"Qytaidy zertteu"

(Dūrys tamaqtanu jönındegı klassikalyq eŋbek)

  Kolin Kempbell jäne Tomas Kempbell «Qytaidaǧy zertteu» kıtaby tūŋǧyş ret 2005 jyly jaryq körgen boida oqyrmandar nazaryna ılıktı. Sodan 12 jyl ötkende tolyqtyrylyp qaita basylyp şyqty. Būl eŋbekte HH ǧasyrdyŋ aiaǧy – HHI ǧasyrdyŋ basynda Qytai elındegı 65 auyldyq okrugte jürgızılgen asa auqymdy zertteu jūmystarynyŋ nätijelerı baiandalady. Oksford jäne Kornell universitetterı men qytailyq mamandar bırlese otyryp atqarǧan ǧylymi jūmystar barysynda tamaqtanudyŋ sipaty, ömır salty jäne sozylmaly aurulardan köz jūmu tärızdı maǧlūmattar barynşa aşyp körsetıldı. Kıtap avtorlary damyǧan elderdegı medisinanyŋ jaǧdaiy turaly pıkırlerın aityp, dūrys tamaqtanuǧa qatysty paidaly keŋesterın ūsynady.    

Densaulyǧym myqty bolsyn deseŋız,

ettı az jeŋız

Tamaqtanu men densaulyqtyŋ arasyndaǧy bailanys osy kıtapta aitylǧan joba barysynda barynşa tereŋ zertteldı. Älemdık deŋgeide alǧanda mūndai auqymdy ǧylymi şaranyŋ būryn-soŋdy jürgızılmegenın aita ketkenımız jön. Atalmyş zertteu jūmystary Qytai jäne Taivan elderındegı 170 qalany qamtydy. Sonyŋ nätijesınde adamdardyŋ kündelıktı ışetın tamaǧyna bailanysty tuyndauy mümkın aurulardyŋ negızgı faktorlary anyqtaldy. Qytaidaǧy aldyn alu medisinasynyŋ akademiiasy, Oksford jäne Kornell universitetterı bırlese otyryp ūiymdastyrǧan būl jobanyŋ merzımı 20 jyldai uaqytqa sozyldy. Äkelı-balaly Kempbellder osy kıtapty daiyndau barysynda bır ǧana zertteu nätijelerımen şektelıp qalmady. Olar basqa ǧalymdar jürgızgen tamaqtanu mäselelerıne qatysty zerthanalyq synaq nätijelerı men solardyŋ qorytyndy pıkırlerın qosymşa material retınde paidalandy. Osyndai ırgelı ızdenısterdıŋ arqasynda tamaqtanu ädetı men ärtürlı aurular arasyndaǧy bailanystarǧa qatysty 8000-nan asa statistikalyq derekter anyqtaldy. Avtorlar orasan kölemdegı naqty mälımetterdı [1] jinaqtai kele, kündelıktı tūtynatyn tamaqtyŋ qūramynan januarlardyŋ aquyzy (mal etı, qūs etı, jūmyrtqa, ırımşık, süt jäne basqalary) men qaita öŋdelgen önımderdı aitarlyqtai qysqartu köptegen sozylmaly aurulardyŋ aldyn alady degendı aityp, tübegeilı tūjyrym[2] jasady. Būl kıtaptyŋ basty ideiasy mıne – osy.

«Sızdıŋ boiyŋyzdaǧy syrqatyŋyz kündelıktı jeitın tamaǧyŋyzben tıkelei bailanysty. Esıŋızde bolsyn, tamaq tiımdı därı [3] de bola alady. Sondyqtan tek paidaly taǧamdardy jeuge tyrysyŋyz. Paidaly taǧam degenımız – ösımdıkterden jasalatyn taǧamdar. Sonda sız özıŋızdı köptegen auyr dertterden (bırınşı kezekte onkologiia jäne jürek-qan tamyrlary aurulary) saqtap qalasyz jäne boiyŋyzda bar syrqattardan emdelesız. Ondai taǧamdar sızdı jasartyp körsetedı, artyq salmaqtan arylasyz, qandaǧy holesterin jäne qant mölşerı tömendeidı, sonymen qatar ömır jasyŋyz ūzarady. Öitkenı ösımdıkten daiyndalatyn önımderdıŋ qūramynda aǧzanyŋ dūrys jūmys ısteuıne qajettı biohimiialyq komponentterdıŋ bärı bolady», – deidı avtorlar.

