(Durys tamaqtaný jónindegi klassıkalyq eńbek)
Kolın Kempbell jáne Tomas Kempbell «Qytaıdaǵy zertteý» kitaby tuńǵysh ret 2005 jyly jaryq kórgen boıda oqyrmandar nazaryna ilikti. Sodan 12 jyl ótkende tolyqtyrylyp qaıta basylyp shyqty.
Bul eńbekte HH ǵasyrdyń aıaǵy – HHI ǵasyrdyń basynda Qytaı elindegi 65 aýyldyq okrýgte júrgizilgen asa aýqymdy zertteý jumystarynyń nátıjeleri baıandalady. Oksford jáne Kornell ýnıversıtetteri men qytaılyq mamandar birlese otyryp atqarǵan ǵylymı jumystar barysynda tamaqtanýdyń sıpaty, ómir salty jáne sozylmaly aýrýlardan kóz jumý tárizdi maǵlumattar barynsha ashyp kórsetildi. Kitap avtorlary damyǵan elderdegi medıınanyń jaǵdaıy týraly pikirlerin aıtyp, durys tamaqtanýǵa qatysty paıdaly keńesterin usynady.
Densaýlyǵym myqty bolsyn deseńiz,
etti az jeńiz
Tamaqtaný men densaýlyqtyń arasyndaǵy baılanys osy kitapta aıtylǵan joba barysynda barynsha tereń zertteldi. Álemdik deńgeıde alǵanda mundaı aýqymdy ǵylymı sharanyń buryn-sońdy júrgizilmegenin aıta ketkenimiz jón. Atalmysh zertteý jumystary Qytaı jáne Taıvan elderindegi 170 qalany qamtydy. Sonyń nátıjesinde adamdardyń kúndelikti ishetin tamaǵyna baılanysty týyndaýy múmkin aýrýlardyń negizgi faktorlary anyqtaldy.
Qytaıdaǵy aldyn alý medıınasynyń akademııasy, Oksford jáne Kornell ýnıversıtetteri birlese otyryp uıymdastyrǵan bul jobanyń merzimi 20 jyldaı ýaqytqa sozyldy.
Ákeli-balaly Kempbellder osy kitapty daıyndaý barysynda bir ǵana zertteý nátıjelerimen shektelip qalmady. Olar basqa ǵalymdar júrgizgen tamaqtaný máselelerine qatysty zerthanalyq synaq nátıjeleri men solardyń qorytyndy pikirlerin qosymsha materıal retinde paıdalandy. Osyndaı irgeli izdenisterdiń arqasynda tamaqtaný ádeti men ártúrli aýrýlar arasyndaǵy baılanystarǵa qatysty 8000-nan asa statıstıkalyq derekter anyqtaldy.
Avtorlar orasan kólemdegi naqty málimetterdi [1] jınaqtaı kele, kúndelikti tutynatyn tamaqtyń quramynan janýarlardyń aqýyzy (mal eti, qus eti, jumyrtqa, irimshik, sút jáne basqalary) men qaıta óńdelgen ónimderdi aıtarlyqtaı qysqartý kóptegen sozylmaly aýrýlardyń aldyn alady degendi aıtyp, túbegeıli tujyrym[2] jasady. Bul kitaptyń basty ıdeıasy mine – osy.
«Sizdiń boıyńyzdaǵy syrqatyńyz kúndelikti jeıtin tamaǵyńyzben tikeleı baılanysty. Esińizde bolsyn, tamaq tıimdi dári [3] de bola alady. Sondyqtan tek paıdaly taǵamdardy jeýge tyrysyńyz. Paıdaly taǵam degenimiz – ósimdikterden jasalatyn taǵamdar. Sonda siz ózińizdi kóptegen aýyr dertterden (birinshi kezekte onkologııa jáne júrek-qan tamyrlary aýrýlary) saqtap qalasyz jáne boıyńyzda bar syrqattardan emdelesiz. Ondaı taǵamdar sizdi jasartyp kórsetedi, artyq salmaqtan arylasyz, qandaǵy holesterın jáne qant mólsheri tómendeıdi, sonymen qatar ómir jasyńyz uzarady. Óıtkeni ósimdikten daıyndalatyn ónimderdiń quramynda aǵzanyń durys jumys isteýine qajetti bıohımııalyq komponentterdiń bári bolady», – deıdi avtorlar.
