Şeşen sözımen ünemı qatar atalatyn, jekelegen jaǧdaida «bi-şeşender» dep sinonimı retınde qoldanylsa da türlı sebeptermen nazardan tys qalyp kele jatqan «bi» sözınıŋ etimologiiasyna, leksikalyq mänıne, onyŋ qoǧamdaǧy rolıne, olar qūrǧan biler institutyna da tolyǧyraq toqtalyp ötken jön dep sanaimyz.
Sebebı, ılkı däuırlerden HIH ǧasyrǧa deiın qazaq şeşendık sözderınıŋ būqaralyq sipat aluy, qūqyqtyq-äleumettık mäselelerdı şeşu barysynda şeşendık önerdıŋ damuy, şeşendık söz mazmūnynyŋ ädıldık, eldık, ruhani kemeldılık sekıldı biık mūrattarmen astasyp jatuy – bilerdıŋ qoǧamdyq qyzmetımen tıkelei bailanysty boldy jäne qazaq halqy tarihynyŋ ön boiynda şeşen sözımen ünemı qatar atalyp, kei tūstary ekeuı bır maǧynada da qoldanylyp keldı. Būl da myŋdaǧan jyldar boiy halqymyzben bırge jasasyp, sanqily maǧynalyq, formalyq qabattardy boiyna jiǧan, äitsede täuelsızdıkten airylǧannan keiın türlı taptyq, ideologiialyq sebepterge bailanysty män-mazmūny kömeskılenıp, orynsyz «qudalauǧa» tüsken asa kielı sözderdıŋ bırı.
«Han – qaqpa, halyq – qazyna, batyr – qorǧan,
Molda – sülık äuelden eldı sorǧan.
Şeşen – şeŋber bolǧanda, bi – tarazy,
Än – sänıŋ, küiıŋ – körkıŋ, aqyn – jorǧaŋ…» (Bes ǧasyr jyrlaidy. – Almaty: Jazuşy, 1989j. 162 bet) – dep jyrlaidy Janaq aqyn HIH ǧasyrǧa deiıngı qazaq qoǧamynyŋ saiasi-äleumettık jäne tūrmystyq qūrylymyn suretteitın şyǧarmasynda. Praktikalyq mänınıŋ maŋyzdylyǧy, qoǧam ömırımen, kündelıktı tūrmys-tırşılıkpen tıkelei bailanysty boluy – şeşendık sözderdı bilerdıŋ «el jamaudaǧy» basty qūraly ettı.
Halqymyzdyŋ tarihynan eleulı oryn alatyn, memlekettıgımızdıŋ basty tıregı bolyp kelgen biler instituty da bügıngı künı tyŋ közqaras pen jaŋaşa paiymdauǧa zäru. Ūlttyŋ ūiysuyn, bilık pen būqara arasyndaǧy äleumettık tepe-teŋdıktı, üilesımdı qamtamasyz etude ölşeusız qyzmet atqarǧan būl jüienıŋ beldı ökılderı – biler tarih ǧylymynan özıne laiyqty baǧasyn älı alǧan joq. Bilerdıŋ nūqsan kelgen bedelı men abyroiyn araşalauǧa bügıngı taŋda jazuşylar men zaŋger ǧalymdar tarapynan jasalǧan azdy-köptı eŋbekter bolmasa, jalpy gumanitarlyq ǧylymdar älı de olardyŋ paida bolu zaŋdylyqtaryna, Qazaq memlekettıgıne sıŋırgen eŋbegıne ädıl baǧasyn bere almai-aq keledı. Mūnyŋ ärtürlı sebepterı boldy desek te, endıgı jerde qazaq halqynyŋ joiylyp ketpei, ūlt retınde saqtalyp qaluyna ölşeusız qyzmet etken bilerdıŋ tarihi rolı, olar qūrǧan qūqyqtyq, saiasi-äleumettık, ruhani jüielerdıŋ el tarihyndaǧy orny jaŋaşa paiymdaluǧa tiıs.
Qazaq ädebiettanu, folklortanu jäne lingvistika ǧylymdarynyŋ meiılınşe damyǧan Keŋes kezeŋınde «bi» sözıne bırjaqty terıs közqarastyŋ qalyptasuy zaŋdy edı. Ol tūsta būl sözdıŋ taptyq mänı, ideologiialyq astary basqa tarihi maǧynalaryn kömeskılep, bilerdıŋ qyzmetın ädıl baǧalauǧa mümkındık bermedı. «Qazaq tılınıŋ tüsındırme» sözdıgınde «Bİ 1.Dau-janjalǧa bıtım aityp, törelık jasauşy, el ışındegı ädıl qazy, rubasy; 2.Üstemdıgı basym äkım, qoja» (Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı. – Almaty: Daik-Press. 2008 j. Jalpy redaksiiasyn basqarǧan T.Janūzaqov. 130 bet) degen tüsınıkteme berılgen bolatyn. Būl tüsınıkten sözdıktıŋ Keŋes däuırınde qalyptasqan maǧynaǧa sai jasalǧany jäne soǧan bailanysty sol kezeŋnıŋ taptyq közqarasynyŋ salqyny aŋǧarylady. Bilerdıŋ qoǧamdyq qyzmetı men qazaq tarihyndaǧy rolı tek täuelsızdık alǧannan keiıngı kezeŋde ǧana jaŋa bır qyrynan söz bola bastady. 2013 jyly jaryq körgen «Qazaq sözdıgınde» būl ūǧymǧa bırşama tiianaqty, ädıl de tolyq tüsınık berılıptı:
Bİ zat. 1. tar. Qazaq qoǧamyndaǧy būryn-soŋdy qalyptasqan ädet-ǧūryp, salt-sanany öte jetık bıletın, sözge şeşen, özı zaŋger, özı ıstıŋ aq-qarasyn aiqyndap, ükımın şyǧaratyn sot. 2. tar. Daudy dästürlı (tarihat) jolmen şeşetın, qūqyqtyq ıstı Esım hannyŋ eskı joly, Qasym hannyŋ qasqa jolymen ia bolmasa, Jetı jarǧy boiynşa jürgızetın adam. 3. tar. Şeşen, dılmar, batagöi. 4. tar. Bıtıstıruşı, diplomat, elşı. 5. tar. Patşalyq Reseidıŋ qazaq dalasynda otarşyldyq piǧylmen jürgızgen qūqyqtyq-äkımşılık reformalary saldarynan bilık jüiesınıŋ özgeruıne bailanysty sailamaly jolmen taǧaiyndalǧan bilık iesı. 6. auys. İe, qoja // Üstem, basym. (Qazaq sözdıgı (Qazaq tılınıŋ bırtomdyq ülken tüsındırme sözdıgı) Qūras.: N.Uäli, Ş.Qūrmanbaiūly, M.Malbaqov, R.Şoibekov jäne t.b. – Almaty: «Däuır» baspasy, 2013. 1488 bet. 232 bet). Būl tıl bılımınde «bi» sözınıŋ sanqyrly astaryn, tarihpen bıte qainasyp jatqan tylsymdy maǧynalaryn ǧylymi tūrǧyda aşuǧa baǧyttalǧan alǧaşqy qadam dese bolady.
Täuelsızdık alǧannan keiıngı kezeŋde körkem şyǧarmalarda, qūqyqtanu salasy men özge de ǧylymi ädebietterde «bi» atauyna qatysty jaǧymdy oi, oŋ pıkırler aityla bastady. «Bi ataǧyn alu üşın halyq jinalystarynda söilep synalyp, ataq-abyroiǧa ie bolǧan, eldı auzyna qarata alatyn şeşen, qara qyldy qaq jarǧan ädıl, ädet-ǧūryp zaŋyna jetık bılgır, ata-baba mekenın jaudan qorǧaityn jürektı, äskeri amal-täsılderdı meŋgergen daryndy qolbasşy batyr, dau-janjaldardy aqylmen şeşetın oişyl, äleumettık zaŋ-joralardy jasai alatyn zaŋger, halyqty bilegen handarǧa keŋes beretın aqylgöi, ömır tırşılıgın tereŋ zerdelegen filosof bolu kerek» (Qosymova G. Şeşendık önerdıŋ negızderı. – Almaty: Baianjürek. 2007. 102 bet). – degen ülgıdegı şynaiy ǧylymi pıkırler aitylyp, zertteu jūmystary jürgızıle bastady. Ǧalym G.Qosymovanyŋ būl pıkırımen kelıse otyryp, endıgı jerde bız «bi» sözınıŋ naqtyly ūǧymdy bıldıretın erekşelıgıne, tarihi mänıne, termindık sipatyna nazar audarǧymyz keledı.
Qazaq qauymyndaǧy tūrmys-tırşılıktıŋ, memlekettık jüienıŋ özgeruıne bailanysty qoǧamdyq qyzmetınen, şynaiy maǧynasynan airylǧan biler instituty da, «bi» atauy da, jyrau, sal, serı, şeşen sekıldı tarih qoinauynda şaŋ basyp, kömeskı tartty. Özge dästürler men olardyŋ ataulary tek qana tarih sahnasynan şyǧyp qana qoisa, «bi» men «bileuşı» tüsınıgı Keŋes däuırınde qalyptasqan ǧylym üşın «ziiandy» sanalyp, taptyq tanymnyŋ nysanasyna ainaldy, aşyqtan-aşyq quǧynǧa ūşyrady. «Özı bi, özı qoja», «Bas-basyna bi bolǧan öŋkei qiqym», t.b. dep keletın tūraqty tırkes, maqal-mätel nemese jekelegen aqyn şyǧarmalarynda saqtalǧany bolmasa, «bi» atauy özınıŋ leksikalyq maǧynasynan airyldy. Būl jüie men ataulardyŋ joiylyp ketuın qazaqtardyŋ derbestıgınen airyluymen, köşpelı örkenietten otyryqşylyqqa bet alyp, qūndylyqtardyŋ almasuymen, memleket ışındegı ömır süru erejelerınıŋ özgeruımen tüsındıruge bolady.
Qazaq tarihynda «şeşen» degen anyqtauyşpen soŋǧy ret atalatyn tūlǧalardyŋ bırı Dosbolǧa qatysty Mäşhür Jüsıp mynadai bır derektı keltıredı:
Qazaq qauymyndaǧy tūrmys-tırşılıktıŋ, memlekettık jüienıŋ özgeruıne bailanysty qoǧamdyq qyzmetınen, şynaiy maǧynasynan airylǧan biler instituty da, «bi» atauy da, jyrau, sal, serı, şeşen sekıldı tarih qoinauynda şaŋ basyp, kömeskı tartty. Özge dästürler men olardyŋ ataulary tek qana tarih sahnasynan şyǧyp qana qoisa, «bi» men «bileuşı» tüsınıgı Keŋes däuırınde qalyptasqan ǧylym üşın «ziiandy» sanalyp, taptyq tanymnyŋ nysanasyna ainaldy, aşyqtan-aşyq quǧynǧa ūşyrady. «Özı bi, özı qoja», «Bas-basyna bi bolǧan öŋkei qiqym», t.b. dep keletın tūraqty tırkes, maqal-mätel nemese jekelegen aqyn şyǧarmalarynda saqtalǧany bolmasa, «bi» atauy özınıŋ leksikalyq maǧynasynan airyldy. Būl jüie men ataulardyŋ joiylyp ketuın qazaqtardyŋ derbestıgınen airyluymen, köşpelı örkenietten otyryqşylyqqa bet alyp, qūndylyqtardyŋ almasuymen, memleket ışındegı ömır süru erejelerınıŋ özgeruımen tüsındıruge bolady.