Mıne, osyndai erekşelıgıne qarap būl kıtapty keide «Vegandardyŋ Injılı» dep te ataidy. Sebebı būl eŋbektıŋ avtorlary ösımdıkterge negızdelgen dietany tolyǧymen qoldaidy.   Qazaq tılındegı «Densaulyq» kıtaby köŋılıŋızden şyqsa, Kaspi gold sıltemesıne ötıp satyp aluyŋyzǧa bolady. Sıltemesı: https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1

Auyryp em ızdegenşe,

auyrmaityn jol ızde

Qazır medisinalyq qyzmet aqysynyŋ öte qymbat ekendıgı belgılı. Dūrys tamaqtana bılu daǧdysy osy jaǧynan alǧanda da kez kelgen adam üşın paidaly. Äitpese osy zamanǧy ılgerındı [4] medisinanyŋ özı de köp jaǧdaida densaulyqty tolyǧymen qalpyna keltıre almaityny jasyryn emes. Syrqatqa şaldyqqan adamdar därıgerge qanşa baryp, qymbat därılermen emdelse de ūzaq uaqyt boiy sauyǧa almaidy. Bükılälemdık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetıne qaraǧanda, 1970 jyldan bastap, Jer şarynyŋ batys bölıgındegı halyqtardyŋ densaulyǧy aitarlyqtai naşarlady. Mysalǧa aitqanda, 30–39 jas aralyǧyndaǧy adamdardyŋ susamyr dertıne şaldyǧu körsetkışı 1990 jyldary 70 paiyzǧa östı. Densaulyq saqtau [5] salasyna orasan qarjy bölınıp otyrǧan kezdıŋ özınde jalpy jaǧdaidyŋ mūnşalyqty naşarlauy ökınıştı, ärine.

Avtorlar osyǧan orai AQŞ-ty mysalǧa keltıredı. Mūnda ärbır jan basyna şaqqanda[6] densaulyq saqtau qyzmetı üşın orasan qarjy bölınedı. Alaida soǧan qaramastan amerikalyqtardyŋ arasyndaǧy syrqattanu deŋgeiı öte joǧary. AQŞ tūrǧyndarynyŋ 60 paiyzdan asatyn bölıgı artyq salmaqtan [7], şamamen 30 paiyzy jürek aurularynan zardap şegedı. Mūndaǧy är 11 adamnyŋ bıreuı susamyrmen auyrady. Amerikalyq onkologiialyq qoǧamnyŋ mälımetı boiynşa eldegı er adamdardyŋ 47 paiyzynda obyr dertıne şaldyǧu qaupı joǧary. Al äielder arasynda būl körsetkış 35 paiyzdy qūraidy. AQŞ-ta medisinaǧa jūmsalatyn qarjy şyǧyndary ünemı artyp keledı. Solai bola tūrsa da därıgerlerdıŋ qatelıgı men därı-därmekterdıŋ jäne ota jasaudyŋ saldarynan mūnda är jyl saiyn şamamen 225 000 adam köz jūmady.

Kıtapta osy tärızdı statistikalyq mälımetter öte köp. Avtorlar sol arqyly därı-därmekter men hirurgiianyŋ densaulyqqa bailanysty tuyndaǧan problemany şeşude senımdı ädıs bola almaitynyn däleldeuge tyrysady. «Kez kelgen derttıŋ siqyrly şipasy [8], ışe salyp jazylyp ketetın ǧajaiyp därısı bolmaidy. Olai oilau aǧattyq. Därıgerler de sız siiaqty adamdar. Olar da qatelesedı. Sondyqtan öz densaulyǧyŋyzdy solarǧa senıp tapsyru arqyly ömırıŋızge qauıp töndıruıŋız mümkın ekenın ūmytpaŋyz, – deidı avtorlar. – Ärkımnıŋ öz densaulyǧy tek özıne ǧana kerek. Ony saqtau da ärkımnıŋ öz mındetı. Mäselen, qarnyŋyz aşqan sätte maily et kesegınıŋ ornyna jemıs-jidek nemese kökönıs jeu arqyly sız özıŋızdıŋ densaulyǧyŋyzdy jaqsarta tüsesız. Är kezde tamaq ışken saiyn osy mäsele esıŋızde bolsyn! Densaulyq degenımız – būl auyryp em qabyldau emes, aurudyŋ aldyn alu»[9].  