Mine, osyndaı ereksheligine qarap bul kitapty keıde «Vegandardyń Injili» dep te ataıdy. Sebebi bul eńbektiń avtorlary ósimdikterge negizdelgen dıetany tolyǵymen qoldaıdy.
Qazaq tilindegi «Densaýlyq» kitaby kóńilińizden shyqsa, Kaspi gold siltemesine ótip satyp alýyńyzǵa bolady. Siltemesi: https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1
Aýyryp em izdegenshe,
aýyrmaıtyn jol izde
Qazir medıınalyq qyzmet aqysynyń óte qymbat ekendigi belgili. Durys tamaqtana bilý daǵdysy osy jaǵynan alǵanda da kez kelgen adam úshin paıdaly. Áıtpese osy zamanǵy ilgerindi [4] medıınanyń ózi de kóp jaǵdaıda densaýlyqty tolyǵymen qalpyna keltire almaıtyny jasyryn emes. Syrqatqa shaldyqqan adamdar dárigerge qansha baryp, qymbat dárilermen emdelse de uzaq ýaqyt boıy saýyǵa almaıdy.
Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetine qaraǵanda, 1970 jyldan bastap, Jer sharynyń batys bóligindegi halyqtardyń densaýlyǵy aıtarlyqtaı nasharlady. Mysalǵa aıtqanda, 30–39 jas aralyǵyndaǵy adamdardyń sýsamyr dertine shaldyǵý kórsetkishi 1990 jyldary 70 paıyzǵa ósti. Densaýlyq saqtaý [5] salasyna orasan qarjy bólinip otyrǵan kezdiń ózinde jalpy jaǵdaıdyń munshalyqty nasharlaýy ókinishti, árıne.
Avtorlar osyǵan oraı AQSh-ty mysalǵa keltiredi. Munda árbir jan basyna shaqqanda[6] densaýlyq saqtaý qyzmeti úshin orasan qarjy bólinedi. Alaıda soǵan qaramastan amerıkalyqtardyń arasyndaǵy syrqattaný deńgeıi óte joǵary. AQSh turǵyndarynyń 60 paıyzdan asatyn bóligi artyq salmaqtan [7], shamamen 30 paıyzy júrek aýrýlarynan zardap shegedi. Mundaǵy ár 11 adamnyń bireýi sýsamyrmen aýyrady. Amerıkalyq onkologııalyq qoǵamnyń málimeti boıynsha eldegi er adamdardyń 47 paıyzynda obyr dertine shaldyǵý qaýpi joǵary. Al áıelder arasynda bul kórsetkish 35 paıyzdy quraıdy.
AQSh-ta medıınaǵa jumsalatyn qarjy shyǵyndary únemi artyp keledi. Solaı bola tursa da dárigerlerdiń qateligi men dári-dármekterdiń jáne ota jasaýdyń saldarynan munda ár jyl saıyn shamamen 225 000 adam kóz jumady.
Kitapta osy tárizdi statıstıkalyq málimetter óte kóp. Avtorlar sol arqyly dári-dármekter men hırýrgııanyń densaýlyqqa baılanysty týyndaǵan problemany sheshýde senimdi ádis bola almaıtynyn dáleldeýge tyrysady.