Qazaq tarihynda «şeşen» degen anyqtauyşpen soŋǧy ret atalatyn tūlǧalardyŋ bırı Dosbolǧa qatysty Mäşhür Jüsıp mynadai bır derektı keltıredı:
«Qypşaq Dosbol datqa qartaiyp, nauqas bolyp jatqanda, bolys-biler köŋılın sūrai kelıptı. Baisyn degen soqyr bolys, Nūrmaş degen pūşyq bolys, Saudaǧūl degen taz bolys bar eken. Sonda bolystar aitypty: Datqa-eke, būrynǧynyŋ arty edıŋ, bügıngınıŋ qarty edıŋ, äldeqalai bolasyz!? Artyŋda qalatūǧyn jandarǧa ne aityp ketesıŋ, ılgerı ötkenderge ne aityp barasyŋ? – deptı. Sonda Dosbol: Senderge ne aitaiyn, zaman senderdıkı, jūrt senderdıkı, öz aqyldaryŋ özderıŋe jetedı. Ilgerı ötkenderge aityp baratyn sözım mynau: «Baq degen sender tırı künde sūŋqar edı – elde kımnıŋ basy biık bolsa, soǧan qonuşy edı. Sol baq qartaia-qartaia qaraşybyn boldy. Qaida sasyq bolsa, soǧan qondy – soqyrdyŋ közıne qondy, pūşyqtyŋ mūrnyna qondy, tazdyŋ basyna qondy!» – dep baramyn-daǧy» – deptı (M.J.Köpeiūly. Şyǧ. – Pavlodar: EKO, 2013. 13 t. 412 b. 27 b.)Būl qazaq dalasynda ǧasyrlar boiy saqtalyp kelgen, laiyqty jandardyŋ bilıkke, el ısıne aralasuyna mümkındık bergen meritokratiialyq jüienıŋ būzyluyn qart şeşennıŋ jerıne jetkıze aitqan maǧynasy tereŋ ǧibratty äŋgımesı bolatyn. Būryn-soŋdy halqynyŋ, köpşılıktıŋ mūrat-müddesın barlyǧynan joǧary qoiyp, ar-ūiat, ädılet jolynda bastaryn ölımge de tıgıp, «qara qyldy qaq jaryp» kelgen ūly bilerdıŋ qyzmetı endıgı jerde otarlauşylar üşın kereksız bolyp qaldy. «Baq degen sender tırı künde sūŋqar edı – elde kımnıŋ basy biık bolsa, soǧan qonuşy edı» dep, şeşen Töle, Qazybek, Äiteke, Qarajıgıt, Baidaly, Keŋgırbai t.b. syndy elden erek tūlǧalardy jazbai tauyp, solarǧa «ekı tızgın, bır şylbyrdy» senıp tapsyrǧan köpşılıktıŋ basynan sol däuırdıŋ kelmeske ketkenın aşyna aityp otyr. Esesıne, ädıletsız bolsa da otarlauşylardyŋ qalauyn qaltqysyz qylp etpei oryndaityn mäimöŋke, öz paidasy men mansaby jolynda eşteŋeden taiynbaityn «qolbala biler» zamanyn Dosbol «Sol baq qartaia-qartaia qaraşybyn boldy. Qaida sasyq bolsa, soǧan qondy» dep el ışınen ädıldıktıŋ ketkenın, neǧūrlym öz qandasyna qatal, tasbauyr, paraqor bi-symaqtardyŋ zamany tuǧanyna meŋzep otyr. Būl sol däuırdegı uaqyt şyndyǧy bolatyn. Endı «bi» sözınıŋ şyǧu törkınıne, onyŋ uaqyt tezınde qandai özgerısterge ūşyraǧanyna zer salalyq. «Şeşen» sözı tärızdı «bi», «bek» sözderı de tym erte däuırlerden, ortaq altailyq kezeŋnen, bälkım odan da būrynǧy zamandardan tamyr tartqan leksikalyq bırlık ekenı aŋǧarylady. Bi degen qosymşa ataumen alǧaş kısı esımı altailyqtardyŋ mifologiiasynda kezdesedı. Būl köne aŋyzdardaǧy adamdar men kielı ruhtardyŋ ataulary qazaqy tanymǧa sonşalyqty jaqyn jäne islamǧa deiıngı qazaqtardyŋ täŋırlık, baqsylyq tüsınıkterımen saryndas. Altailyqtar «Er Töstık» ertegısınde aitylatyndai aspan, jer jäne jerasty dep jıkteletın üş älem bar dep sanady da, olardyŋ ärqaisysynda jer betındegı tırşılıktı rettep otyratyn kieler men qasiettı ruhtar mekendeidı dep eseptedı. Kök, iaǧni, joǧarǧy älem iesı Ölgen nemese Ülken (Ulgen) alty künde Aq Enenıŋ kömegımen dünienı jaratady. Ortaŋǧy älemdı adamdar men jer, ot, su, orman, jel, tau ruhtary mekendeidı. Būlardyŋ aityluy da qazaqşaǧa jaqyn: Altai iesı – Altai eezi (duh-hoziain Altaia) Jerdıŋ iesı – Derdin eezi (duh-hoziain zemli) Taudyŋ, qyrdyŋ iesı – Tuunyn, kyrdyn eezi (duhi-hoziaeva gor) Jer-Su – Der-Suu (Zemlia-Voda) Su iesı – Suu eezi (duh-hoziain vody) (Tradisionnoe mirovozzrenie tiurkov Iýjnoi Sibiri: Chelovek. Obşestvo / Lvova E. L., Oktiabrskaia İ. V., Sagalaev A. M., Usmanova M. S.- Novosibirsk: Nauka. Sib. Otd-nie, 1989) Jer asty älemın Erlık bi basqarady. Onymen qatar Qaraş bidıŋ aty da atalady. Būl sözdıŋ äuel basta dybystaluy men maǧynasy jaǧynan ūqsas «bai», «bei» sözderınen kelıp şyqqandyǧy belgılı bolyp otyr. Barlyq aziia halyqtarynyŋ tılınde ūşyrasatyn osy sözdıŋ etimologiiasyna alǧaşqylardyŋ bırı bolyp arnaiy nazar audarǧan ǧalym A. N. Samoilovich boldy. Ol köptegen eskertkışterdı, ärtürlı halyqtardyŋ tılın saralai kele ba:i (bei) sözınıŋ ba:r ~ bar~var sözderınen bastau alyp, sodan ärqily özgerısterge ūşyraǧandyǧyn aitady. Chuvaş tılındegı puian, monǧol jäne manchjur tılderındegı bajan, bajandur degen taipa atauyn, Bajirqu toponimderın mysalǧa keltıre otyryp, ǧalym olardy etimologiialyq tūrǧydan tamyrlas dep qaraidy. Avtor bay, bayan, payan, bar degen sözderdıŋ «bai, auqatty» degen osy künge deiın saqtalyp kelgen äleumettık mänınıŋ bastapqy maǧynasy emes ekenın eskertedı. «Znachenie «bogatyi» vytesnilo bolee drevnie znacheniia ili vozobladalo nad nimi v ranniuiu poru feodalizma v iazykah tiurkskoi sistemy…» (13. Samoilovich A.N. «Bogatyi» i «bednyi» v tiurkskih iazykah // İzvestiia Akademii nauk AN SSSR. – 1936. – № 4. – S. 25 – 32.) dep jazady ǧalym. Sondaǧy aitpaǧy, būl bızdıŋ qazırgı tüsınıgımızdegı «bai» degen ūǧymnyŋ keiın paida bolǧandyǧy, alǧaşqy mänı ädettegı «joq» degen ūǧymǧa antonim «bar» degen maǧynany bıldırgendıgı. Antikalyq grekterdegı «qūl» sözıne qarsy maǧynadaǧy «erkın, söileuge qabılettı, dauys beruge qūqyly» degenı sekıldı, ılkı däuırdegı «bei» sözınıŋ de qarapaiym ǧana «joq» degenge qarsy ūǧymnan tuǧandyǧyn aitady ǧalym. Tılderdıŋ damu, taralu zaŋdylyqtaryna säikes būl söz de sanqily dybystyq, maǧynalyq özgerısterge ūşyraǧanymen, tüpkı semantikalyq bailanysyn saqtap qalǧan. Altai tobyndaǧy barlyq tılderde kezdesetın būl söz keiıngı däuırlerde ǧalymdardyŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp, tüpkılıktı zertteudıŋ nysanyna ainaldy. Osy taqyrypty qūmyq tılındegı nūsqasymen salystyra arnaiy zerttegen ǧalym S.M.Labazanova bylai deidı: «Takim obrazom, leksema bai v tiurkskih iazykah imeet razvetvlennuiu semanticheskuiu strukturu. Poiavivşis v obşealtaiskuiu epohu, ona sohranilas pochti vo vseh tiurkskih iazykah. Mnogoobrazie znachenii postepenno ugasaet s vostoka na zapad. V azerbaidjanskom i tureskom iazykah dannaia leksema ne predstavlena, v etih iazykah znachenie «bogatyi» peredaetsia slovami bahalı i zengin. V mongolskih iazykah imeiutsia sleduiuşie sootvetstviia tiurkskomu bai: bajo // baian «bogatyi», «bogach», v hazarskih dialektah baju, baialag «bogatyi», v kalmyskom bain «bogatyi», bain kün «bogach», baiҗh «bogatet», bailg «bogatstvo», «dostatok», v buriatskom baian «bogatyi», baialig «bogatstvo». Slovo bai v raznyh foneticheskih variantah izvestno vo vseh tunguso-manchjurskih iazykah, krome evenkskogo: v orochskom, udegeiskom, ulchskom, orokskom baian «bogatyi», «bogach», nanaiskom baja «bogatyi», «bogach», v manchjurskom baja «razbogatet» i bajan «bogatyi», «bogach» [14, s. 29], v evenkiiskom bai imeet dva znacheniia: 1) bogatstvo, 2) bogatyi, abaian tri: 1) bogach, 2) bogatstvo, 3) bogatyi [6, s. 48,52] (Labazanova S.M. Obşealtaiskaia leksema bai v kumykskom iazyke. Sovremennye problemy nauki i obrazovaniia. – 2014. – № 2.). «Joq» ūǧymyna qarsy «bar» degen männen bastau alatyn «bai», «bei», «bek», «begı», «bi» ülgısındegı sözder altai tobyna jatatyn halyqtardyŋ taralu, bır-bırınen ajyrau, jaŋa qonystardy mekendeu tarihynyŋ sılemın körsetetın mädeni leksikalyq bırlık. Keibır tarihi derekterdıŋ jazba eskertkışterde atalmasa da, sol halyqtyŋ tılınde, tūraqty tırkesterınde, el auzyndaǧy aŋyzdarynda saqtalyp qalatyny bolady. Sol siiaqty türıkterdegı «bi» atauy turaly alǧaşqy derekter myŋjyldyqtardyŋ arǧy jaǧyna ketedı. Baiyrǧy üisınderde eŋ joǧarǧy lauazym iesınıŋ «bi», «künbi» (qytai derekterınde «kunmi») dep atalǧanyn ǧalymdar erteden-aq eskertıp keledı. Äsılı, «bi» sözı el üşın, ortaq müdde jolynda eŋbek etetın, «joqtan» «bar» jasauǧa qabılettı adamnyŋ qasietın körsetetın, kele-kele äleumettık statusty, ūlystyq qyzmettı, köpşılık tarapynan moiyndalǧan arnaiy lauazymdy bıldıretın erekşe termin. Belgılı tılşı-ǧalym Ǧ.Mūsabaev būl haqynda: «Kunmo – üisın patşasynyŋ laqap aty eken de, kün köne türkı tılınde halyq, qoǧam degen, sonan özgergen. Mo, mi degen bi, beg bolady deitın pıkır köpten bar. Öitkenı qytai jylnamasynda gunmi (kün, bi) bolyp jazylǧan. Söitıp üisın patşasynyŋ laqap aty – halyq begı, qoǧam begı (biı) degen ekı söz eken. Būl jönınde eskeretın bır jaǧdai beg (bek), bii (bi) degen ekı sözdıŋ bır tübırden örbıp, bırıne-bırı sinonim bolǧanyn eskeru qajet. Qypşaq tobyna jatatyn bıraz tılderde ǧana emes, oǧyzdarda da bei türınde ūşyraityny i/g dybystarynyŋ almasu dästürıne bailanysty bolǧan. Beg (bek) – eŋ jaqsy degen ūǧymda bolǧan», – degen pıkır aitady.