Şamadan asyp ketse,

jaqsynyŋ özı jamanǧa ainalady

Adamnyŋ densaulyǧy qandai ekendıgın kündelıktı ışetın asyna qarap ta aŋǧaruǧa bolady. Kolin Kempbell ärıptesterımen bırge zertteu jūmystaryn jürgızu barysynda osy qaǧidany basty nazarda ūstady. Söitıp, būrynnan paidaly sanalatyn keibır önımderdıŋ şyndyǧynda ondai emes ekendıgın däleldeuge tyrysty. Ǧalymdar osyndai auqymdy zertteu jūmystary üşın Qytaidy taŋdar kezde bırneşe sebepterge [10] süiendı. Olar aldymen jergılıktı tūrǧyndardyŋ genetikalyq tūrǧydan bırtektılıgı, qonys audaru ürdısınıŋ baiaulyǧy, sondai-aq erteden qalyptasqan ömır salty jäne tamaqtanu ülgısı sekıldı faktorlarǧa qarady. Sonymen qatar, 1970 jyldardyŋ basynda Qytaidyŋ bırınşı premer-ministrı Chjou Enlai eldegı onkologiialyq aurulardyŋ sebep-saldary jäne olardy emdeu ädısterı turaly tolyq aqparat jinaqtau baǧytynda arnaiy zertteuler jürgızuge nūsqau berdı. Bastapqyda «Qytaidaǧy obyr aurularynyŋ atlasy» dep atalatyn jinaqta jariialanǧan būl mälımetter Kempbell bastaǧan zertteuşılerge ülken paidasyn tigızdı. Qytaidaǧy zertteudıŋ auqymy adam taŋǧalarlyqtai [11] boldy. Tūtasymen alǧanda, būl şaralar eldegı 65 aimaqty qamtydy. Är aimaqta 100 adam baqylauǧa alyndy. Söitıp, barlyǧy 6500 adamnyŋ ömırlık daǧdylary zertteldı. Ǧalymdar olardan ünemı nesep jäne qan synamalaryn [12] alyp, tamaqtanu ädetın mūqiiat qadaǧalap otyrdy. Ūlybritaniia, AQŞ jäne Qytai ǧalymdary bırlese atqarǧan osy jūmystardy New York Times basylymynyŋ «dietologiia [13] men epidemiologiiany damytudaǧy maŋyzdy kezeŋ» dep baǧalaǧany sondyqtan bolar. Oraiy kelgende aita ketelık, Miunhen universitetınıŋ professory ärı tamaqtanu jönındegı ǧylymnyŋ negızın saluşylardyŋ bırı – nemıs fiziology Karl fon Voit (1831–1908) osy zamanǧy dietologiianyŋ atasy sanalady. Adamnyŋ organizmındegı aquyzdyŋ almasuyna [14] köp uaqytyn arnaǧan ǧalym sıŋımdı zattardy tūtynu normasyn äzırlep, taǧamǧa qatysty basty talaptardy qalyptastyrdy. Ol – metabolizm, azotty balans, mineraldardyŋ zat almasuǧa tigızetın yqpaly, ärtürlı dietalar men auyz bekıtulerdıŋ [15] artyqşylyqtary men kemşılıkterın zertteu mäselelerıne qomaqty üles qosqan ǧalym.

Fon Voit bastapqyda adam qalyptaǧydai ömır süru üşın künıge haiuanattar aquyzynyŋ 48,5 g-yn tūtynuy kerek degendı aitty. Alaida soŋynan būl körsetkıştı 2,5 (118 g-ǧa deiın) esege köterudı ūsyndy. Öitkenı sol kezeŋdegı mädeni tanym-tüsınıkter sondai bolatyn, jūrttyŋ bärı kün saiyn köp et jeuge tyrysatyn. «Būl tūrǧyda äigılı ǧalymnyŋ qateleskenı anyq, – deidı avtorlar. – Nege deseŋız, şamadan asyp ketse, jaqsy närsenıŋ özı jamanǧa ainalatyny mälım». Qytaidaǧy zertteu osyny aiqyn däleldep berdı. Januarlardan alynatyn önımderdı köp tūtynatyn adamdarǧa qaraǧanda qūramynda maiy az ösımdıktermen qorektenetınder onşa köp auyra qoimady.

Aquyzdyŋ organizmge äserı qandai?

HH ǧasyrda jürgızılgen köptegen zertteuler barysynda januarlar men ösımdıkterdegı aquyzdardyŋ adamǧa ärtürlı äser etetını anyqtaldy. Sebebı olardyŋ qūramyndaǧy amin qyşqyldarynyŋ mölşerı ärqily bolady. Al amin qyşqyldary degenımız – ol organizmnıŋ qalypty jūmysyn qamtamasyz etetın aquyzdardyŋ qūrylys materialy.

Qūrylymdary ärtürlı bolǧanymen januarlardyŋ aquyzdary organizmge bärıbır äser etedı. Būl – ǧylym jüzınde däleldengen fakt. Adamnyŋ kündelıktı ışetın tamaǧynda köbıne süttegı [16] aquyz – kazein, jūmyrtqa aquyzy – albumin jäne ettıŋ qūramyndaǧy miofibrilliarlyq, sarkoplazmatikalyq, stromaldık (kollagen) aquyzdardyŋ üş toby bolady. Atalǧan aquyzdardyŋ bärınıŋ biologiialyq qūndylyǧy joǧary [17] bolatyndyqtan olar jasuşalardyŋ ösuıne aitarlyqtai yqpalyn tigızedı. Mysalǧa, kazein men albumin jas organizmderdı jyldam damytady.