«Kez kelgen derttiń sıqyrly shıpasy [8], ishe salyp jazylyp ketetin ǵajaıyp dárisi bolmaıdy. Olaı oılaý aǵattyq. Dárigerler de siz sııaqty adamdar. Olar da qatelesedi. Sondyqtan óz densaýlyǵyńyzdy solarǵa senip tapsyrý arqyly ómirińizge qaýip tóndirýińiz múmkin ekenin umytpańyz, – deıdi avtorlar. – Árkimniń óz densaýlyǵy tek ózine ǵana kerek. Ony saqtaý da árkimniń óz mindeti. Máselen, qarnyńyz ashqan sátte maıly et keseginiń ornyna jemis-jıdek nemese kókónis jeý arqyly siz ózińizdiń densaýlyǵyńyzdy jaqsarta túsesiz. Ár kezde tamaq ishken saıyn osy másele esińizde bolsyn! Densaýlyq degenimiz – bul aýyryp em qabyldaý emes, aýrýdyń aldyn alý»[9].
Shamadan asyp ketse,
jaqsynyń ózi jamanǵa aınalady
Adamnyń densaýlyǵy qandaı ekendigin kúndelikti ishetin asyna qarap ta ańǵarýǵa bolady. Kolın Kempbell áriptesterimen birge zertteý jumystaryn júrgizý barysynda osy qaǵıdany basty nazarda ustady. Sóıtip, burynnan paıdaly sanalatyn keıbir ónimderdiń shyndyǵynda ondaı emes ekendigin dáleldeýge tyrysty.
Ǵalymdar osyndaı aýqymdy zertteý jumystary úshin Qytaıdy tańdar kezde birneshe sebepterge [10] súıendi. Olar aldymen jergilikti turǵyndardyń genetıkalyq turǵydan birtektiligi, qonys aýdarý úrdisiniń baıaýlyǵy, sondaı-aq erteden qalyptasqan ómir salty jáne tamaqtaný úlgisi sekildi faktorlarǵa qarady.
Sonymen qatar, 1970 jyldardyń basynda Qytaıdyń birinshi premer-mınıstri Chjoý Enlaı eldegi onkologııalyq aýrýlardyń sebep-saldary jáne olardy emdeý ádisteri týraly tolyq aqparat jınaqtaý baǵytynda arnaıy zertteýler júrgizýge nusqaý berdi. Bastapqyda «Qytaıdaǵy obyr aýrýlarynyń atlasy» dep atalatyn jınaqta jarııalanǵan bul málimetter Kempbell bastaǵan zertteýshilerge úlken paıdasyn tıgizdi.
Qytaıdaǵy zertteýdiń aýqymy adam tańǵalarlyqtaı [11] boldy. Tutasymen alǵanda, bul sharalar eldegi 65 aımaqty qamtydy. Ár aımaqta 100 adam baqylaýǵa alyndy. Sóıtip, barlyǵy 6500 adamnyń ómirlik daǵdylary zertteldi. Ǵalymdar olardan únemi nesep jáne qan synamalaryn [12] alyp, tamaqtaný ádetin muqııat qadaǵalap otyrdy. Ulybrıtanııa, AQSh jáne Qytaı ǵalymdary birlese atqarǵan osy jumystardy New York Times basylymynyń «dıetologııa [13] men epıdemıologııany damytýdaǵy mańyzdy kezeń» dep baǵalaǵany sondyqtan bolar.
Oraıy kelgende aıta ketelik, Mıýnhen ýnıversıtetiniń professory ári tamaqtaný jónindegi ǵylymnyń negizin salýshylardyń biri – nemis fızıology Karl fon Voıt (1831–1908) osy zamanǵy dıetologııanyń atasy sanalady. Adamnyń organızmindegi aqýyzdyń almasýyna [14] kóp ýaqytyn arnaǵan ǵalym sińimdi zattardy tutyný normasyn ázirlep, taǵamǵa qatysty basty talaptardy qalyptastyrdy. Ol – metabolızm, azotty balans, mıneraldardyń zat almasýǵa tıgizetin yqpaly, ártúrli dıetalar men aýyz bekitýlerdiń [15] artyqshylyqtary men kemshilikterin zertteý máselelerine qomaqty úles qosqan ǵalym.