(Ǧ.Mūsabaev. Qazaq tılı tarihynan. Kıtapta: Qazaq tıl bılımınıŋ mäselelerı. – Almaty: «Arys». 2008. 469 b. 253 b.). Ärine, tarihi jaǧdailarǧa, auysqan bilık formalarynyŋ özgeruıne orai olardyŋ qoǧamdaǧy qyzmetterı de ärtürlı sipattarda körınuı mümkın, äitsede, negızgı mänı myŋdaǧan jyldar boiyna köşpelı örkeniette saqtalyp kelgen. Köne däuır qoljazbalarynda atalatyn Kün bi atauynyŋ Qazaqstan aumaǧynda köptep kezdesetın kün basty adamdar beinesımen bailanysy boluy da mümkın. «Taŋbaly» qoryǧyndaǧy myŋdaǧan jyldar būryn salynǧan petroglifterde kün basty adamdardyŋ köptegen beinelerı saqtalǧan. Tıptı bır surette osyndai jetı kün basty adamdardyŋ bır jerge şoǧyrlanǧany aiqyn bederlengen. Bır qyzyǧy, barlyǧynyŋ da bastary kün tärızdı bolǧanymen, olardyŋ ışterındegı formalar, figuralar ärtürlı, bır-bırınen erekşelengen. Osy jan-jaǧyna nūryn şaşqan kün basty adamdar sol däuırlerdıŋ bileuşılerı – Künbiler emes pe eken degen oi keledı. Al älgı jetı Kün basty bilerdıŋ bır jerde bas qosuy, olardyŋ özara mämılege kelıp, sol däuır üşın asa maŋyzdy belgılı bır saiasi odaqty qūruy emes pe eken degen oiǧa jeteleidı. Ärine, būl älı de däleldei tüsudı qajet etetın tūjyrym, äitsede bügıngı künı közımız körıp otyrǧan Kün basty adamdar beinesınıŋ osy aimaqty mekendegen halyqtardyŋ tanym-tüsınıgı nätijesınde paida bolǧanyn eşkım de joqqa şyǧara almaidy. «Ǧūn» sözı köne tılde «kün» degendı bıldıredı. Iаǧni künge tabynuşy taipalar» («Ana tılı», 31.03.2016) – deidı moŋǧoldyq tarihşy-ǧalym Ö.Biqūmarūly. Tılderı altai tobyna jatatyn japondarda sintoizm dını osy künmen tyǧyz bailanysty. Sintoister özderınıŋ dınderın kün qūdai-anasy jäne japon imperatorlarynyŋ ılkı anasy sanalatyn Amaterasudan bastau alady dep esepteidı. «Qazırgı jyl sanauymyzǧa deiıngı on jetı myŋynşy jylda paida bolǧan, sol Şumerler ömır sürgen Babyl memleketınıŋ Ata zaŋy – «Hammurabi» dep atalǧan. Keibır memlekettık qūqyq tarihynda būl zaŋ «Hammurapi» dep būrmalanyp jazylǧan. Bıraq tüpnūsqada joǧarydaǧydai «Hammurabi» dep atalǧany, osy qūqyqtyq qūjattyŋ tolyq nūsqasy jariialanǧan «Şet elderdıŋ memleket jäne qūqyq tarihy jönındegı hrestomatiialyq» oqulyqta aina-qatesız körsetılgen. Onda: «Vavilon patşasy Hammurabidıŋ zaŋ jinaqtary (sot ısın jürgızu kodeksı) jyl sanaudaǧy bızdıŋ däuırge deiıngı 1792-1750 jyldarda elge bilık etudegı «ǧūmyrly baqyt jäne meiırımdı basqaruda» özındık mereige qol jetkızgen jäne sonymen bırge, keleşektegı el basqaratyndardyŋ jaza taǧaiyndaudaǧy qūqyq qoldanu saiasaty men zaŋ şyǧaru şyǧarmaşylyǧyndaǧy negızıgı prinsipterdıŋ ūǧymy jinaqtalǧan» dep körsetılgen. (Hrestomatiia po istorii gosudarstvo i prava zarubejnyh stran. Tom 1, Drevnii mir i Srednie veka, 12 str. NORMA, 2003 g.) Menıŋşe, 282 baptan tūratyn osy zaŋdy şyǧarǧan Vavilon patşasy Hammuraǧa «Bİ» atauy tekten tekke qosylmaǧan tärızdı!?
Osyndai tarihi faktılerdı eskere otyryp, Qazaq elınıŋ memlekettık qūrylym-jüiesıne ejelden qyzmet etken bilık ielerınıŋ qoǧamdyq rölın, berılgen lauazymǧa sai funksionaldyq mındetterdı atqarudaǧy bilerdıŋ köp salaly memlekettık qyzmetterın tereŋ tūrǧydan taldap körsetu öte oryndy bolmaq» («Egemen Qazaqstan». 17.05.2008) – dep zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory Q.Mämi taǧy bır qyzyqty da tosyn pıkırdıŋ ūşyǧyn şyǧarady. Mūnyŋ barlyǧy da älı de tereŋ zerdeleudı qajet etetın, äitsede, eskerıluge tiıs qisyndar.Bügıngı qazaq esımderınde jiı kezdesetın «bek» nemese «bi» formalary sonau ǧūn, türkı däuırlerınde, tıptı odan da būrynǧy zamandarda keŋınen qoldanylyp kelgendıgın jazba derekter rastaidy. «Baǧadūr Izqūtly bi qaǧan degen lauazymmen taqqa otyrdy. Saraiǧa elşı salyp, taralǧy tartty. Bi qaǧan tegınde Türıkterdıŋ bır bölımın basqaryp otyrǧan kışı qaǧan edı.» (251bet) dep jazady qytai jylnamasy. Audarmaşylar būl terminnıŋ qytai derekterınde de «mi», «bi» ülgısınde jazylǧanyn eskertedı. Osy künge deiın özgerıssız qoldanylyp kele jatqan «bilık», «bilık qūru» syndy tuyndy zat esımder men etıstıkter osy qyzmettı bıldıretın «bi» sözınen bastau alyp, tılımızde türlı formalarda saqtalyp qalǧan. «Qūtlyqtyŋ ūly Kültegın būrynǧy ūlystarynyŋ basyn qūrap, kışı qaǧanǧa şabuyl jasap jäne ony tūqymymen qūrtyp, onyŋ ornyna aǧasy Beglendı qoidy, ol Bılge qaǧan dep ataldy» (Ūly türık qaǧanaty. Qytai derekterı men tüsınıkter. – QHR Şyŋjaŋ jastar-örender baspasy. 2006 jyl.244bet). Būl mysaldan köne türkı jazba eskertkışterınen bızge jaqsy tanys Bılge qaǧannyŋ şyn esımı Beglen (kei derekterde Mögılen) ekenın köremız. Dalalyqtarda taqqa otyrǧanǧa deiın öz atymen atalyp, qaǧan atanǧanda jaŋa at beru ürdısı bolǧany belgılı. Mūnyŋ alǧaşqy buynyndaǧy «beg», «mög», «mi» formalary «bi» sözınıŋ türlı derekterdegı jazyluyna bailanysty özgergen nūsqalary ekenın ǧalymdar būrynnan aityp keledı. Japon ǧalymy Şiratori Kurakichi jäne basqa da köptegen ǧalymdar bi men bek sözderın bır ataudyŋ türlışe dybystaluy dep qaraidy. Al ekınşı buyndaǧy «len» formasy «ūlan» sözınıŋ deformasiiaǧa ūşyraǧan nūsqasy boluy mümkın. Bügıngı taŋda «Erlan», «Nūrlan» ülgısınde kezdesetın esımderdei, Beglen atauy «Biūlan» degen maǧynany beredı dep esepteimız. «Bi» sözınıŋ joǧaryda atalǧandai türlı formalarda kezdesuın ärtürlı derekközderge süiengen ǧalym S.Qondybai da eskertedı. «Bek (beg, bei, bi) – ru-taipa aqsüiekterınıŋ tituly. Kök türkı qoǧamy, qaǧan men onyŋ äuletın eseptemegende, ekıge bölındı, ol – jai halyq (igil qara bodun) pen bekter (atlyq) edı… Bek – türkı qoǧamynyŋ tıregı edı, ol turaly orta ǧasyrlyq tas jazular men jazba ädebietterde bırşama jaqsy saqtalǧan»(Qondybai S. Jauyngerlık ruh kıtaby. – Almaty: «Nūrly älem», 2006. – 240 bet. 170-171 b) – dep jazady ol. Būl onyŋ ılkıdegı «bar», «bai» degen maǧynalarynan ajyrai bastaǧan kezeŋın bıldıredı. Öte erte zamandardaǧy tasqa basylǧan jazulardan ortaǧasyrlyq jazba derekterge deiıngı barlyq tarihi eskertkışterden «bek», «bi» terminderın eş özgerıssız kezdestıremız. «Köne türıktıŋ salt-dästür, ädet-ǧūryptary köşpelılerdıŋ äleumettık ömırın retteitın basty qūral esebınde qyzmet jasady. Osy ädet-ǧūryptyŋ qūqyqtyq qyzmetın atqaratyn ökılderın türıkter «bek», «bi» ataityn» – dep naqtylai tüsedı ǧalym J.O.Artyqbaev (Artyqbaev J.O. Jetı jarǧy. – Almaty: 2004. 40 bet). Äbılǧazynyŋ «Türık şejıresınde» de däl osy oi aitylady. M.Qaşǧarida «bek» – «bileuşı» (Mahmud al-Kaşgari. Divan Lugat at-Turk. – Almaty: «Daik-Press», 2005. – 1288 s. 856 s.) «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» men «Altyn şejırede» «bi» sözı «şerbi», «bek», «behi» ülgılerınde kezdesedı. «Altyn şejırede» Şyŋǧyshan eŋ jaqyn serıkterıne «Borşy, Mūqylai bastaǧan noiandarym! Tūdai, Doǧylqu bastaǧan şerbilerım!» (86 b. Luvsandan zan. Altyn şejıre. – Almaty: «Öner» – 2009. – 224 b.) – dep tıl qatady. «Şerbi» dep hannyŋ eŋ jaqyn qyzmetşılerın ataǧan. Bälkım «behi», «şerbi» sözderı belgılı bır fonetikalyq özgerısterge ūşyraǧan boluy mümkın, äitsede jazba eskertkışterdegı būl leksikalyq bırlıkterdıŋ qūramynda «bek», «bi» formalarynyŋ bar ekendıgı dau tuǧyzbaidy. Būdan şyǧatyn qorytyndy, «bei», «bi» terminı tym köne zamandardan-aq maǧynasy būlyŋǧyr, şartty atau bolǧan emes. Kerısınşe, «joq» degen ūǧymǧa kereǧar «bar» deitın maǧynadan bastau alyp, azdaǧan dybystyq özgerısterımen būl söz köşpelı qauymda barşasy bırauyzdan moiyndaǧan, uaqyt öte kele atqarǧan qyzmetıne orai ortaq qazynadan aqy alatyn, erekşe qūqyqtyq märtebesı bar memlekettık qyzmetşı atauyna ainalǧan.