Eŋ jamany, būl aquyzdar insulinge ūqsas faktorlardy köbeitıp jıberedı. Eger olardyŋ deŋgeiı şamadan asyp ketse, onkologiialyq aurulardyŋ paida bolu qaupı küşeiedı. Kerısınşe et pen maidy neǧūrlym az jegen saiyn qauıp azaia tüsedı. Qytai jerınde jürgızılgen zertteu nätijelerı osyny naqty körsetıp berdı. Al ösımdık aquyzyndaǧy amin qyşqyldarynyŋ [18] qūramy januarlardıkıne ūqsamaidy. Olarda şekteuşı amin qyşqyldary basym. Mūndai amin qyşqyldary organizmnıŋ qorǧanu reaksiiasyn[19] qamtamasyz etedı. Eŋ bastysy, ösımdık aquyzy obyr jasuşalarynyŋ ösuıne sebepker bolmaidy.

«Januarlardyŋ aquyzyn şamaly tūtynudyŋ özı ziiandy boluy mümkın. Et pen maidyŋ qūramyndaǧy qūnarly zattar adamdy auruǧa ūşyratady. Ösımdıkterdegı qūnarly zattar būǧan kerısınşe, aǧzaǧa kömektesedı, – deidı avtorlar osy aquyzdar jaily pıkırlerın qoryta kele. – Ösımdık dietasyn ūstanatyn adamdardyŋ densaulyǧy jaqsy bolatyny mıne sondyqtan. Olar ömır salty jäne tamaqtanu ädetımen bailanysty aurularǧa jiı şaldyǧa bermeidı».

Özıŋızdı «bailardyŋ auruynan» qorǧaŋyz

«Bailardyŋ auruy»[20] degendı estıp pe edıŋız? Ony keide asta-tök ömır saltynyŋ auruy dep te ataidy. Özınıŋ aty aityp tūrǧandai, mūndai aurular köbıne tūrmys deŋgeiı joǧary elderde kezdesedı. Būǧan ädette azyq-tülık önımderınıŋ (basym bölıgı densaulyqqa ziiandy) şamadan tys köptıgı, äleumettık jaǧdai jäne ekonomikalyq damyǧan elderge tän qorşaǧan orta faktorlary [21] sebepker bolady. Atalǧandai auru türlerıne mynalar jatady:

• jürek-qan tamyrlary aurulary. Orta eseppen alǧanda, är kün saiyn AQŞ-ta 3000 adam infarkke ūşyraidy. Būl 2001 jyldyŋ 11 qyrküiegınde Bükılälemdık sauda ortalyǧynyŋ ǧimaratyna jasalǧan laŋkestık şabuyl saldarynan qaza tapqandar sanymen şamalas körsetkış.

Jürektıŋ osylaişa dertke şaldyǧuynyŋ basty sebepterı nede?

Aǧzasyndaǧy holesterin deŋgeiı 6,3 mmol/l-den asatyn er adamdardyŋ osy körsetkışı 5,4 mmol/l-den tömen adamdarmen salystyrǧanda jürek talmasynan üş esege köp zardap şegetının arnaiy zertteuler barysy anyqtap berdı. Būl nenı körsetedı? Būl dūrys tamaqtanbaudyŋ saldary qandai bolatynyn körsetedı.

Qandaǧy holesterin deŋgeiın tömendetuge maidy az tūtynuǧa qaraǧanda, ösımdıktegı aquyz jaqsy kömektesedı. Ǧylymi tūrǧyda äldeqaşan däleldengen būl faktını jūrttyŋ bärı bıledı. Bıraq kündelıktı ömırde eskere bermeidı. Ösımdıkterge negızdelgen dietanyŋ artyqşylyǧyna qaramastan, dästürlı medisinany jaqtauşylar men dūrys tamaqtanudy qoldaityndardyŋ arasyndaǧy tabandy tartys [22] älı jalǧasuda. Tamaqtanu ädetın özgertu arqyly densaulyǧyn jaqsartudyŋ ornyna hirurgiia men därı qabyldaudy jön köretınder azaiar emes. Öitkenı jalpy qoǧamdyq orta būl aqiqatty künı bügınge deiın tolyǧymen moiyndap, qabyldai qoiǧan joq. Paidaly taǧamdardyŋ tiımdılıgın joqqa şyǧaratyndar [23] älı de barşylyq;

• semıru. Dästürlı dietanyŋ taǧy bır kemşılıgı – ol adamdy jyldam semıruge itermeleidı. DMİ (dene massasynyŋ indeksı) 25-ten asatyndar artyq salmaǧy bar dep, al DMİ körsetkışı 30-dan asatyndar semızdıkten zardap şegetınder dep sanalady. AQŞ-ta 6-dan 19 jasqa deiıngı balalar men jasöspırımderdıŋ şamamen 15 paiyzy artyq salmaǧy barlardyŋ, taǧy 15 paiyzy semızderdıŋ sanatyna qosylady.

