«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Aqtau qalasynyŋ №2 sotynyŋ sudiasy Mūqaşev Mūhit Qamzaūlymen boldy.
– Qarapaiym halyq därıger dese – aq halatty jandy, al sudia dese – mantiia kiıp alǧan adamdy köz aldaryna elestetedı. Sızderdıŋ basqa memlekettık qyzmetkerlerden qandai aiyrmaşylyqtaryŋyz bar? Mındetterıŋız ne?
- Är mamandyqtyŋ öz erekşelıgı bolady. Sudianyŋ bır erekşelıgı – kez kelgen jerde kez kelgen daudyŋ nüktesın qoiu. Mysaly sız äkımşılıkke barsaŋyz, olar problemaŋyzdy tolyq şeşpeuı mümkın. Olar sızdı prokuraturaǧa jıberedı, al olar sotqa bar deidı. Kez kelgen şeşılmegen dau sotqa keledı. Eŋ basty erekşelık te osy, bızdıŋ daudyŋ nüktesın qoiatyndyǧymyzda. Mysaly polisiianyŋ aitqanyna prokuratura baǧynbauy mümkın, äkımnıŋ aitaqynyna prokuror, prokurorǧa äkım baǧynbauy mümkın. Al sot aktılerıne barlyq organ baǧynady, odan bölek qarapaiym halyq ta baǧynady.
– Qarapaiym halyq därıger dese – aq halatty jandy, al sudia dese – mantiia kiıp alǧan adamdy köz aldaryna elestetedı. Sızderdıŋ basqa memlekettık qyzmetkerlerden qandai aiyrmaşylyqtaryŋyz bar? Mındetterıŋız ne?
- Är mamandyqtyŋ öz erekşelıgı bolady. Sudianyŋ bır erekşelıgı – kez kelgen jerde kez kelgen daudyŋ nüktesın qoiu. Mysaly sız äkımşılıkke barsaŋyz, olar problemaŋyzdy tolyq şeşpeuı mümkın. Olar sızdı prokuraturaǧa jıberedı, al olar sotqa bar deidı. Kez kelgen şeşılmegen dau sotqa keledı. Eŋ basty erekşelık te osy, bızdıŋ daudyŋ nüktesın qoiatyndyǧymyzda. Mysaly polisiianyŋ aitqanyna prokuratura baǧynbauy mümkın, äkımnıŋ aitaqynyna prokuror, prokurorǧa äkım baǧynbauy mümkın. Al sot aktılerıne barlyq organ baǧynady, odan bölek qarapaiym halyq ta baǧynady.
Eŋ alǧaşqy mındet – halyqqa qyzmet etu. Halyqtyŋ daularynyŋ şeşımın tauyp, halyqtyŋ arasynda tepe-teŋdıktıŋ boluyn qadaǧalauymyz kerek. Halyqtyŋ arasynda dau, tüsınbeuşılık bolmaǧany maŋyzdy. Alǧaşqy mındetımız soǧan baǧyttalǧan.Kelesı mındet – ädıl şeşım şyǧaru. Būl mındetımızge qūqyqtyq tärtıptı jäne zaŋdy būzǧandardy tärtıpke şaqyru kıredı. Şeşım şyǧaru kezınde ıstı är qyrynan qarap, ögız de ölmeitın, arba da synbaityn joldy qarastyramyz. Alaida zaŋdy būzǧandardy tärtıpke şaqyru - basty mındetımız ekenın de esten şyǧarmaimyz. Olardan bölek qoǧam jäne memleket ömırınde tuyndaityn janjaldar men daulardy şeşu degen mındetımız bar. Bızdı basqa memlekettık organdardan erekşelep tūrǧan da osy mındetımız. Öitkenı bız mantiia kiiuımızben emes, eŋ bastysy daulardy şeşumen erekşelenemız. Kelesı mındet – būzylǧan qūqyqtardy qaitaru. Kez kelgen şeşımdı şyǧarar aldynda qai taraptyŋ dūrys nemese būrys ekenın kelıp tüsken dälelderge bailanysty zertteimız. Sonyŋ qorytyndysy boiynşa qūqyqtar būzylǧan jaǧdaida, ony retke keltıremız. – Sot prosesı turaly aityp berseŋız. Qazırgı taŋda Qazaqstandaǧy sot prosesı qalai ötedı? - Bızde de sot prosesı filmderden körgenderıŋızdei formatta ötedı. Sot