Ǧ.Mūsabaev: «Üisın memleketı bastyqtary han dep atalmai bi, bek atanǧan» (Ǧ.Mūsabaev. Qazaq tılı tarihynan. Kıtapta: Qazaq tıl bılımınıŋ mäselelerı. – Almaty: «Arys». 2008. 469 b. 256 b.) dep naqtylai tüsedı. Al akademik B.Kömekov HII ǧasyrlardaǧy Qypşaq handyǧyndaǧy lauazymdar turasynda: «Bileuşı aqsüiektık toptyŋ (handar, tarhandar, basqaqtar, bekter, bailar) qataŋ ierarhiialyq jüiesınıŋ üstemdıgı aiqyn körındı» (Tarihymyz – tūŋǧiyq. EQ. 08.10.2015) dep atap ötedı. Būl tūsta «bek», «bai» ataularynyŋ maǧynalyq jaǧynan jıktele bastaǧanyn köruge bolady. Äitsede, «bek», «bilerdıŋ» resmi lauazym qataryna engenı baiqalady.Şyǧys halyqtarynyŋ barlyǧyna da keŋınen taraǧan, köne jazbalarda jiı ūşyrasatyn būl sözdıŋ maǧynasy ünemı ǧalymdar nazarynan tys qalǧan emes. G.E.Grumm-Grjimailo «bek», «bei» terminderıne qatysty aldyŋǧy ǧalymdarǧa bylaişa sılteme jasaidy: «Aristov schitaet ih tiurkami, no ne privodit tomu dokazatelstv; v polzu ih turchizma govorit, vprochem ih titul kniazei – «bei», esli tolko d’Obsson, op. cit., I, str. 55, pravilno peredaet mongolskoe biki (beki) slovom bei (bek). Arh. Palladii (primech. k «Iýan-chao-mi-şi». Str. 228) pişet chto «bђkin» (bђki) u mongolov i chjurchjenei znachilo – blagorodnyi, dvorianin, t.e. upotreblialos v tom je znachenii, v kakom i donyne v Tursii i Persii upotrebliaetsia slovo bek (bei). No Bartold («Turkestan v epohu mongolskogo naşestviia», II, str. 421), dumaet, chto slovo «biki» hotia i vstrechalos v titulah nekotoryh gosudarei, naprimer merkitskogo i oiratskogo, no u mongolov imelo drugoe znachenie, a imenno, sootvetstvuiuşe slovu pervosviaşennik. On ne privodit, odnako, semu dokazatelstv. Senkovskii (Supplѐment à I’histoire gѐnѐrale des Huns», str. 128-129) pişet, chto sleduet razlichat slova bei(bi) i bek (big); pervoe oboznachaet voennyi chin, sootvetstvuiuşii naşemu generalskomu, vtoroe – titul» (Grumm-Grjimailo G.E. Zapadnaia Mongoliia i Urianhaiskii krai. – Leningrad, 1926. 2 tom.413-414 str.). Bi sözınıŋ astaryn jan-jaqty aşatyn asa qūndy derekter. Ǧalym halyqtar men tılderdıŋ erekşelıgın körsetetın būl ataudyŋ maǧynasyn aiqyndap aludy asa maŋyzdy dep bılgen syŋaily. HI ǧasyrdaǧy M.Qaşǧaridıŋ «Diuani lūǧat at-Türık» sözdıgınde «bilık» sözı däl osy küngı («kaŋaşlik bilik uzraşur, kaŋaşsiz bilik ubraşur» (242s) «keŋestı bilık (ūlasar) güldener, keŋessız bilık (öşer) kerı keter») maǧynasynda qoldanylady. Al bileuşı sözın ol «bek» dep beredı. Özbek han tūsyndaǧy Altyn Ordadaǧy han keŋesınıŋ qūramyna qatysty sol kezeŋdegı tarihi derekterge süiengen ǧalym M.G.Safarǧaliev mynadai ǧylymi tūjyrym jasaidy: «Keŋeske kıretın būl tört ämırden onyŋ ekı müşesınıŋ – bekler begı men uäzırdıŋ mındetı azdy-köptı anyq aitylǧan, olardyŋ ışınen bırınşısı, iaǧni, bekler begı (kniazdardyŋ kniazı) äskeri ısterge bilık ettı, tümenbasylaryn, myŋbasylardy, jüzbasylar men onbasylardy basqardy, ekınşısı – uäzır – memlekettıŋ azamattyq ısterın basqardy. Feodaldyq memleketterdıŋ barlyǧy siiaqty Altyn Orda da eŋ aldymen äskeri-feodaldyq memleket bolǧandyqtan, äskeri vedomstvonyŋ basşysy – bekler begı azamattyq ısterdı basqaruşydan joǧary sanaldy, osy sebeptı äl-Omari bekler begın törteudıŋ keŋesındegı aǧa kniaz dep ataidy» (Safarǧaliev M.G. Altyn Ordanyŋ ydyrauy. – Almaty: «Daik-Press», 2014. 326 bet. 82 b.). Brokgauz ben Efronnyŋ ensiklopediialyq sözdıgınde «Bekliaribek — upravliaiuşii gosudarstvennoi administrasiei v Zolotoi Orde. Odna iz dvuh glavnyh administrativnyh doljnostei, shojaia s funksiiami sovremennogo premer-ministra. (Ensiklopedicheskii slovar Brokgauza i Efrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907) dep jazylu sebebı de bekler begınıŋ sol keŋestegı qyzmetımen tıkelei bailanysty. Osynau ömırşeŋ dästür keiıngı kezeŋderge deiın özgerıssız saqtalyp, köpşılık aldynda oi tolǧap, pıkır aita alatyn, soŋyna halyqty ertuge qabılettı jäne erekşe qasietı köpşılık tarapynan moiyndalǧan adamdarǧa qatysty aitylǧan. «HV-XVI ǧasyrlarda «bek» ataǧyn, sırä, han beretın bolyp, «rangıler tabelıne» kırgenge ūqsaidy, al keiınnen būl ataqpen resmi pravolary men qyzmetterı bar adamdar atalǧan – dep jazady R.Syzdyqova Q.Jalairidyŋ «Jamiǧat tauarihyn» zertteu barysynda. – Būl sözderdıŋ «bi» varianty da bar. Bızdıŋ tarihşymyz hannan keiıngı bileuşınıŋ tituly retınde «bek» tūlǧasyn jūmsaǧan da, «bi» variantymen ru-taipanyŋ basşysyn, bileuşısın nemese bileuşı toptyŋ ökılın ataǧan. Sırä, Qadyrǧali zamanyndaǧy qazaq qoǧamynda ru-taipa basyn «bi» dep atasa kerek. Sondyqtan şejıre teksınde «bi» tūlǧasy da kezdesedı (Tasuqa bi, Seidek bi). Mümkın, şejıreşı būl tūlǧany köbırek jūmsaǧan bolar, bıraq ony keiıngı köşıruşıler «bek» variantymen auystyruy äbden yqtimal. Ony myna bır fakt däleldeitın tärızdı. Qadyrǧali özınıŋ ata-tegın taratqanda bi terminın jūmsaǧan. Mūny Barudi nūsqasynan köremız: Qadyr ali bi, Hosum bi, Qarach bi, Aitauly bi, Tebre bi. Osy ata tektı taratuda keiıngı nūsqada bi sözınıŋ ornyna bek tūlǧasy keltırılıp jazylǧan (köşırılgen). Maŋǧyt myrzalarynyŋ ru basy, Altyn Ordanyŋ bileuşısı (bıraq hany emes) ataqty Edıge bırde «bek», bırde «bi» degen titulmen berılgen» (Syzdyqova R. Köptomd. Şyǧ. Jin.5 t. 64 b.). Altyn Ordanyŋ ydyrap, Qazaq jäne Noǧai handyqtary qūrylar qarsaŋda, iaǧni, HV ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda biler öz ru-taipalary şegınde tolyqqandy bilıgı bar, köpşılık atynan kelıssöz jürgıze alatyn, sūltandarmen teŋ därejedegı lauazym iesı retınde körınedı. Būl qūbylys alasapyran kezeŋdegı han men onyŋ ūrpaqtynyŋ bedelınıŋ tüsuımen de bailanysty bolsa kerek. Ärine, būl barlyq bilerge tän bolmauy da mümkın. Desek te, Noǧai ordasyndaǧy Edıge, Oqas, Temır bilerdıŋ ataq-abyroilary men saiasi yqpaly Äbılhaiyr hannan kem bolmaǧany baiqalady.