Semız adam ömırdegı köptegen quanyştardan qūr qalady. Ol özınıŋ balalary nemese nemerelerımen jügırıp oinai almaidy, ūzaq jüru jäne sportpen şūǧyldanu mümkındıgınen de aiyrylady. Sonymen qosa oǧan kinoteatr nemese ūşaq sekıldı kölemı şekteulı ortada jailanyp otyrudyŋ özı de qiynǧa soǧady. Şamadan tys semızdık adamnyŋ psihikasyna, öz-özın tanyp-bıluı [24] men äleumettık ömırıne [25] de aitarlyqtai kerı äserın tigızedı. Eŋ qauıptısı, ondai adam erte ötuı mümkın;

• susamyr. Sonau 1920 jyldardyŋ özınde-aq britandyq ǧalym Garold Himsvort kündelıktı tamaqtanu men susamyrdan köz jūmu deŋgeiınıŋ arasyndaǧy bailanysty körsetetın diagrammany jūrtşylyqtyŋ nazaryna ūsynǧan. Bıraq ol kezde būl dertke qarsy jönı tüzu emdeu ädısı [26] joq bolatyn. Himsvort mailardy azaityp, kömırsulardy köp tūtynu ürdısınıŋ susamyrdan ölu körsetkışın 100 myŋ adamǧa eseptegende, 20,4-ten 2,9-ǧa deiın qysqartatynyn däleldep bergen.

Ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde jäne odan keiın (1940–1950) Angliia men Uelste jürgızılgen zertteuler nätijesı de osyny aŋǧartty. Ol tūsta januarlardan alynatyn et, süt jäne mai önımderın tūtynu körsetkışı azaiǧandyqtan, susamyrmen syrqattanu deŋgeiınıŋ kädımgıdei tömendegenı baiqalady. Mıne, sondyqtan aǧzaŋyzdy köptegen aurulardan qorǧap, densaulyǧyŋyzdy saqtaǧyŋyz kelse, dūrys tamaqtanuǧa tyrysyŋyz.

Aǧzaŋyz qatelesıp,

öz-özıne şabuyl jasauy mümkın

Aurulardyŋ eŋ jamany – autoimmundyq auytqular. Aǧzanyŋ köp bölıgı zardap şegetın mūndai aurulardy emdeu öte qiynǧa soǧady. Būl dert özınıŋ sipatyna qarai jürek aurulary, obyr, semızdık jäne susamyrdyŋ 2-ınşı türı sekıldı syrqattarǧa mülde ūqsamaidy. Osy oraida avtorlar şaşyraŋqy skleroz, susamyrdyŋ 1-ınşı türı, revmatoidtyq artrit, diffuzdy toksikalyq jemsau, vitiligo jäne pernisiozdy anemiiany qosa eseptegende, autoimmundyq aurulardyŋ 17 türın sipattap jazady. Klinikalyq sipaty [27] ūqsas bolatyn būl aurular köbıne halyqtyŋ bırtektes tobynda kezdesetının aitady.

«Mūndai syrqattardyŋ barlyǧy immundyq jüie jūmysynyŋ būzyluynan tuyndaidy. İmmundyq jüie zaqymdalsa, auyrǧan adamnyŋ aǧzasy qatelesıp, özınıŋ jasuşalaryna şabuyl jasai bastaidy, – deidı avtorlar. – İmmundyq jüie degenımız – jeke organ emes, taramdalyp jatqan jelı. Ol bükıl aǧzany bögde basqynşylardan [28] qorǧaityn äskeri qūrylymdarǧa ūqsaidy. Būl qūrylymnyŋ «jauyngerlerı» – köptegen şaǧyn toptardan qūralatyn jäne ärqaisysy ärtürlı qyzmet atqaratyn qandaǧy aq tüiırşıkter [29] – leikositter. Atalǧan ūsaq toptar äskeri-teŋız floty, qūrylyqtaǧy jaiau äsker, äskeri-äue küşterı jäne teŋız jaiau äskerı ıspettı, ärqaisysy özıne tän qyzmet atqarady.