Fon Voıt bastapqyda adam qalyptaǵydaı ómir súrý úshin kúnige haıýanattar aqýyzynyń 48,5 g-yn tutynýy kerek degendi aıtty. Alaıda sońynan bul kórsetkishti 2,5 (118 g-ǵa deıin) esege kóterýdi usyndy. Óıtkeni sol kezeńdegi mádenı tanym-túsinikter sondaı bolatyn, jurttyń bári kún saıyn kóp et jeýge tyrysatyn. «Bul turǵyda áıgili ǵalymnyń qateleskeni anyq, – deıdi avtorlar. – Nege deseńiz, shamadan asyp ketse, jaqsy nárseniń ózi jamanǵa aınalatyny málim».
Qytaıdaǵy zertteý osyny aıqyn dáleldep berdi. Janýarlardan alynatyn ónimderdi kóp tutynatyn adamdarǵa qaraǵanda quramynda maıy az ósimdiktermen qorektenetinder onsha kóp aýyra qoımady.
Aqýyzdyń organızmge áseri qandaı?
HH ǵasyrda júrgizilgen kóptegen zertteýler barysynda janýarlar men ósimdikterdegi aqýyzdardyń adamǵa ártúrli áser etetini anyqtaldy. Sebebi olardyń quramyndaǵy amın qyshqyldarynyń mólsheri árqıly bolady. Al amın qyshqyldary degenimiz – ol organızmniń qalypty jumysyn qamtamasyz etetin aqýyzdardyń qurylys materıaly.
Qurylymdary ártúrli bolǵanymen janýarlardyń aqýyzdary organızmge báribir áser etedi. Bul – ǵylym júzinde dáleldengen fakt. Adamnyń kúndelikti ishetin tamaǵynda kóbine súttegi [16] aqýyz – kazeın, jumyrtqa aqýyzy – albýmın jáne ettiń quramyndaǵy mıofıbrıllıarlyq, sarkoplazmatıkalyq, stromaldik (kollagen) aqýyzdardyń úsh toby bolady. Atalǵan aqýyzdardyń báriniń bıologııalyq qundylyǵy joǵary [17] bolatyndyqtan olar jasýshalardyń ósýine aıtarlyqtaı yqpalyn tıgizedi. Mysalǵa, kazeın men albýmın jas organızmderdi jyldam damytady.
Eń jamany, bul aqýyzdar ınsýlınge uqsas faktorlardy kóbeıtip jiberedi. Eger olardyń deńgeıi shamadan asyp ketse, onkologııalyq aýrýlardyń paıda bolý qaýpi kúsheıedi. Kerisinshe et pen maıdy neǵurlym az jegen saıyn qaýip azaıa túsedi. Qytaı jerinde júrgizilgen zertteý nátıjeleri osyny naqty kórsetip berdi.
Al ósimdik aqýyzyndaǵy amın qyshqyldarynyń [18] quramy janýarlardikine uqsamaıdy. Olarda shekteýshi amın qyshqyldary basym. Mundaı amın qyshqyldary organızmniń qorǵaný reakııasyn[19] qamtamasyz etedi. Eń bastysy, ósimdik aqýyzy obyr jasýshalarynyń ósýine sebepker bolmaıdy.
«Janýarlardyń aqýyzyn shamaly tutynýdyń ózi zııandy bolýy múmkin. Et pen maıdyń quramyndaǵy qunarly zattar adamdy aýrýǵa ushyratady. Ósimdikterdegi qunarly zattar buǵan kerisinshe, aǵzaǵa kómektesedi, – deıdi avtorlar osy aqýyzdar jaıly pikirlerin qoryta kele. – Ósimdik dıetasyn ustanatyn adamdardyń densaýlyǵy jaqsy bolatyny mine sondyqtan. Olar ómir salty jáne tamaqtaný ádetimen baılanysty aýrýlarǵa jıi shaldyǵa bermeıdi».