(Kärıbaev B. Qazaq handyǧynyŋ qūrylu tarihy. – Almaty: «Sardar» baspa üiı, 2014. – 520 b. 321 bet). Noǧai ordasynda bi – ordanyŋ bırden bır bileuşısı, eldıŋ basşysy retınde körınedı. Edıge men onyŋ ūrpaqtary Mansūr, Nūraddin, Oqas (Uaqqas), Temır, Mūsa, Ysmaiyl, Dın-Ahmet t.b. barlyǧy da bi degen resmi ataqpen atalady. HVI ǧasyrdyŋ orta şenınde Noǧai ordasyndaǧy bilık dästür özınıŋ tarihi mänın joiady. Osy bilerdıŋ ūrpaǧy ataqty Qaztuǧan jyrau būl oqiǧany bylaişa jetkızedı: «Aidasa qoidyŋ kösemı, Söilese qyzyl tıldıŋ şeşenı, Ūstasa qaşaǧannyŋ ūzyn qūryǧy, Qalaiylaǧan qasty ordanyŋ syryǧy, Biler öttı, bi soŋy, Bi ūlynyŋ kenjesı» (Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet. Qūrast. Maǧauin M. – Almaty: «Ana tılı», 1993 jyl. 176 bet. 12 bet). Osy bilık dästür onan keiıngı qazaq qoǧamynda jaŋa ülgıde, iaǧni, resmi bilık pen halyq arasynda mediasialyq qyzmet atqarǧan «biler instituty» formasynda körınedı. Qysqasy, ǧasyrlar boiy özgerıssız köşpelı tırşılık keşıp kelgen qoǧamda bi, şeşen sözderınıŋ qatar atalyp keluı – olardyŋ qoǧamdaǧy qyzmetınıŋ ortaqtyǧyn körsetedı. Tüiındı ıstı şeşetın, bilık jürgızetın, el müddesın arqalaǧan «aqyldy, dana» jandardyŋ beg, bei, bek, behi, bi, şeşen, sechan, sesen ülgılerınde qosarlana atalyp keluı, türkı, tıptı barşa köşpelı halyqtardaǧy tarihi jadynyŋ zaŋdy jaŋǧyryǧy. El basqaru, eldıŋ sözın ūstap, bi atanu üşın ümıtkerdıŋ erekşe qabılettı boluy şart eken de, būl ataqty alyp jüruge qoiylǧan talap ta meiılınşe ädıl bolǧan. Sol däuırlerdegı qoǧamnyŋ qatal zaŋy, tabiǧatpen betpe-bet köşpelı tırşılıktıŋ aluan türlı synaqtary, ar aldyndaǧy barşanyŋ teŋ qūqyǧyn qamtamasyz etu, mıne, köptıŋ köz aldynda ötıp jatatyn būl üderıster kezdeisoqtyqty kötermeitın edı. Eldı soŋyna ertıp, ädıldıktı qataŋ saqtauǧa, «qara qyldy qaq jaruǧa» tiıs bige artylǧan jauapkerşılık te tym auyr bolǧan. Sondyqtan da, bi bolu üşın «elden erek tūlǧalar» – sesen nemese şeşender laiyq sanalǧan. Türkılık jazba eskertkışterde «būiyru» etıstıgı «biūr», «būiryq» sözı «byrūq» (M.Qaşǧari), «biūrūǧ» (Q.Jalairi) formalarynda kezdesedı, iaǧni, būl sözderdıŋ «bi» tübırınen şyqqany baiqalady. Kültegın jazuynda «buiuruq» ülgısınde saqtalǧan. Būdan «būiryq» sözınıŋ şyǧu törkını de taza türkılık «bi» jäne «jarlyq» («iūr», «iar», iūrūǧ, «iarlyq»,) degen tırkesterdıŋ kırıguınen şyqty ma degen oi tuyndaidy. Däl osy «biūrūǧ» degen formada Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ «Jamiǧat tauarihynda» kezdesedı. (Ot etkenler bar erdı anlar iūrtlarynda biūrdym ta anlardyn iyraq etıŋız deb ot etkennı keterıŋız teb. – Şöptı paidalanuşylar bar edı, olardyŋ jūrttaryna: «Jyraqqa ketırıŋder, şöp paidalanuşylardy quyp jıberıŋder», – dep būiyrdym; (Mamyrbekova G. Seitbekova A. Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ «Jamiǧat tauarih» jylnamasynyŋ tezaurus sözdıgı. – Almaty: 2011. -500. 69) Köne mätınderdegı, jyraular şyǧarmaşylyǧyndaǧy «būiryq» sözınıŋ astarynan, qoldanylu erekşelıkterınen de osyndai oidyŋ basy qyltiiady. Demek, būiryq – erekşe statusy bar bidıŋ jarlyǧy. «Bidıŋ aitqan sözın qūl da aitady, bıraq auzynyŋ duasy joq» deidı köne maqal. Bidıŋ sözı – jarlyq, būiryq, zaŋdyq küşı bar, mültıksız oryndaluy tiıs qaǧida. Al Mahmut Qaşǧari öz sözdıgınde «handardyŋ janyndaǧy zor, bedeldı adamdardy lauazymyna qarai jaiǧastyryp otyrǧyzuşy kısı – biruq, būiryqşy» (Mahmūt Qaşǧari. Aud. Z.A.Äuezova. Divan Lugat at-Turk. – Almaty: Daik-Press. 2005. 1288 b. 358 b) – degen tüsınık beredı. Al K.D,Osson özınıŋ tarihi eŋbegınde «buiuruk» degen terminnıŋ «komanduiuşii, imperator» degendı bıldıretının aitady(D,Osson K. Ot Chingishana do Tamerlana. – Almaty, Sanat. 1996. S.219). Osy oraida, M.Maǧauin özınıŋ Şyŋǧys han turaly aituly zertteuınde naqtyly derekterge sılteme jasai otyryp, mynadai pıkır aitady: «El iesı ūlyq, äskerbasy noiandarmen qatar, Şyŋǧys han ūlystyŋ ruhani kösemın taǧaiyndapty. «Qasterlı şejırede» – «Mör-beki», iaǧni Mör-begı. Būl ataudyŋ naqty maǧynasyn eşkım anyqtai almaǧan. A.Kozin «mörden» attap ötıp, beki därejesı (san beki) dep audarady, moŋǧol zertteuşılerı «bek» türık tıldı atau dep tanysa, keiıngı europalyq oqymystylar «beki» derbes, dara bır atau dep bıledı. Al N.Bazylhan «Mör bek degenge qaraǧanda, memlekettık törelıktıŋ mörtaŋbasyn ūstauşy boluy yqtimal» deidı. «Mör» – parsy lūǧaty, türık tılderıne keiınde engen, iaǧni «Qasterlı şejıredegı» tüpnūsqa mänısı basqaşa, tärızı, keiınde ūmytylǧan söz. Dese de naqty maǧynasyn şamalauǧa bolady. Räşid-äd-din būl lauazymdy «tırı oŋǧūn», iaǧni kie, tırı äruaq dep aiǧaqtaidy. Bartold «ūlūq şaman» dep bıledı, R.Grusse osy soŋǧy qisyndy qoldaǧan. Şyŋǧys han jarlyǧy: «Töre zaŋy boiynşa, taipanyŋ eŋ qūrmettı aqsaqaly Mör-begı bolmaq josyn bar. Bodanşardyŋ ülken ūly Baryn aǧanyŋ äuletı Üsün qart Mör-begı bolsyn. Aq şapan kisın, aq arǧymaq mınsın, (tiesılı) taǧyna mınsın. Bızge jyl men aidyŋ esebın aiqyndap berıp otyrsyn», – deidı. (Maǧauin M. Şyŋǧys han jäne onyŋ zamany. Jūldyz №2, 2013 15 bet) Būl üzındıden bızdıŋ nazarymyzdy audaryp otyrǧan «Mör-begı» terminı. «Mör» – adamnyŋ aty, ūmytylǧan söz nemese qazırgı maǧynasyndaǧy mör boluy mümkın delık. Äitsede, būdan «beki», «begı», «bi» formalarynyŋ mänı özgermeidı. Bi – hannyŋ arnaiy jarlyǧymen bekıtıledı. Han jarlyǧynan «bidıŋ» naqtyly zaŋmen bekıtılgen lauazym atauy ekenın aŋǧaruǧa bolady. Osydan kelıp türlı deŋgeidegı lauazymdy bıldıretın beglerbegı, qūşbegı, myŋbegı, ūlysbek, ūlyqbek degen sekıldı nūsqalar şyǧady. Orta ǧasyrlardaǧy orys ädebietınıŋ tarihy jaily aita kelıp, asa körnektı orys ǧalymy D.S.Lihachev bylai deidı: «HI-HII ǧasyrlardaǧy ädebiet özınıŋ qoldanylu formasy jaǧynan, süiengen körkemdık qūraldary men taŋdap alǧan taqyryptary jaǧynan negızınen joralǧylyq (seremonialna) boldy. Taza estetikalyq tūrǧydan alǧanda būl kezeŋnıŋ eŋ basty ädebi janry – şeşendık edı. Şeşendık söz būl däuırde şırkeulık jäne zaiyrly basqosularda jasalatyn joralǧylardyŋ bır bölşegıne ainaldy.» (Lihachev D.S. «Slovo o polku İgoreve» i kultura ego vremeni. – Leningrad: Hudojestvennaia literatura. 1978 g. S. 57). Däl osy pıkırdı qazaq qauymyndaǧy biler men olardyŋ şyǧarmaşylyǧy haqynda da aituǧa bolady. Sarai töŋıregındegı jön-joralǧylardan bastap, el ışındegı qūryltai-diuandar, ūly astar men jiyn-toilar, jer, jesır, mal daulary syndy qūqyqtyq mäselelerge deiın bilerdıŋ tıkelei qatysuymen ötkenın eskersek, olardyŋ şeşendık sözderınıŋ taqyryby men qoǧamdyq qyzmetınıŋ mänı de aiqyndala tüsedı. Tek būl jaǧdai ärbır türkı halqynda, türlı tarihi kezeŋderde ärqily boluy mümkın. Halyqtardyŋ köşpelı nemese otyryqşyl tırlık keşuı de äserın tigızbei qoimaidy. Sözderdıŋ saiasi, tarihi jaǧdailarǧa säikes maǧynalyq özgerısterge ūşyrap otyruy tıl bılımındegı ädettegı qūbylys. «Arnaiy ädebiette, – dep jazady akademik S.Zimanov, – «bi» sözı köne türkı sözı, ol şyǧys bileuşılerı – han, sūltandar kezınde maŋyzdy lauazymdyq ataqty bıldıredı. Ol är türlı türkı halyqtarynda türlı tarihi kezeŋderde ärqily ataldy – «bek», «begı», «bi». Bıraq barlyq jerde būl ūǧym «bilık», «bileu» degen maǧynany bıldırdı jäne būl ataqty joǧarǧy bileuşınıŋ qasyndaǧy keŋesşıler, erekşe qūzyrly adamdar ielendı. Qazaqtyŋ «bi» sözı türıktıŋ «bilık» elementı bar jalpy atauynan şyqqan. Ol terminologiialyq belgı maǧynasyn saqtap qalǧan. Al arnaiy ūǧym retınde ol basqa sinonimderden özgeşelendı. Qazaq ordalarynda, handyqtarynda, jüzderınde jäne rularynda, sondai-aq Ortalyq Aziianyŋ qazaq-qypşaq jerlerı atalatyn Ūly dalasynda «bi» ūǧymy özgeşe boldy, iaǧni, ol köbınese sottyq qyzmetterdı atqaratyn adamǧa qatysty aityldy» (Zimanov S. Qazaqtyŋ ata zaŋdary. – Almaty: «Jetı jarǧy», 2005, 5-tom,33bet).