Leikositter aǧzada ne bolyp jatqanyn öte jaqsy sezedı. Sondyqtan ärtürlı syrtqy jaǧdailarǧa [30] bailanysty bırden äreket etedı. İmmundyq jüienıŋ būl qasietı tabiǧattaǧy adam sengısız ǧajaiyptardyŋ bırı ekendıgı anyq. Bögde basqynşylar dep otyrǧanymyz – būl syrttan keletın aquyz molekulalary, iaǧni antigender. Olar bır-bırınen aquyz qūramyndaǧy amin qyşqyldarynyŋ bırızdılıgı [31] arqyly erekşelenedı. Bakteriia nemese virus türındegı mūndai bögde jasuşalar aǧzaǧa ziianyn tigızedı. İmmundyq jüienıŋ osyndai jasuşalardy baiqaǧan boida dereu joiyp jıberuge tyrysatyny sondyqtan. Ondai sätte aǧza ainadai aquyz bölıp şyǧarady. Osy aquyz antigendı dälme-däl şaǧylystyru arqyly joiyp jıberedı». Al endı immundyq jüienıŋ öz-özıne şabuyl jasauyna kelsek, ol jaily äŋgıme basqaşa. Aǧzadaǧy qorǧanys jüiesınıŋ būlaişa öz-özın talqandau [32] äreketın ǧylym älı künge deiın tolyǧymen zerttep bolǧan joq. Äitse de osyndai prosestı tudyruşy basty faktorlardyŋ bırı molekuliarlyq mimikriia dep atalatyny belgılı. Aǧzaǧa syrttan keletın bögde basqynşylardyŋ keibırı adamnyŋ boiyndaǧy jasuşalarǧa öte ūqsas bolady. Mıne, sondai «dūşpandarmen» kezdesken sätte immundyq jüie joǧaryda aitylǧan ainadai aquyzdardy bölıp şyǧara bastaidy. Osy aquyzdar bögde jasuşalarmen bırge öz jasuşalaryn da joiyp jıberedı. Mysalǧa aitqanda, as qorytu barysynda keibır aquyzdar tolyǧymen amin qyşqyldaryna ainalmaǧan küiınde ışekten [33] qanǧa ötıp ketedı. Mıne, osyndai qorytylmaǧan aquyz qaldyqtaryn [34] immundyq jüie basqynşylar dep sanaidy da, özınıŋ jasuşalaryna şabuyl jasai bastaidy. Adam aǧzasyndaǧy aquyzdarǧa ūqsaityn bögde aquyzdar, äsırese siyr sütı men ette öte köp bolady. Sol sebeptı avtorlar januarlardan alynatyn et, süt jäne mai önımderın tūtynbauǧa keŋes beredı.  

Dūrys tamaqtanyŋyz jäne

salauatty ömır saltyn ūstanyŋyz

Sırä, būl ömırde özın jas sezıngısı kelmeitın adam kemde-kem şyǧar. Jasy ūlǧaiǧan saiyn jastarǧa qarap qyzyǧu jūmyr basty pendenıŋ bärıne tän qasiet. Küş-qairaty tasqyndap, belsendı ömır sürudı kım qalamaidy deisız. Mıne, osyny jaqsy tüsıngen kıtap avtorlary adamnyŋ densaulyǧyn rettep, erte qartaimauyna kömegın tigızetın qaǧidalar turaly aitady. Būlar – adamnyŋ ömır saltymen tyǧyz astasyp jatuǧa tiıstı dūrys tamaqtanu erejelerı.

1. «As – adamnyŋ arqauy» dep bekerge aitylmaǧan. Kündelıktı ışetın tamaǧyŋyz bükıl aǧzaǧa äserın tigızedı. Sızdıŋ densaulyǧyŋyzdyŋ jaqsaruy nemese naşarlauy tamaqpen bırge aǧzaǧa ötetın himiialyq zattardyŋ özara reaksiiasyna bailanysty. Ol zattar ne sızdıŋ immundyq jüieŋızge kömektesedı nemese kerısınşe, kedergı keltıredı. Paidaly taǧamdardy tūtynu arqyly sız aǧzaŋyzdaǧy sondai zattardyŋ qūramyn arttyrasyz.
2. Biologiialyq belsendı qospalar [35] syrqat ataulynyŋ bärıne şipa bola almaidy. Olardyŋ qūramyndaǧy därumender, mineraldar men amin qyşqyldary sızdıŋ densaulyǧyŋyzdy jaqsartudyŋ ornyna janama äserın [36] tigızuı de mümkın. Därumenderdı qabyldap jür ekenmın dep bei-bereket tamaq ışe beruge bolmaidy.
3. Januarlardan alynatyn önımderde kezdesetın qūnarly zattardyŋ bärı ösımdıkterde de bar. Aquyz, jasūnyq [37], ärtürlı därumender men mineraldardy ösımdıkterden molynan tabasyz. Onyŋ üstıne olardyŋ densaulyqqa tigızetın paidasy da mol.
4. Sızdıŋ genetikaŋyz öz-özınen auru tudyra almaidy. Adamnyŋ genı tek ädeiı ıske qosyp, belsendılıgın oiatqan kezde ǧana özın baiqatady. Būl mäselede kündelıktı ışetın tamaq türlerı şeşuşı röl oinaidy. Jaqsy nemese jaman gennıŋ oianuy soǧan bailanysty. Osy jaǧynan alǧanda, gen degenımızdıŋ özı tūqym tärızdı. Istıŋ babyn bıletın baǧban ädemı ösımdık ösıru üşın aldymen onyŋ topyraǧynyŋ qūnarly boluyn jäne kün säulesınıŋ molynan tüsuın oilastyrady emes pe?! Būl da tura sol siiaqty.
5. Dūrys tamaqtana bılu adamdy qorşaǧan ortanyŋ ziiandy äserınen de qorǧaidy. Ädette onkologiialyq aurulardyŋ tuyndauyna türtkı bolatyn himiialyq zattardyŋ atauy ärtürlı maqalalarda aitylyp jatady. Bıraq olarda jaŋa bastalǧan auru asqynyp ketkenge deiıngı aralyqta köp uaqyt ötuı mümkın ekendıgı jäne onyŋ kündelıktı ışetın tamaǧyŋyzǧa qarai örşitını nemese basylatyny jaily aitylmaidy. Būdan şyǧatyn qorytyndy mynadai – qorşaǧan ortanyŋ nemese syrqattyŋ sızge ziian [38] keltıru-keltırmeuı ışetın tamaǧyŋyzǧa tıkelei bailanysty.
6. Paidaly taǧam bastapqy kezeŋde-aq (diagnoz qoiǧanǧa deiın) aurudyŋ betın qaitarady jäne keiıngı satysynda da (diagnoz qoiǧannan keiın) ony kerı būrady [39] nemese mülde toqtata alady. «Batpandap kırgen dert mysqaldap şyǧady» degen. Aurudyŋ zardabyn tartqan adam ony emdeude tamaqtyŋ orny bölek ekendıgın ūmytpauǧa tiıs.
7. Äldebır sozylmaly aurudy emdeuge paidasy tigen taǧamnyŋ bükıl densaulyqqa kömektesetını anyq. Mıne, sondyqtan dūrys tamaqtanu arqyly bır aurudy jazsam da kelesı bıreuın tauyp aluym mümkın dep kümändanbai-aq qoiyŋyz. Olai bolmaidy. Sebebı odan sız eşqandai ziian körmeisız.