Ózińizdi «baılardyń aýrýynan» qorǵańyz
«Baılardyń aýrýy»[20] degendi estip pe edińiz? Ony keıde asta-tók ómir saltynyń aýrýy dep te ataıdy. Óziniń aty aıtyp turǵandaı, mundaı aýrýlar kóbine turmys deńgeıi joǵary elderde kezdesedi. Buǵan ádette azyq-túlik ónimderiniń (basym bóligi densaýlyqqa zııandy) shamadan tys kóptigi, áleýmettik jaǵdaı jáne ekonomıkalyq damyǵan elderge tán qorshaǵan orta faktorlary [21] sebepker bolady. Atalǵandaı aýrý túrlerine mynalar jatady:
- júrek-qan tamyrlary aýrýlary. Orta eseppen alǵanda, ár kún saıyn AQSh-ta 3000 adam ınfarkke ushyraıdy. Bul 2001 jyldyń 11 qyrkúıeginde Búkilálemdik saýda ortalyǵynyń ǵımaratyna jasalǵan lańkestik shabýyl saldarynan qaza tapqandar sanymen shamalas kórsetkish.
Júrektiń osylaısha dertke shaldyǵýynyń basty sebepteri nede?
Aǵzasyndaǵy holesterın deńgeıi 6,3 mmol/l-den asatyn er adamdardyń osy kórsetkishi 5,4 mmol/l-den tómen adamdarmen salystyrǵanda júrek talmasynan úsh esege kóp zardap shegetinin arnaıy zertteýler barysy anyqtap berdi. Bul neni kórsetedi? Bul durys tamaqtanbaýdyń saldary qandaı bolatynyn kórsetedi.
Qandaǵy holesterın deńgeıin tómendetýge maıdy az tutynýǵa qaraǵanda, ósimdiktegi aqýyz jaqsy kómektesedi. Ǵylymı turǵyda áldeqashan dáleldengen bul faktini jurttyń bári biledi. Biraq kúndelikti ómirde eskere bermeıdi.
Ósimdikterge negizdelgen dıetanyń artyqshylyǵyna qaramastan, dástúrli medıınany jaqtaýshylar men durys tamaqtanýdy qoldaıtyndardyń arasyndaǵy tabandy tartys [22] áli jalǵasýda. Tamaqtaný ádetin ózgertý arqyly densaýlyǵyn jaqsartýdyń ornyna hırýrgııa men dári qabyldaýdy jón kóretinder azaıar emes. Óıtkeni jalpy qoǵamdyq orta bul aqıqatty kúni búginge deıin tolyǵymen moıyndap, qabyldaı qoıǵan joq. Paıdaly taǵamdardyń tıimdiligin joqqa shyǵaratyndar [23] áli de barshylyq;
- semirý. Dástúrli dıetanyń taǵy bir kemshiligi – ol adamdy jyldam semirýge ıtermeleıdi. DMI (dene massasynyń ındeksi) 25-ten asatyndar artyq salmaǵy bar dep, al DMI kórsetkishi 30-dan asatyndar semizdikten zardap shegetinder dep sanalady. AQSh-ta 6-dan 19 jasqa deıingi balalar men jasóspirimderdiń shamamen 15 paıyzy artyq salmaǵy barlardyń, taǵy 15 paıyzy semizderdiń sanatyna qosylady.