kelgen ıstı aşyp, eŋ bırınşı taraptarǧa qūqyqtaryn tüsındırıp, qandai ıstıŋ qaralaiyn dep jatqandyǧyn aitady. Taraptardy bır-bırımen tanystyryp, özderın de tanystyrady. Kuälık etuge kelgen adamdardy da atap ötedı. Odan bölek sudialar men prokurorlar da özderın tanystyruy kerek. Kırıspe söz aitylyp, onda qandai ıstıŋ taldanaiyn dep jatqanyn, qandai daudyŋ tuyndaǧanyn aitady. Ekı taraptan daumen kelıse ma ekendıgı sūralady. Qazır sot barysynda mındettı türde daulasqan taraptardy bıtımgerşılıkke şaqyru şarasy jürgızıledı. Būl būrynnan bar, alaida qazırgı uaqytta negızgı mındetımızge ainalyp otyr. Olardy bır-bırımen sottaspai, tatulasuǧa, bıtısuge şaqyramyz. Adamdardy tatulastyru mümkın bolmaǧan jaǧdaida sot prosesı ärı qarai jalǧasyp, bız şeşım şyǧaramyz. Ol şeşımge qarsylyq keltıruge bolady. – Sot jüiesındegı eŋ joǧary mansap qalai atalady? Jalpy töraǧa bolu üşın qarapaiym qyzmetker qandai baspaldaqtarmen jürıp ötuı kerek? - Sot jüiesındegı eŋ joǧary mansap – sot töraǧasy bolu. Al sot töraǧasy bolu öte qiyn. Ol üşın eŋ aldymen sudialyqqa ötu kerek. Sudia bolu üşın de ırıkteu prosesı bolady. Qazırgı taŋda ırıkteu prosesı öte joǧary deŋgeide ötedı. Kez kelgen adamnyŋ sudia boluy ekıtalai. Ol üşın barlyq testterden ötıp, jaqsy bılım alǧan bolu maŋyzdy. Joǧary sot keŋesınıŋ synaqtarynan sürınbei ötken jaǧdaida ǧana sudia boluǧa bolady. Sudia odan ärı qarai özın jaqsy körsetse, sottyŋ töraǧasy bola alady.
Ataqty ǧalym Salyq İmanov «iurisprudensiianyŋ naǧyz şyŋy – sudia bolu» dep aityp ketken. Iаǧni kez kelgen iurist tüptıŋ tübınde sudia bolsam dep armandaidy. Būl da kez kelgen soldattyŋ genaral bolsam dep armandaǧany sekıldı.– Sotta jyl saiyn jaŋa reformalar enıp, zaŋdar künnen künge özgerıp jatyr? Būl sızderge kedergı keltırmei me? - Ärine, qoldanystaǧy zaŋdardyŋ jaŋalanyp, türlenıp otyruy bızge kedergı keltırmeidı. Kerısınşe, qordalanyp qalǧan mäselelerdı şeşuge kömektesedı. Qazırgı kezde Qazaqstan da basqa memleketter sekıldı tūrmystyq jaǧynan, ekonomikalyq tūrǧyda damu üstınde. Eger bız eskı zaŋdardy qoldana beretın bolsaq, ol eldıŋ damuyna kedergısın keltıredı. El damyǧan jerde, zaŋ da damyp otyruy kerek. Menıŋ oiymşa, zaŋdarǧa özgerısterdıŋ enıp otyrǧany dūrys. Zaman talabyna sai zaŋdardyŋ da özgeruı oryndy. Jaŋa zaŋdardyŋ enuı bızge eşqandai kedergı keltırmeidı. Sebebı jūmysymyz zaŋdarǧa tıkelei qatysty bolǧandyqtan, zaŋdardy kündelıktı qarap otyramyz. Öitkenı joǧary sot jüiesı tehnikalyq jaǧynan jaqsy damyǧan. Jaŋarǧan zaŋdar bızge kündelıktı keledı. Zaŋdardyŋ qai jerıne qandai özgerıs engenın, qai jerı tolyqtyrylǧanyn bılıp otyramyz. Būl bızdıŋ jūmysymyzdy jeŋıldetedı. Keide özımız de myna zaŋnyŋ myna jerıne özgerıs ense dep ūsynys jıberemız. (Sebebı keibır zaŋdar adamdardyŋ qūqyǧyn qorǧauǧa kedergı keltırıp jatady). Būl sot jüiesınıŋ damuyna yqpal etedı. – Sızderdıŋ bır kündık jūmys künderıŋız