Dūrys tamaqtanu sızdıŋ bükıl ömırıŋızge adam sengısız äserın [40] tigızedı. Odan sızdıŋ küş-quatyŋyz artady, jūmysqa degen yntaŋyz küşeiedı, köŋıl küiıŋız köterılıp, öz-özıŋızdı jaqsy sezınetın bolasyz.  

Densaulyqty aqşaǧa satyp ala almaisyz

Äkelı-balaly Kempbellderdıŋ sözıne sensek, mal önımderın meilınşe azaita otyryp ösımdık taǧamdaryna köşu, bırqatar sozylmaly syrqattardyŋ betın qaitarady ärı densaulyqty nyǧaitady. Al bıraq äraluan derekközder būǧan kerısınşe aitady. Olar et pen süt eŋ paidaly taǧamdar dep nasihattaidy. Sonda būlardyŋ qaisysy dūrys? Būl jerdegı basty äŋgıme aqşaǧa kelıp tıreledı. Öitkenı qazır bar mäselenı aqşa şeşetını belgılı. Aqşa kımde bolsa, bilık sonyŋ qolynda. Egerde halyqtyŋ bärı jappai ösımdık önımderıne köşetın bolsa, asa quatty, yqpaldy [41] ärı tabysy mol industriia orasan qarjy közınen aiyrylady. Osyny jaqsy bıletın azyq-tülık korporasiialary qaitken künde bilıktı uysynan şyǧarmauǧa tyrysatyny mälım. Irı-ırı azyq-tülık kompaniialary äldebır önımnıŋ paidasy jaily oidan şyǧarylǧan jalǧan mälımetter üşın aqşa tölep jūrtqa jariia etedı. Oǧan qosa ǧylym, medisina, önerkäsıp pen būqaralyq aqparat qūraldary, iaǧni memlekettegı bükıl jüienıŋ özı halyqtyŋ densaulyǧyna ziian keltıru arqyly paida tabudy közdeidı. Söitıp, bükıl halyqty dūrys jolǧa saludyŋ ornyna ärtürlı aqparattardy tyqpalap jaŋylystyrady, bärın bylyqtyryp [42] basty qatyrady. Äu basta aitqanymyzdai, būl eŋbekte HH–HHI ǧasyrlar toǧysynda Qytaida jürgızılgen auqymdy zertteu jūmystary turaly baiandalady. Dūrys tamaqtanudyŋ paidasy jönındegı pıkırlermen qosa san türlı statistikalyq mälımetter jäne ǧylymi esepter [43] keltırıledı. «Eger osyǧan deiın ömır boiy chizburger jep kelseŋız, tym bolmaǧanda bır ai odan bas tartyŋyz. Sonymen bırge januarlardyŋ etı men maiyn jeudı de doǧaryŋyz. Onyŋ ornyna jemıs-jidekter men kökönısterdı, dändı daqyldardy, jaŋǧaqtardy köbeitıŋız. Nätijesı qandai bolatynyn özıŋız-aq köresız. Ärine, mūndai şeşım sızden tübegeilı özgerıstı [44] talap etedı. Bıraq sondai täuekelge bara alsaŋyz, ülken jetıstıkke jetetınıŋız dausyz, – deidı avtorlar. – Bır sözben aitqanda, eger özıŋızdıŋ bolaşaǧyŋyzdy oilasaŋyz, tamaq mäselesıne qatysty közqarasyŋyzdy qaita qaraŋyz. Basty bailyq – densaulyq ekendıgı esıŋızde bolsyn! Ony aqşaǧa satyp ala almaisyz».  

