«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty bılıktı zaŋger, Bolashak Consulting Group direktory – Saǧidolla Baimūratpen boldy.
-Saǧidolla myrza, sot jüiesıne engen jaŋa reformalardyŋ qaisysy dūrys jüzege asuda dep oilaisyz?
-Sot jüiesınde qabyldanyp jatqan köptegen reformalar özınıŋ maqsatyna jetıp jatyr. Degenmen, är reformanyŋ kemşılıgı de bolady. Sondyqtan, halqymyz ädıl jäne adal qoǧamda ömır sürıp jäne jūmys ıstep jatqanyn tüsınu üşın är uaqytta damu kerek. Eŋ ülken jetıstık, menıŋ oiymşa ol – elektrondy sot kabinetı. Sotqa qūjattar tapsyru, talap aryz beru, şaǧym tüsıru, barlyǧy derlık tolyqtai sifrlandyrylǧan. Öte yŋǧaily jäne barlyq jūmystaryŋ tırkeulı, sottyŋ aktılerıne är uaqytta jügınuge bolady.
Al kemşılıkterın aitatyn bolsaq, ol är uaqytta tuyndaityn ädıl sottylyq. Ökınışke orai, sottaǧy şeşımderdıŋ şyǧuy kezınde, nemese maŋyzdy bölıgın aitatyn bolsaq, sot töraǧalarynyŋ aralasu täuekelı bar. Iаǧni, ıstı sudia özı emes oǧan qalai aitylady, solai şeşedı. Ol mäsele menıŋ oilap tauyp, ne oidan şyǧaryp otyrǧanym emes. Ol turaly Joǧary sottyŋ töraǧasy J.Asanov 2020 jyldyŋ 29 jeltoqsanynda jariialaǧan maqalasynda aitqan bolatyn. Osy täuekeldı meilınşe azaitu kerek. Sudialardyŋ tolyqtai täuelsız boluyn qamtamasyz etu kerek.
-Aralyq sot degenımız ne? Nege qazaqstandyqtar aralyq sotty alqabilermen, ekonomikalyq sotpen jiı şatastyrady?
-Aralyq sot nemese törelık sot degenımız, qarapaiym sözben aitqanda, ekı jaqtyŋ kelısımımen öz daularyn arnaiy öz erejelerımen jäne törelık turaly zaŋǧa säikes qūrylǧan naqty daudy qarau üşın arnaiy qūrylǧan sot nemese tūraqty jūmys ısteitın sot. Iаǧni, eŋ bırınşı naqty talap, ekı taraptyŋ arasynda daudy törelıkke beru kelısımı boluy tiıs. Ondai kelısım joq jerde, törelık sot daudy qarai almaidy.
Köbınese törelık sottar kommersiialyq jäne ekonomikalyq daulardy qaraidy. Mümkın sol sebeptı qazaqstandyqtar şatastyratyn şyǧar. Bıraq, mysaly eger bır tarap kelısım şartqa qol qoiyp, sonyŋ ışınde törelık sotqa daudy beru közdelgen bolsa jäne sol tarap onyŋ ne ekenın tüsınbegen bolsa, ol ülken qatelık jäne qūqyqtyq sauatsyzdyqtyŋ belgısı bolyp tabylady.
Törelık sottyŋ mänısın tüsınbegennen köptegen taraptar öz qūqyqtaryn qorǧai almai jatady. Onyŋ sebebı, qarsy tarap özı baiaǧydan bıletın jäne tanityn törelık sotty körsetıp qoiady. Şartqa mūqiiat köŋıl bölu kerek. Törelık, iaǧni arbitraj degen närsenı körseŋız bırden zaŋgermen habarlasu kerek, ne ondai şartqa qol qoiudan bas tartu kerek.
-Sotta şeşım qabyldauda amnistiialar qanşalyqty jiı bolady? Ol nege bailanysty?
-Būl jerde bilıktıŋ tarmaqtaryn şatastyrmaǧan jön. Amnistiia Parlamenttıŋ amnistiia turaly aktısımen qabyldanady. Ol akt negızınen zaŋ retınde qabyldanady. Iаǧni memleket tarapynan gumanizm jäne raqymşyldyq qūndylyqtaryna negızdelgen saiasi şeşım. Onyŋ eşqandaida jiılıgı, ne mındettılıgı joq. Al sot tek qana sol qabyldanǧan zaŋ tūrǧysynan ükım şyǧarady. Qazaqstanda jalpy 1991 jyldan berı 10 amnistiia qabyldanǧan bolatyn. Barlyǧy da memleket tarapynan gumanizm jäne raqymşyldyq körsetu oimen ısteledı.
-Qysqa merzımge bas bostandyǧynan aiyru jazasy taǧaiyndalǧany üşın sottardy synǧa alu qanşalyqty ädıl?
-Būl mäselede söz erkındıgın eskeru kerek dep sanaimyn. Eger de kımde-kım sot şeşımın synǧa alsa, ol onyŋ erkındıgı boluǧa tiıs. Sol sot şeşımımen kelıspeitın bıreu bolsa, ony zaŋnamada belgılengen tärtıppen qaita qarauǧa bolady. Būl aldyŋǧy qatarly memleketterde äldeqaida şeşılıp qoiǧan mäsele. Mysaly, aǧylşyn sudialary özderınıŋ öte biık märtebesın eskere otyryp, eşqandaida synǧa qaramastan ädıl şeşım şyǧarady jäne synǧa alǧany üşın eşkımdı jazalamaidy. Ondai ıs-äreket üşın jazalau Angliiada 300 jyl bolǧan. Al qazır söz erkındıgı negızgı qūndylyq bolyp otyr.