qalai ötedı? Eŋ jūmysqa toly künıŋız turaly aityp berıŋızşı. - Künımızdıŋ 90%-y jūmysqa arnalǧan. Eŋ bırınşı kezekte kelıp tüsken ısterdı oqimyz. Zaŋdardy da qosymşa oquymyz kerek. Sonymen qatar prosesterdı ötkızemız. Bır prosess kemınde 2-3 saǧatqa sozylady. Sodan keiın sol prosestıŋ şeşımın jazuymyz kerek. Būlardyŋ arasynda ärtürlı jinalystar bolady. Solarǧa qatysamyz. Jaŋarǧan zaŋdardy joǧary sot jasap qoiǧan sistemadan qarap, zerttep otyramyz. Isterdı qarap, onyŋ şeşımın şyǧaru köp uaqytymyzdy alady. Öitkenı belgılı bır ıstı qarauda şektı merzım bar (2 ai). Sol uaqytqa ülgeru üşın uaqytymyzdyŋ köp bölıgın osyndai sot prosesterıne arnaimyz. – Elımızdıŋ qūqyqtyq saiasatyna qandai baǧa berer edıŋız? Täuelsızdık alǧannan berı qarai qūqyq salasy qanşalyqty damydy? - Qazaqstandaǧy qūqyqtyq saiasat qalyptasyp, damyp jatyr dei alamyn. Onyŋ alǧaşqy sebebı – bızde zaman talabyna sai zaŋdar qabyldanyp, būrynǧy zaŋdarǧa özgerıs engızılıp jatyr. Zaŋdar san emes, sapa jaǧynan ozyq bolyp tūr. Mysaly koronavirus pandemiiasy sot prosesıne kedergı keltırmei qoimady. Alaida tehnikalyq jaǧynan damyǧan qūqyq salasy būl problemany lezde şeştı. Qazırgı taŋda sot prosesterı onlain rejimde ärtürlı qosymşalarda ötıp jatyr. Adam şetelge ketıp qalǧan jaǧdaida da olarmen bailanysu bızge qiyndyq tudyryp jatqan joq. Adam qūqyqtaryn bırınşı kezekke qoiǧandyqtan, pandemiia, onlain format bızge paidasyn ǧana tigızdı. Būdan elımızdıŋ qūqyqtyq saiasatynyŋ damyǧanyn köre alamyz. Sebebı qūqyq salasynyŋ kez kelgen situasiiadan şyǧa alǧanyna qarap, jaqsy damyp jatqanyn baiqauǧa bolady.
Mysaly būryn adamdardy tabu oŋai bolmady. Olardy ızdeu bıraz uaqytymyzdy alatyn. Al qazırgı damyǧan tehnika osy mäselemızdı jeŋıldettı. Būryn keibır ıster keşıktırılgen bolsa, qazır bärı uaqytynda, tıptı, uaqytynan būryn şeşılıp jatyr. Sonymen qatar keibır oŋai ısterdı memlekettık organdardyŋ özıne, notariusterge berdık. Keibır ısterdı būiryq şyǧaru arqyly öndıruge bolatyn qylyp jasadyq. Būl bızge uaqyt jaǧynan tiımdı boldy.– Halyqty qūqyqtyq sauattylyq jaǧynan būrynǧy kezben salystyrmaly türde alǧa jyljydy dei alamyz ba? - Ärine, qazır halyq qūqyqtyq sauattylyq jaǧynan damyǧan. Mysaly qazırgı kezde adamdar sotqa iurist, zaŋgersız qatysyp jatyr. Sebebı olar konstitusiiadaǧy zaŋdardy, özderınıŋ qūqyqtaryn bıledı. Būryn zaŋger tabu qiyn edı. Qala boiynşa 15-20 zaŋger bolǧan bolsa, qazır būl oŋai şarua. Bügınde olardyŋ arnaiy palatalary qūryldy. Arnaiy advokattyq palatalar bar. Zaŋgerlerdıŋ bır emes, bırneşe palatalary bar. Qazır zaŋgerlerdıŋ sany 100-200-dei bolǧan şyǧar. Zaŋger tabu öte oŋai bolyp qaldy. Tıptı, qajet bolsa, qūqyqtyq kömek tegın körsetılıp te jatyr (mediatorlar kömegı bar). Sol sebeptı halyqtyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy jaqsy damyǧan dep aita alamyn. – Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ūlttyq portaly