Semiz adam ómirdegi kóptegen qýanyshtardan qur qalady. Ol óziniń balalary nemese nemerelerimen júgirip oınaı almaıdy, uzaq júrý jáne sportpen shuǵyldaný múmkindiginen de aıyrylady. Sonymen qosa oǵan kınoteatr nemese ushaq sekildi kólemi shekteýli ortada jaılanyp otyrýdyń ózi de qıynǵa soǵady. Shamadan tys semizdik adamnyń psıhıkasyna, óz-ózin tanyp-bilýi [24] men áleýmettik ómirine [25] de aıtarlyqtaı keri áserin tıgizedi. Eń qaýiptisi, ondaı adam erte ótýi múmkin;
- sýsamyr. Sonaý 1920 jyldardyń ózinde-aq brıtandyq ǵalym Garold Hımsvort kúndelikti tamaqtaný men sýsamyrdan kóz jumý deńgeıiniń arasyndaǵy baılanysty kórsetetin dıagrammany jurtshylyqtyń nazaryna usynǵan. Biraq ol kezde bul dertke qarsy jóni túzý emdeý ádisi [26] joq bolatyn. Hımsvort maılardy azaıtyp, kómirsýlardy kóp tutyný úrdisiniń sýsamyrdan ólý kórsetkishin 100 myń adamǵa eseptegende, 20,4-ten 2,9-ǵa deıin qysqartatynyn dáleldep bergen.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jáne odan keıin (1940–1950) Anglııa men Ýelste júrgizilgen zertteýler nátıjesi de osyny ańǵartty. Ol tusta janýarlardan alynatyn et, sút jáne maı ónimderin tutyný kórsetkishi azaıǵandyqtan, sýsamyrmen syrqattaný deńgeıiniń kádimgideı tómendegeni baıqalady.
Mine, sondyqtan aǵzańyzdy kóptegen aýrýlardan qorǵap, densaýlyǵyńyzdy saqtaǵyńyz kelse, durys tamaqtanýǵa tyrysyńyz.
Aǵzańyz qatelesip,
óz-ózine shabýyl jasaýy múmkin
Aýrýlardyń eń jamany – aýtoımmýndyq aýytqýlar. Aǵzanyń kóp bóligi zardap shegetin mundaı aýrýlardy emdeý óte qıynǵa soǵady. Bul dert óziniń sıpatyna qaraı júrek aýrýlary, obyr, semizdik jáne sýsamyrdyń 2-inshi túri sekildi syrqattarǵa múlde uqsamaıdy. Osy oraıda avtorlar shashyrańqy skleroz, sýsamyrdyń 1-inshi túri, revmatoıdtyq artrıt, dıffýzdy toksıkalyq jemsaý, vıtılıgo jáne pernııozdy anemııany qosa eseptegende, aýtoımmýndyq aýrýlardyń 17 túrin sıpattap jazady. Klınıkalyq sıpaty [27] uqsas bolatyn bul aýrýlar kóbine halyqtyń birtektes tobynda kezdesetinin aıtady.
«Mundaı syrqattardyń barlyǵy ımmýndyq júıe jumysynyń buzylýynan týyndaıdy. Immýndyq júıe zaqymdalsa, aýyrǵan adamnyń aǵzasy qatelesip, óziniń jasýshalaryna shabýyl jasaı bastaıdy, – deıdi avtorlar. – Immýndyq júıe degenimiz – jeke organ emes, taramdalyp jatqan jeli. Ol búkil aǵzany bógde basqynshylardan [28] qorǵaıtyn áskerı qurylymdarǵa uqsaıdy. Bul qurylymnyń «jaýyngerleri» – kóptegen shaǵyn toptardan quralatyn jáne árqaısysy ártúrli qyzmet atqaratyn qandaǵy aq túıirshikter [29] – leıkoıtter. Atalǵan usaq toptar áskerı-teńiz floty, qurylyqtaǵy jaıaý ásker, áskerı-áýe kúshteri jáne teńiz jaıaý áskeri ispetti, árqaısysy ózine tán qyzmet atqarady.
Leıkoıtter aǵzada ne bolyp jatqanyn óte jaqsy sezedi. Sondyqtan ártúrli syrtqy jaǵdaılarǵa [30] baılanysty birden áreket etedi. Immýndyq júıeniń bul qasıeti tabıǵattaǵy adam sengisiz ǵajaıyptardyń biri ekendigi anyq.