Basqa ǧalymdar da osy oidy quattaidy. Ǧalym S.Qondybai: «Al qazaqta şe? – dep saual qoia otyryp, – «Bek» sözı özınıŋ tituldyq mänın joiyp, tek adam esımın jasau dästürınıŋ jiı qoldanylatyn formantyna ainaldy, mysaly, Qazybek, Nūrbek, Altynbek siiaqty esımder tızımı – osynyŋ kuäsı…Qazaqta «bek» sözınıŋ «bi» varianty da qoldanylyp, ol soŋǧy ǧasyrlarǧa şeiın ru-taipa kösemderı men abyzdarynyŋ atauy, tituly retınde paidalanylyp keldı» (Qondybai S. Jauyngerlık ruh kıtaby. – Almaty: «Nūrly älem», 2006. – 240 bet. 172 b) – dep osy pıkırdı naqtylai tüsedı. Ǧalymdardyŋ būl eskertıp otyrǧany Qazaq handyǧy qūrylyp, özge türkılık qauymnan qazaq jūrtynyŋ derbes qalyptasa bastaǧan kezeŋdegı ahual. HVI ǧasyrdyŋ basynan bergı däuırde qazaqy ortada «bi» terminı «bek», «begı» nūsqalarynan erekşelenıp, el ışındegı sanqily dauly mäselelerdı retteitın mediasiialyq sipatqa ie bolady. Būl jaŋadan derbes şaŋyraq kötergen Qazaq handyǧyndaǧy äleumettık-ekonomikalyq ahualmen, basqaru jüiesımen tıkelei bailanysty edı. Şyŋǧys hannan bastap bergı Altyn orda däuırlerıne deiın dalalyq örkeniet äskeri demokratiia jaǧdaiynda tırşılık keştı desek te, olardyŋ belgılı bır därejede Qaraqorym, Sarai Batu, Sarai Berke, Saraişyq syndy äkımşılık ortalyqtary, qalyptasqan biurokratiialyq jüiesı, kanseliariialyq qyzmetı jūmys ıstedı. Sebebı, mūndai alyp aimaqty, türlı ūlttar men ūlystardan qūralǧan kürdelı memlekettık qūrylymdy basqaruǧa būrynǧy ädet-ǧūryp negızındegı zaŋdardyŋ äleuetı jetpeitın edı. Altyn Ordadaǧy keŋse qyzmetı haqynda V.V.Radlov: «Temır-Qūtlyqtyŋ jarlyǧynan memlekettıŋ bır oblysy bolyp tabylatyn Qyrymda oblystyq äkımşılıktıŋ basynda şeneunıkterdıŋ ülken ştaty bolǧany körınedı. Olar sudialar (qazy), jergılıktı dındarlar basşysy (mufti), diuannyŋ hatşylary, kedenşıler, alym jinauşylar, şolǧynşylar, zastava bastyqtary (tūtqauyl), qarşyǧaşylar, barysşylar jäne t.b.» (Radlov V.V. Iаrlyki Tohtamyşa i Timur-Kutluka. Kıtapta: Safarǧaliev M.G. Altyn Ordanyŋ ydyrauy. – Almaty: «Daik-Press», 2014. 326 bet. 82 b.) dep jazady. Osy küngı poşta qyzmetınıŋ Qaraqorymǧa aqparat alyp asyqqan, lau attardy auystyra şapqan habarşy-jauşylardyŋ tūraǧy, beketı negızınde qalyptasqanyn eske alsaq ta, köp jaittyŋ basy aşylady. Bükıl Euraziia aumaǧyndaǧy alys-jaqyn şet jūrtpen diplomatiialyq qatynastar airyqşa damydy da, türlı jazularmen epistoliarlyq, tarihi qūjattar jürgızılıp otyrdy. Qūbylai, Qūlaǧu, Batu sekıldı jihangerler qūrǧan memleketterdıŋ auqymy da tym ülken, halyqtardyŋ tıldık qūramy da aluan türlı bolatyn, olar köp mölşerde keŋse qyzmetkerlerın ūstap, memleket ışındegı ūşy-qiyry joq maŋyzdy mäselelerdı jazbaşa jürgızıp otyruǧa müddelı boldy jäne olardy qarjylandyruǧa qabılettı de edı. Olardyŋ qol astynda ülken qalalar, otyryqşyl örkeniettıŋ mädeni oşaqtary, arhiv jürgızuge qabılettı jylnamaşylary boldy. Al jaŋadan qūrylǧan Qazaq handyǧyndaǧy ahual tıpten bölek edı. Eŋ aldymen, handyqtyŋ qūryluy Joşy ūlysy, keiın Altyn Orda atanǧan alyp memlekettık jüienıŋ ydyrau prosesınıŋ zaŋdy jalǧasy edı. Būrynǧy imperiianyŋ şaǧyn bölşegınde boi kötergen jaŋa qūrylymnyŋ mümkındıgı qai jaǧynan alǧanda da öte şekteulı bolatyn. Negızgı tırşılık közı köşpelı mal şaruaşylyǧy boldy da, tūrmystyq jaǧdai, sodan tuyndaityn qūqyqtyq retteu, eldı basqaru t.t. bärı de osy jaǧdaiǧa beiımdeldı. Derbes el bolǧannan keiıngı alǧaşqy kezeŋde būrynǧy ortaq Ordanyŋ tura ortasynda paida bolǧan Qazaq handyǧynyŋ syrtpen qarym-qatynastary meiılınşe sirep, ışkı mäselelerdıŋ özektılıgı artty. Endıgı jerde ideologiia, diplomatiia, qūqyqtyq retteu, şaruaşylyq jürgızu, ūrpaq tärbieleu syndy keiınge ysyruǧa bolmaityn qiyn da qajettı jauapty jūmystardyŋ barlyǧy jaŋa jaǧdaiǧa, handyqtyŋ mümkındıgıne, qarjylyq äleuetıne qarai beiımdelu qajettılıgı tuyndady. Eŋ bastysy, handyq qūramyna engen rulardyŋ barlyǧy bır tektı, bır tıldı – barşaǧa tüsınıktı türkı tılınde söiledı. Ş.Uälihanovtyŋ «Qazaqtarda qūrmettı bi ataǧy halyq tarapynan qandai da sailau jolymen nemese halyqty bilep otyrǧan ökımettıŋ bekıtuımen emes, tek sot räsımın tereŋ bıletın, oǧan qosa şeşendık önerın meŋgergen qazaqqa ǧana berılgen» deitın zamany kelıp, būryn tūtas biurokrattyq apparat atqaruy tiıs şarualardy endı qarapaiym jandardyŋ jüzıne tatityn, «ot tıldı, oraq auyz» bilerdıŋ auyzşa oryndauyna tura keldı. Al mūndai jauapty ıstı tek tabiǧatynan qabılettı, jady myqty, köpşılıktı sendıre de, köndıre de alatyn, ömırın osy jolǧa arnaǧan elden erek tūlǧalar atqaruy tiıs bolatyn. Bilerdıŋ sailanbai, taǧaiyndalmai, şeşendıgıne qarai köpşılıktıŋ moiyndauy osyndai praktikalyq qajettılık pen ömırlık talaptardan tuyndaǧan edı. Mıne, «bi» jäne «şeşen» degen ūǧymdardyŋ bıte qainasyp, bırınıŋ ornyna bırı jüruınıŋ syry osynda jatyr. Al şyndyǧynda, «Halqyna qūl bolmaǧan bi bolmaidy» degendei, bi – eldıŋ qyzmetşısı, ruyna, tamyr-tanystyǧyna qaramai, köpşılıktıŋ mūŋ-mūqtajyn joqtaityn, küikı tırşılıkten, jeŋ ūşynan jalǧasqan köldeneŋ sybailastyqtan joǧary tūratyn ädıl, ar-ojdany kırşıksız, köpşılıkke ülgı lauazymdy ruhani tūlǧa. Al şeşendık öner, dılmarlyq qasiet osyndai bilıkke jol aşatyn, kesım aityp, ükım şyǧaruǧa moraldyq, qūqyqtyq mümkındık beretın eŋ basty kriteriilerdıŋ bırı boldy. Būl sol qauymnyŋ aq-qarany ajyratuyna, jaqsy men jamandy köpşılık talqysyna salu arqyly özın-özı saqtap qaluyna mümkındık beretın, meritokratiiaǧa negızdelgen ömırşeŋ ädıl jüie bolatyn. Biler instituty ornyǧa kele, olardyŋ jūmys ısteu tärtıbı, instansiialary qalyptasa bastady. Ru-ru, taipa-taipa, jüz-jüz bolyp qonystanǧan halyq öz şaruaşylyǧyn «Qanyna tartpaǧannyŋ, qary synsyn» deitın atalas jaqyndyqqa negızdelgen tuystyq jüie boiynşa jürgızdı de, sodan tuyndaityn qajettılıkten bilerdıŋ ierarhiiasy paida boldy. Joǧaryda atap ötkenımızdei, tūtas rudyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtau ru biıne tapsyryldy. Būdan joǧary bilıkke ūlys biı ie boldy. Ol jaugerşılık jaǧdaida kemı on myŋ qaruly jıgıt şyǧara alatyndai ūlystyŋ bileuşısı sūltanǧa aqylşy, keŋesşı bolyp, özı şaruaşylyq, äleumettık jūmystarǧa basşylyq jasady. Bi ataǧynyŋ eŋ joǧarǧy deŋgeiı – Orda biı boldy. Tūtastai Jüzdıŋ atynan bilık qūra alatyn Orda biı memlekettık «Jarǧynyŋ» qūramyna enedı de, jalpyhalyqtyq mäselelerdı şeşuge, özge eldermen qarym-qatynas mäselelerıne tıkelei qatysady. Işkı-syrtqy saiasatta handy tejeuge nemese äreketın qūptauǧa, jauapqa tartuǧa qaqyly boldy. Osynau biler keŋesınen tek handyq bilık pen bükıl qazaq elınıŋ ūly bas qosuy – Qaz jiyny ǧana joǧary tūrdy(Artyqbaev J.O. Jetı jarǧy. – Almaty, 2004. – 150 bet. 66 bet). Mıne, osynşalyqty salmaqty, jügı auyr jūmysty kım atqarady, qalaişa jüzege asyrady!? Būl turasynda M.Äuezovtiŋ bi-şeşender jaily «Ädebiet tarihy» kitabyndaǧy myna bir sözin keltirsek, köp mäseleniŋ basy aşylady: «Ekeui de (bi men şeşen M.