Aǧylşyn tılınıŋ sözdıgı

[1] naqty mälımet – evidence – fakticheskie dannye [2] tūjyrym – conclusion – vyvod [3] därı – medicine – lekarstvo [4] ılgerındı – advanced – prodvinutyi [5] densaulyq saqtau – healthcare – zdravoohranenie [6] jan basyna şaqqanda – per capita – na duşu naseleniia [7] artyq salmaq – overweight – izbytochnyi ves [8] siqyrly şipa – magic fix – volşebnoe isselenie [9] aldyn alu – prevention – profilaktika [10] sebep – reason – prichina [11] taŋǧalarlyq – tremendous – potriasaiuşii [12] nesep synamasy – urine samples – proby mochi [13] dietologiia – dietetics – dietologiia [14] aquyzdyŋ almasuy – protein turnover – belkovyi obmen [15] auyz bekıtu – fast – post [16] süttegı – dairy – molochnyi [17] biologiialyq qūndylyǧy joǧary – high biological value – vysokaia biologicheskaia sennost [18] amin qyşqyldary – amino acids – aminokisloty [19] qorǧanu reaksiiasy – protective effect – zaşitnaia reaksiia [20] bailardyŋ auruy – diseases of affluence – bolezni bogatyh [21] qorşaǧan orta faktorlary – environmental factors – faktory okrujaiuşei sredy [22] tartys – battle – borba [23] joqqa şyǧaru – negate – oprovergat [24] öz-özın tanyp-bılu – self-perception – samovospriiatie [25] äleumettık ömır – social life – sosialnaia jizn [26] emdeu ädısterı – treatment methods – metody lecheniia [27] klinikalyq sipat – clinical background – klinicheskaia kartina [28] basqynşy – invader – basqynşy [29] qan tüiırşıkterı – blood cells – krovianye telsa [30] jaǧdai – circumstance – obstoiatelstvo [31] bırızdılık – sequence – posledovatelnost [32] öz-özın talqandauşy – self-destructive – samorazruşitelnyi [33] ışek – intestine – kişechnik [34] qaldyq – remnant – ostatok [35] biologiialyq belsendı qospa – dietary supplements – biologicheski aktivnye dobavki [36] janama äser – side effect – pobochnyi effekt [37] jasūnyq – fiber – kletchatka [38] ziian – damage – vred [39] kerı būru – reverse – obratit vspiat [40] adam sengısız äser – incredible impact – neveroiatnoe vliianie [41] yqpaldy – influential – vliiatelnyi [42] bylyǧu – confusion – putanisa [43] ǧylymi esepter – scientific calculations – nauchnye raschety [44] tübegeilı özgerıs – radical change – radikalnoe izmenenie   Tüpnūsqalyq atauy:

THE CHINA STUDY

The most comprehensive study of nutrition ever conducted and the starting implications for diet, weight loss, and long-term health

Colin Campbell and Thomas Campbell

  Avtorlar: Kolin Kempbell – äigılı ǧalym, Kornell universitetı taǧam biohimiiasy kafedrasynyŋ qūrmettı professory, 300-den asa ǧylymi maqalanyŋ jäne üş kıtaptyŋ avtory, dūrys tamaqtanbaudyŋ densaulyqqa tigızetın qiiany turaly bırqatar ırı zertteu jobalaryn ūiymdastyrǧan qairatker. Tomas Kempbell ­– otbasylyq därıger, Rochester universitetı medisina mektebınıŋ jetekşısı jäne äkesı Kolin Kempbell ekeuı bırlesıp qūrǧan tamaqtanu mäselelerı jönındegı kommersiialyq emes zertteu ortalyǧynyŋ atqaruşy direktory.

"Mazmūndama" jobasynyŋ avtory jäne ruhani jetekşısı -

Şyŋǧys MŪQAN.

"Mazmūndama" jobasy şyǧarǧan kıtaptardy Kaspi gold mobildık qosymşasy arqyly satyp aluǧa bolady: 

"Mazmūndama" kıtaptary endı Kaspi.kz dükenınde qoljetımdı!

Qazaqstannyŋ kez-kelgen jerınen tapsyrys beruge bolady!

Kıtaptardy bölıp te tölei alasyz!

Egerde 5 000 teŋgege tapsyrys berseŋız, kıtapty jetkızu tegın!

#Mazmundama #Qazaqsha100Bestseller #Oquǧatiıs10kıtap