Bógde basqynshylar dep otyrǵanymyz – bul syrttan keletin aqýyz molekýlalary, ıaǵnı antıgender. Olar bir-birinen aqýyz quramyndaǵy amın qyshqyldarynyń birizdiligi [31] arqyly erekshelenedi. Bakterııa nemese vırýs túrindegi mundaı bógde jasýshalar aǵzaǵa zııanyn tıgizedi. Immýndyq júıeniń osyndaı jasýshalardy baıqaǵan boıda dereý joıyp jiberýge tyrysatyny sondyqtan. Ondaı sátte aǵza aınadaı aqýyz bólip shyǵarady. Osy aqýyz antıgendi dálme-dál shaǵylystyrý arqyly joıyp jiberedi».
Al endi ımmýndyq júıeniń óz-ózine shabýyl jasaýyna kelsek, ol jaıly áńgime basqasha. Aǵzadaǵy qorǵanys júıesiniń bulaısha óz-ózin talqandaý [32] áreketin ǵylym áli kúnge deıin tolyǵymen zerttep bolǵan joq. Áıtse de osyndaı proesti týdyrýshy basty faktorlardyń biri molekýlıarlyq mımıkrııa dep atalatyny belgili.
Aǵzaǵa syrttan keletin bógde basqynshylardyń keıbiri adamnyń boıyndaǵy jasýshalarǵa óte uqsas bolady. Mine, sondaı «dushpandarmen» kezdesken sátte ımmýndyq júıe joǵaryda aıtylǵan aınadaı aqýyzdardy bólip shyǵara bastaıdy. Osy aqýyzdar bógde jasýshalarmen birge óz jasýshalaryn da joıyp jiberedi.
Mysalǵa aıtqanda, as qorytý barysynda keıbir aqýyzdar tolyǵymen amın qyshqyldaryna aınalmaǵan kúıinde ishekten [33] qanǵa ótip ketedi. Mine, osyndaı qorytylmaǵan aqýyz qaldyqtaryn [34] ımmýndyq júıe basqynshylar dep sanaıdy da, óziniń jasýshalaryna shabýyl jasaı bastaıdy. Adam aǵzasyndaǵy aqýyzdarǵa uqsaıtyn bógde aqýyzdar, ásirese sıyr súti men ette óte kóp bolady. Sol sebepti avtorlar janýarlardan alynatyn et, sút jáne maı ónimderin tutynbaýǵa keńes beredi.
Durys tamaqtanyńyz jáne
salaýatty ómir saltyn ustanyńyz
Sirá, bul ómirde ózin jas sezingisi kelmeıtin adam kemde-kem shyǵar. Jasy ulǵaıǵan saıyn jastarǵa qarap qyzyǵý jumyr basty pendeniń bárine tán qasıet. Kúsh-qaıraty tasqyndap, belsendi ómir súrýdi kim qalamaıdy deısiz. Mine, osyny jaqsy túsingen kitap avtorlary adamnyń densaýlyǵyn rettep, erte qartaımaýyna kómegin tıgizetin qaǵıdalar týraly aıtady. Bular – adamnyń ómir saltymen tyǵyz astasyp jatýǵa tıisti durys tamaqtaný erejeleri.
- «As – adamnyń arqaýy» dep bekerge aıtylmaǵan. Kúndelikti ishetin tamaǵyńyz búkil aǵzaǵa áserin tıgizedi. Sizdiń densaýlyǵyńyzdyń jaqsarýy nemese nasharlaýy tamaqpen birge aǵzaǵa ótetin hımııalyq zattardyń ózara reakııasyna baılanysty. Ol zattar ne sizdiń ımmýndyq júıeńizge kómektesedi nemese kerisinshe, kedergi keltiredi. Paıdaly taǵamdardy tutyný arqyly siz aǵzańyzdaǵy sondaı zattardyń quramyn arttyrasyz.