Ä.) jalǧyz el aqylşysy emes, eldi meŋgergen han men bektiŋ aqylşy, uäziri esebinde bolǧan. Han şeşe almaǧan auyr tüiin, qiyn jūmbaq, kömeski keleşek bolsa, barlyǧyna da şeşu sözdi solar aitatyn. Tynyştyq zamanda qyiuy qaşyp, arasy aşylǧan qaryndasty tabystyryp, qysylşaŋ zamanda sasqan elge jol tabatyn, bet nūsqaityn kemeŋger köregeni bolǧan. Būlar han qasyna qalyŋ eldiŋ işinen qosylǧan qariialar keŋesi siiaqty. Sondyqtan han auzynan şyqqan ūşqary söz bolsa, jönge salatyn da osylar. Köp elge han jarlyǧyn ornatu kerek bolsa, aitqan sözi em bolatyn dualy auyz da osylar. Kei kezde qalyŋ el hannan da osylardyŋ auzynan şyqqan sözdi tolymdyraq köretin. Qauym tirşiliginde būlardyŋ saiasi salmaǧy sondailyq zor bolǧandyqtan, auzynan şyqqan söz de olqy bolmauǧa kerek. «Aq degeni alǧys, qara degeni qarǧys» bolatyn jaqsylardyŋ sözi köptiŋ közinde minsiz, tolyq boluy şart. Köldeneŋ kisi min taba almaityndai, qorǧasyndai auyr, oqtai jūmyr, ötimdi boluy kerek. Sol sebepti de būlardyŋ sözi asyl öleŋ ölşeuimen şyǧuy şart bolǧan. Aitylǧan söz: taqpaq tolǧau siiaqty bolsa ǧana el közine minsiz, asyl körinetin. El bilegen jaqsy turaly zamannyŋ syny men ūǧymy sondailyq bolǧandyqtan, ärbir han öz qasynda aqylşy bolatyn bidi taŋdaǧanda, eŋ aldymen söz tapqyş ötkir degen suyrylǧan şeşennen, sudyrlaǧan aqynnan alatyn»/11:197/. El auzyndaǧy maqal-mätelderden bilerdıŋ ılude bır kezdesetın qūbylys retınde baǧalanǧanyn baiqauǧa bolady. «Batyr degen – baraq it, ekı qatynnyŋ bırı tabatyn. Bi degen – aqsary at, bütın elge bıreu tabatyn» deidı halyq danalyǧy. Osyndai bolmysy bölek, ädıldıktıŋ kepılındei bolǧan bilerdıŋ qoǧamdaǧy rolın baǧalau, kısılık kelbetın naqtylau, lauazymdyq erekşelıgın körsetu maqsatynda onyŋ ūrpaqtaryn, otbasy müşelerın de arnaiy ataumen ataǧanynan aŋǧaruǧa bolady. «Hannyŋ taqty ielenbegen ūrpaǧy (ūly) töre dep atalatyny siiaqty, baidyŋ, bidıŋ ūldary men qyzdary da jai bai balasy, bi balasy, baidyŋ qyzy dep atalmai, şora, bikeş degen siiaqty arnauly atpen atalǧanyn bıldıredı» – (Syzdyqova R. Sözder söileidı. – Almaty: Sanat. 1994 j. 19 bet) dep jazady sözderdıŋ etimologiiasyn, leksikalyq maǧynalaryn arnaiy zerttegen körnektı ǧalym R.Syzdyqova. Bızdıŋ oiymyzşa, şora jäne bikeş sözderı kez-kelgen baidyŋ ūrpaǧyna qatysty atau emes, tek bidıŋ ūly men qyzyna bailanysty aitylatyn arnaiy termin. «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgınde» «Bi şora. Bidıŋ balasy» dep anyq jaza otyryp, N.Ahmetbekovtıŋ mynadai joldaryn keltıredı: «Menı sen öz balaŋnan kem körmedıŋ, Dūşpannyŋ ösegıne jol bermedıŋ. Kelse de bai balasy, bi şorasy, Bermedıŋ. Bırın maǧan teŋ körmedıŋ» (Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı. On bes tomdyq. III tom. – Almaty, 2011 – 744 b. 334 bet). HV- HVI ǧasyrlardaǧy Şalkiız Tılenşıūlynyŋ «Er Şoban» dastanynda «Han ūly töredei, Bi ūly şoradai, Qan jūqpas qaiqy qara bolat ötpegen, Maqtauyna adam tauyp jetpegen»(Qazaq handyǧy däuırındegı ädebiet. Qūrastyrǧan – Maǧauin M. – Almaty: «Ana tılı». 1993. 176 bet. 37 bet) degen ülgıde kezdesedı. Iаǧni, «bi ūly şora» dep anyq aitylady. «Qazaq sözdıgınde» «ŞORA» zat. köne. Üstem tap ökılı, el bilegen äkım, bek, myrza, şonjar» (Qazaq sözdıgı (Qazaq tılınıŋ bırtomdyq ülken tüsındırme sözdıgı) Qūras.: N.Uäli, Ş.Qūrmanbaiūly, M.Malbaqov, R.Şoibekov jäne t.b. – Almaty: «Däuır» baspasy, 2013. 1488 bet. 1416 b.) jäne «Keŋes, mäslihat» degen maǧynalary bar ekendıgın eskertedı. Osy tūstaǧy «keŋestıŋ» bi qyzmetımen bailanysty boluy da mümkın. Al, köne sözderdıŋ maǧynalaryna arnalǧan K.Qaiyrjan qūrastyrǧan «Söz – sandyq» atty eŋbekte būl sözdıŋ maǧynasy naqtylana tüsedı: ŞORA zat. köne. (1) Bi balasy. (2) Äkım, bek, myrza, şonjar. (3) Alqa, komitet. (Qaiyrjan K., Söz – sandyq: Qazaqtyŋ köne sözderı. – Almaty: «Öner» baspasy, 2013. – 480 bet. 427b). «Şora» sözınıŋ eskı ädebi mūralarda köptep kezdesetının Ş.Uälihanov ta eskertedı. «Azamattar men şoralar ataulary qazaqtyŋ eskı jyr-dastandarynda jiı ūşyrasady. Azamat atauy erıktı, öz bilıgı özınde; basynda üiı, qasynda äielı, aldynda maly bar, äkesınen enşısın alyp, bölek şyqqan adam. Şora – azamat sözınıŋ balamasy, būl söz jeke-dara maǧynasymen erekşelenedı, demek, azamat sözınsız-aq qoldanyla beredı. Al endı şora azamat – taza äskeri maǧynadaǧy söz, būl ekı söz qosylyp orystyŋ tovariş, drujina – jasaq, sarbaz sözderınıŋ maǧynasyn beredı» – (166 bet) dep jazady ǧalym. Ǧalymnyŋ «Taza äskeri maǧynadaǧy söz» dep şoranyŋ memlekettık qyzmetşınıŋ otbasy müşesı ekenın basa aitqany dep bılu kerek. Äskeri demokratiia jaǧdaiynda halyq pen äskerdıŋ bır ekenın eskeru qajet. «Ei, azamattar, şoralar! Atty mınseŋ zordy mın», (54 bet) – dep söz bastaidy Aqtamberdı jyrau. Şora sözı «Jamiǧat tauarihta» «Chyngyz hannyŋ ol chora aǧasy ol erdı» dep «chora aǧasy» ülgısınde kezdesedı. (Mamyrbekova G. Seitbekova A. Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ «Jamiǧat tauarih» jylnamasynyŋ tezaurus sözdıgı. – Almaty: 2011. -500. 468). Mätındegı qoldanylu erekşelıgıne orai ǧalymdar būl tırkestı «küzet basşysy» dep audarypty. Iаǧni, «memleket, ūlys müddesıne qyzmet etuşı tūlǧany qorǧaityn jan». Maǧynalyq jaqtan bır-bırınen alşaq jatqan joq. Bike, bikeş sözderınıŋ tübırı de bi ekenı jäne -ke, -keş jūrnaqtary jalǧanu arqyly kışıreitu, erkeletu, jūmsartu maǧynasyn berıp tūrǧanyn aŋǧaru qiyn emes. «Qazaq sözdıgınde»: «BİKE zat. Äiel adamdy, köbıne tūrmysqa älı şyqpaǧan jasy ülken qyzdy ataityn ızet atauy» deidı. Al «BİKEŞ zat. Boijetken qyzǧa, jas äielderge sypaiygerşılık, sypaiylyq bıldırıp aitylatyn söz» (Qazaq sözdıgı (Qazaq tılınıŋ bırtomdyq ülken tüsındırme sözdıgı) Qūras.: N.Uäli, Ş.Qūrmanbaiūly, M.Malbaqov, R.Şoibekov jäne t.b. – Almaty: «Däuır» baspasy, 2013. 1488 bet. 233 bet) degen tüsınık berılıptı. Altyn Ordanyŋ äigılı bileuşısı Özbek hannyŋ qyzynyŋ esımı Süiınbike bolǧanyn tarihi derekter aiǧaqtaidy. Keibır tarihi közderde han esımınıŋ de «özı bek», «özı bi» degennen bastau alǧany turaly aitylady. Süiın bike atauy da sol «bektıŋ qyzy» degenmen bailanysty boluy mümkın. Būl söz de däl osy küiınde özge türkıtıldes halyqtarda saqtalǧan. Altaida Chemal jäne Turochak audandaryndaǧy ekı özennıŋ jäne bır eldımekennıŋ atauy «Biika» dep atalsa, Daǧystandaǧy qūmyq, balqar, qaraşailarda «biike» – «aqsüiek äiel» degendı bıldıredı. «Bi» sözınıŋ baiyrǧy maǧynasy kömeskılenuıne bailanysty odan taraityn tuyndy sözderdıŋ de mänı özgergen. Äitsede, «bi» tübırı men odan taraityn sözderde qūrmetteu, syilau, erkeletu, ūlyqtau maǧynalary saqtalyp qalǧan. Osy oraida, künı bügınge deiın qoldanylyp kele jaqan bibı, begım sözderınıŋ de astaryna üŋılu qajettılıgı baiqalady. Sözdıkte «BİBI zat. köne. bırneşe äieldıŋ ışındegı märtebesı joǧary äiel; qoja-moldalardyŋ bäibışesı, aqsüiek äielderge degen qūrmettı bıldıretın atau» (232 bet) bolǧanda, «BEGIM zat. Tektı äuletten şyqqan äiel esımderıne qosarlanyp aitylatyn lauazym» (214 b.) deidı ǧalymdar. Äsılı, tübırles bibı, begım sözderı de kez-kelgen auqatty otbasynyŋ äielıne qatysty emes, ol da tek qana bidıŋ jaryna qatysty naqtyly atau boluǧa tiıs. Bi atauyn naqtyly desek, bibı, begım – bidıŋ jary, bike, bikeş – bidıŋ qyzy bolsa, şora – bi ūly. Europadaǧy aqsüiekterdıŋ baron, baronessa, graf, grafinia, prins, prinsessa degenı sekıldı dalalyqtardyŋ ūlttyq tanymy da eren öner ielerı, memleket müddesı men «qara qyldy qaq jarar» ädılettıŋ qorǧauşysy bidıŋ jary men ūrpaqtaryna osyndai laiyqty erekşe at berıp, qūrmettegen. Tarihşy B.Kärıbaev Qazaq handyǧy qūrylar qarsaŋdaǧy daladaǧy aristokratiia men saiasi ierarhiia turaly aita kelıp, mynadai ǧylymi tūjyrym jasaidy: «Ämır Temır men Edıgenıŋ jäne olardyŋ ūrpaqtarynyŋ «han» titulyn ielene almauy, Ämır Temır jäne onyŋ Äbu Said myrzaǧa deiıngı ūrpaqtarynyŋ eldı Şaǧatai äuletınen şyqqan «quyrşaq» handar arqyly basqaruy, Edıge ūrpaqtarynyŋ tolyqqandy memleket basşysy bolyp, bilık jürgızuı üşın mındettı türde olardyŋ «bi» lauazymyn Şyŋǧyshan ūrpaqtary bilegen körşı elderdegı resmi bır hannyŋ zaŋdy türde moiyndauy jatty» (Kärıbaev B. Qazaq handyǧynyŋ qūrylu tarihy. – Almaty: «Sardar», 2014. – 520 b. 286 b.). Ǧalym «bi» lauazymyn «memleket qyzmetşısı» retınde belgılı bır törenıŋ moiyndauy, resmi bekıtuı qajet ekenın eskertedı. Äitsede, būl jerdegı bekıtu formaldı joralǧy ekenı aŋǧarylady. HVII-HVIII ǧasyrlardaǧy tarihi derekterde de bilerdıŋ ekı el arasyndaǧy elşılık mındetın atqarǧan – mämıleger, resmi qūjattarǧa qol qoiatyn memlekettık qyzmetşı ekenı aşyq aitylady. Būl tūsta äbden kemelıne kelgen biler soty Ūly Daladaǧy bırden-bır qūqyqtyq retteuşı organ bolsa, biler tolyqqandy mansap ieler retınde körınedı. 