-Elımızdegı zaŋnamalyq aktılerdıŋ, zaŋ küşı bar jobalardyŋ aşyqtyǧy qandai deŋgeide?
-Qazaqstanda «Aşyq NQA (Normativtık qūqyqtyq aktıler)» portaly jūmys ısteidı. Sol jerde barlyq normativtık qūqyqtyq aktıler, iaǧni zaŋdar, jarǧylar, ükımder men būiryqtar, şeşımder men qaulylar, barlyǧy aşyq talqyǧa salynady. Ony ısteu op-oŋai. Elektrondy sifrly qoltaŋbaŋyz bolsa jetkılıktı. Ökınışke orai, jariialanǧan jobalardyŋ köp bölıgı müldem talqylausyz qalady. Onyŋ sebebı elımızde azamattyq belsendılık öte tömen. Al eger belgılı bır akt bıreuge äser etıp jatsa, kei azamattarymyz taŋ qalyp jatady. Qazaqstanda barlyq NQA jobalary aşyq talqylauǧa jatady jäne kez kelgen adam ol joba boiynşa öz oiyn bıldırıp, ūsynystaryn jasai alady.
-Qazaqstandaǧy kez kelgen azamat öz qūqyǧyn bıluı mındettı. Alaida, qūqyqtyq sana deŋgeiınıŋ tömendıgınen qazırgı taŋda azamattardyŋ aldanuyna, zaŋ būzuşylyqtaryna bailanysty köptegen ıster oryn aluda. Osyndai jaǧdailar bolmau üşın, halyqtyŋ qūqyqtyq sana deŋgeiın qalai köteruge bolady dep oilaisyz?
-Halyqtyŋ qūqyqtyq sanasyn köteru negızgı adam qūqyqtaryn mektep tabaldyryǧynan üiretuden bastau kerek dep sanaimyn. Eger bızdıŋ tülekterımız mektep bıtırgen kezde, eŋbek şarty ne üşın kerek jäne onyŋ qandai normalaryna basa nazar audaru kerektıgın tüsınse, jūmys ıstegende köpşılıgı aldanbas edı. Eger de olar KSK jäne basqa da menşık ielerınıŋ bırlestıgı ne üşın kerektıgın tüsındırse, olar päter alǧan kezde üidıŋ jūmysyna belsendı aralasar edı. Būl sūraqtardy maŋyzdylyǧy boiynşa älı ūzaq jalǧastyruǧa bolady. Bıraq, ol jūmysty mektep şaǧynan bastamai, mäselenı şeşu äldeqaida qiyn bolady. Būl – bır. Ekınşıden, zaŋ bılımınıŋ sapasyn köteru kerek. Qazaqstanda zaŋgerlerdı daiyndaityn köptegen oqu oryndar bılıksız jäne bılımsız mamandardy şyǧarady. Däl sol sapasyz qyzmettı körsetetın zaŋgerler qūqyqtyq sanany damytudy tejeidı. Jaqsy zaŋgerlersız qūqyqtyq sapany köteru mümkın emes. Zaŋgerler negızgı zaŋdy aqparatty jetkızuşı tūlǧalar.
-Elbasy N.Ä. Nazarbaevtyŋ «Qazaqstan respublikasynyŋ 2010 jyldan 2020 jylǧa deiıngı kezeŋge arnalǧan qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasy» qandai salalardy qamtydy? Maŋyzdylyǧy nede boldy? Keiınde osyndai tūjyrymdalar bızdıŋ elge kerek pe?
Tūjyrymdama özınıŋ qūqyqtyq tabiǧaty boiynşa özınıŋ pänı aiasynda barlyq sūraqtardy qamtidy. Onyŋ ışınde keiın qatynastardy retteitın zaŋdardyŋ negızgı ideialar qalyptastyrylady. Auqymy öte keŋ jäne onyŋ maŋyzy men mänısın tüsınu üşın är adam özı uaqyt bölıp oqyǧan jön. Tūjyrymdamalardy qabyldau zaŋmen közdelgen närse. Sondyqtan ondai tūjyrymdamalarsyz jüie jūmys ıstemeidı.
-Qūqyqtyq mädeniettı qalyptastyru ne üşın qajet? Negızı nede?
Qūqyqtyq mädenietı joǧary qoǧamda adamdar özderınıŋ basqa adamdardan nenı jäne qalai talap ete alatynyn bıledı, jäne basqa adamdarǧa nenı beru kerektıgın bıledı. Ondai qoǧamda bır-bırıne degen syilastyq bolady, qylmys azaiyp, örkendeu bastalady. Özınıŋ qūqyǧyn bılmeitın adamdy aldau öte jeŋıl. Köp alaiaqtar sony qoldanyp, halyqty oŋai aldap ketedı.
-Äŋgımeŋızge raqmet!
Äŋgımelesken: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