1748 jyly Äbılqaiyr han dünie salǧan soŋ Nūraly hannyŋ bilıgın tanu turaly Elizaveta Petrovnaǧa joldanǧan hatqa Orta jüzdıŋ bedeldı adamdary Jänıbek tarhan men kerei Nauryz bimen bırge Kışı jüzdıŋ 30 bi, batyrlary qol qoiady. (Kazahsko-russkie otnoşeniia v HVI-HVIII vekah (sbornik dokumentov i materialov) – Alma-Ata, 1961, str. 409-410). Sol tarihi qūjatta Qoisary, Jalmambet, Qidai, Jaiylǧan, Qojanai, Bäbi, Baqtybai, Möŋke, Aidaraly, İsanbai, Mämetek, Qūdainazar, Däulet, Apaq, Bolat, Tıleuımbet, Baisau, Altai, Jūldyz, Ömırzaq, Qaratai, Jänıbek t.b bilerdıŋ qol qoiyp, taŋbalaryn basqandyǧy jazylady. Būl sekıldı derekterdı Töle bi, Äiteke bi, Qazybek biler bastaǧan köptegen bi-şeşenderdıŋ ömırbaiandarynan da kezdestıruge bolady. Orys basqaru jüiesınıŋ älı de tolyq dendep ene qoimaǧan kezınde biler köne dästür boiynşa syrtqy saiasattyŋ da belsendı qatysuşylary bolǧan edı. Osy tūsta bızde HH ǧasyrdyŋ basyna deiın qoldanylyp kelgen naqtyly termin retinde «Töbe bi» sözine de arnaiy toqtala ketken jön bolar edı. «Köp maǧynaly töv söziniŋ monǧol tilindegi bir maǧynasy «tura sözdi, adal adam» degendi bildiredi. Demek, töbe bi – «ädil bi, bilikti tura şeşetin bi degen kürdeli atau (termin) bolyp şyǧady» – dep jazady ǧalym R.Syzdyqova /100:156/. Keiıngı HVII-HIH ǧasyrlardaǧy qazaqy ortada «töbe bi» dep qazırgı sot mındetın atqaratyn, daulasuşy ekı jaqtyŋ – aiyptauşy-qūnyker men qorǧauşy-jauapker bilerdıŋ kelısımımen taŋdalyp alynatyn, söz saiysynan keiın ükım şyǧaruşy, kesım aituşy bidı ataǧan. Osyǧan deiıngı derekterdıŋ barlyǧyn hronologiialyq tūrǧydan jüielegende, «bi» sözınıŋ är däuırde türlı maǧynalarda qoldanylyp kelgenı, äitsede, ol maǧynalardyŋ bärınıŋ de özara bır-bırımen semantikalyq bailanysynyŋ bar ekendıgı belgılı boldy. Basynda «joq» ūǧymyna qarsy maǧynadaǧy ba-, bar, var sözderınen bastalǧan būl atauǧa bailanysty mynandai tūjyrym jasauǧa bolady: Bi – ertedegı üisın memleketı tūsynda bileuşı, han («kunmo», «künbi») maǧynasynda qoldanylyp, dalalyq örkeniette osyǧan dybystyq jäne maǧynalyq jaqtan ūqsas sözderdıŋ tuuyna yqpal etken. Köne qytai jazbalarynda b.z.d. 2 ǧasyrda ömır sürgen Eljau bidıŋ aty saqtalǧan. Türkı däuırınde «bek» (beg, bei, bi) ülgılerınde atalyp, ru-taipa aqsüiekterınıŋ jalpy atauy, kei tūsta tituly retınde körınedı. («igil qara bodun» men bekter (atlyq). Tarihi derekterde türkı jazba eskertkışterınıŋ basty keiıpkerı Bılge qaǧannyŋ taqqa otyrǧanǧa deiıngı öz esımı Beglen bolǧany atalady, iaǧni, «bek» – aqsüiek degen ūǧymmen bailanysty. Şyŋǧyshannyŋ tūsynda bek, behi, bi, şerbi, mörbi ülgılerınde kezdesedı. Mūnda da türkı-moŋǧoldyq aqsüiekterdıŋ jalpy atauy, lauazym jäne memlekettık qyzmetşı maǧynasynda qoldanylady. Sol däuırde ǧūmyr keşken Maiqy turaly «Tügel sözdıŋ tübı bır, tüp atasy Maiqy bi» degen mätelge kelsek, būl Şyŋǧys hannyŋ aqylşylar keŋesınıŋ müşesı, keŋesşı retınde körınedı. Altyn Orda tūsy men Qazaq handyǧy qūrylar qarsaŋda türkıtıldes taipalarda «beklerbegı», «bek», «beg», «bei», «bi» sekıldı türlı özgerısterge ūşyraǧan ataularmen aqsüiek, äskeri qolbasşy, uäzır, jeke bır öŋırdıŋ bileuşılerı atalyp, būl bükıl Euraziia aimaǧynda qoldanylady. «Ket-Būǧadai bilerden, Keŋes sūrar kün qaida» dep jyrlaidy Dospambet jyrau. Noǧai ordasynyŋ Edıge bi, Oqas bi, Ahmet bi, Mūsa bi, Şeih-Mamai bi syndy daŋqty bileuşılerı bolǧany mälım. Būl tūstaǧy bilerdıŋ qyzmetınen olardyŋ bır aimaqtyŋ «qojaiyny» ekenı aŋǧarylady da, sottyŋ nemese keiıngı däuırlerdegı qazaq bilerı atqarǧan aluan türlı funksiialardy köre almaimyz. Noǧai ordasynda bolmasa, ırgesı qalanǧanymen, memlekettılıktıŋ atributtary älı qalyptasa qoimaǧan HV ǧasyrdyŋ soŋynda «bi» degen ataudy Qazaq handyǧynan da kezdestırmeimız. Maiqy bi zamany odan ekı ǧasyr būrynǧy kezeŋge säikes keledı. Tarihi beinesınen görı aŋyzdyq sipaty basym Aiaz bidıŋ ömırı būlyŋǧyrlau. Al Kerei, Jänıbek handardyŋ janynan tabylǧan Jirenşenı şeşen dese, Asan Qaiǧyny da bi dep atamaǧany belgılı. Demek, būl tūsta bek, bi ūǧymdary bolǧanymen, olar älı de sol «aqsüiek» degen jalpy maǧynany beretın atau retınde qalǧan. Bilerdıŋ jaŋaşa mazmūndaǧy qyzmetı men biler instituty būl kezeŋnen säl keiın, «Qasym hannyŋ qasqa jolynan» bastau alady deuge tolyq negız bar. Osy mäselege qatysty, iaǧni, Qazaq ordasyndaǧy bilerdıŋ erekşelıgı haqynda S.Zimanov naqty ǧylymi pıkır aitady: «Qazaqtyŋ «bi» sözı türıktıŋ «bilık» elementı bar jalpy atauynan şyqqan. Ol terminologiialyq belgı maǧynasyn saqtap qalǧan. Al arnaiy ūǧym retınde ol basqa sinonimderden özgeşelendı. Qazaq ordalarynda, handyqtarynda, jüzderınde jäne rularynda, sondai-aq Ortalyq Aziianyŋ qazaq-qypşaq jerlerı atalatyn Ūly dalasynda «bi» ūǧymy özgeşe boldy, iaǧni, ol köbınese sottyq qyzmetterdı atqaratyn adamǧa qatysty aityldy» (Zimanov S. Qazaqtyŋ ata zaŋdary. – Almaty: «Jetı jarǧy», 2005, 5-tom,33bet). Būl, onyŋ aldynda bolmaǧan, bige sot jäne basqa da el ışın retteitın qyzmetterdıŋ jüktelıp, jaŋa qūqyqtyq jüienıŋ paida bolǧandyǧyna meŋzelıp aitylǧan ǧylymi tūjyrym bolatyn. Äsılı, jiyndar ötkızıp, öz mäseleŋdı eşkımnıŋ qalauynsyz talqyǧa salu üşın sol ūjymnyŋ syrtqy küşterden täuelsız bolyp, derbes şeşım şyǧaruy asa maŋyzdy eken. «Täuelsız memlekettıŋ belgısı täuelsız mäselenı şeşu üşın syrtqy elderge baǧynbai, özınıŋ ūiǧaruymen, özınıŋ tüsınıgımen şeşu, būl memlekette qajettı memlekettık organdar boluy kerek. Qazaq memleketı tamyrlanǧan, taramdalǧan organdary bolmaǧan memleket. Degenmen, sol qoǧamnyŋ negızgı mäselelerın şeşetın memlekettıŋ tiıstı organdary bolǧan. Sonyŋ bırı – hannyŋ janyndaǧy Keŋes» (Abylaihan. Kenesary. – Almaty, «Ǧylym», 1993. 119 bet.41b.) – dep jazady ǧalym Ǧ.Saparǧaliev. Äldekımge täueldı bileuşı özıne joǧarydan berılgen tapsyrmany ǧana oryndap, ony talqyǧa saluǧa eş qaqysy joq. Mūndaida Keŋes şaqyryp, jiyn aşudyŋ qajettılıgı bolmaityny tüsınıktı. Tek täuelsızdık pen el aldyndaǧy jauapkerşılık qana tyǧyryqtan şyǧar joldy ızdeuge mäjbür etıp, tyŋ oi aituǧa qabılettı jandardyŋ ırıktelıp şyǧuyna yqpal etedı eken. Mıne, Qasymnyŋ handyq qūrǧan merzımı 1511-1523 jyldar aralyǧy desek, däl osy tūsta bilerdıŋ saiasi sahnaǧa şyǧuyna mümkındık bergen, biler kelesıne jol aşqan han janyndaǧy Keŋestıŋ alǧaşqy ülgısı paida bolǧan syŋaily. «Qasym hannyŋ qasqa joly» turaly qazaqtyŋ auyz ekı äŋgımelerınde azdaǧan mälımetter kezdesıp qalady. Akademik Ä. Marǧūlan «Qasym hannyŋ qasqa joly» zaŋdaryn orta ǧasyrlarda Qypşaq, Şaǧatai ūlystarynda qoldanylǧan «Iаrǧu» zaŋynan alynǧan, qazaqşa «Jarǧy» degen ūǧym beredı dep eseptedı. Būl ūǧymnyŋ tüpkı mänı jaru, närsenıŋ salmaǧyn bır jaǧyna audarmai, däl, ädıl aitudan şyqqan: «Daudy ädıl, tura şeşken bilerdı halyq būqarasy ardaqtap «qara qyldy qaq jarǧan» dep maqtaǧan. Özınıŋ mazmūny boiynşa, būl zaŋnyŋ tübegeilı ideiasy ejelgı äskeri-demokratiia arnasyna baryp tıreledı» (Artyqbaev J. O., «Jetı jarǧy» – memleket jäne qūqyq eskertkışı(zertteluı, derekter, tarihy, mätını). Oqu qūraly. – Almaty: Zaŋ ädebietı, 2004. – 150 bet. 46-bet.) – dep jazady ǧalym J.O.Artyqbaev. Qasym tūsynda bastalǧan būl üderıs «Esımhannyŋ eskı jolyna» säikes biler instituty küşeie tüsıp, tarih sahnasyna jüzdegen äigılı bilerdıŋ şyǧuyna yqpal ettı.
Mamai AHET,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
Almaty qalasy Tılderdı damytu, mūraǧattar jäne qūjattama basqarmasy basşysy