- Bıologııalyq belsendi qospalar [35] syrqat ataýlynyń bárine shıpa bola almaıdy. Olardyń quramyndaǵy dárýmender, mıneraldar men amın qyshqyldary sizdiń densaýlyǵyńyzdy jaqsartýdyń ornyna janama áserin [36] tıgizýi de múmkin. Dárýmenderdi qabyldap júr ekenmin dep beı-bereket tamaq ishe berýge bolmaıdy.
- Janýarlardan alynatyn ónimderde kezdesetin qunarly zattardyń bári ósimdikterde de bar. Aqýyz, jasunyq [37], ártúrli dárýmender men mıneraldardy ósimdikterden molynan tabasyz. Onyń ústine olardyń densaýlyqqa tıgizetin paıdasy da mol.
- Sizdiń genetıkańyz óz-ózinen aýrý týdyra almaıdy. Adamnyń geni tek ádeıi iske qosyp, belsendiligin oıatqan kezde ǵana ózin baıqatady. Bul máselede kúndelikti ishetin tamaq túrleri sheshýshi ról oınaıdy. Jaqsy nemese jaman genniń oıanýy soǵan baılanysty. Osy jaǵynan alǵanda, gen degenimizdiń ózi tuqym tárizdi. Istiń babyn biletin baǵban ádemi ósimdik ósirý úshin aldymen onyń topyraǵynyń qunarly bolýyn jáne kún sáýlesiniń molynan túsýin oılastyrady emes pe?! Bul da týra sol sııaqty.
- Durys tamaqtana bilý adamdy qorshaǵan ortanyń zııandy áserinen de qorǵaıdy. Ádette onkologııalyq aýrýlardyń týyndaýyna túrtki bolatyn hımııalyq zattardyń ataýy ártúrli maqalalarda aıtylyp jatady. Biraq olarda jańa bastalǵan aýrý asqynyp ketkenge deıingi aralyqta kóp ýaqyt ótýi múmkin ekendigi jáne onyń kúndelikti ishetin tamaǵyńyzǵa qaraı órshıtini nemese basylatyny jaıly aıtylmaıdy. Budan shyǵatyn qorytyndy mynadaı – qorshaǵan ortanyń nemese syrqattyń sizge zııan [38] keltirý-keltirmeýi ishetin tamaǵyńyzǵa tikeleı baılanysty.
- Paıdaly taǵam bastapqy kezeńde-aq (dıagnoz qoıǵanǵa deıin) aýrýdyń betin qaıtarady jáne keıingi satysynda da (dıagnoz qoıǵannan keıin) ony keri burady [39] nemese múlde toqtata alady. «Batpandap kirgen dert mysqaldap shyǵady» degen. Aýrýdyń zardabyn tartqan adam ony emdeýde tamaqtyń orny bólek ekendigin umytpaýǵa tıis.
- Áldebir sozylmaly aýrýdy emdeýge paıdasy tıgen taǵamnyń búkil densaýlyqqa kómektesetini anyq. Mine, sondyqtan durys tamaqtaný arqyly bir aýrýdy jazsam da kelesi bireýin taýyp alýym múmkin dep kúmándanbaı-aq qoıyńyz. Olaı bolmaıdy. Sebebi odan siz eshqandaı zııan kórmeısiz.
Durys tamaqtaný sizdiń búkil ómirińizge adam sengisiz áserin [40] tıgizedi. Odan sizdiń kúsh-qýatyńyz artady, jumysqa degen yntańyz kúsheıedi, kóńil kúıińiz kóterilip, óz-ózińizdi jaqsy sezinetin bolasyz.
Densaýlyqty aqshaǵa satyp ala almaısyz
Ákeli-balaly Kempbellderdiń sózine sensek, mal ónimderin meılinshe azaıta otyryp ósimdik taǵamdaryna kóshý, birqatar sozylmaly syrqattardyń betin qaıtarady ári densaýlyqty nyǵaıtady. Al biraq áralýan derekkózder buǵan kerisinshe aıtady. Olar et pen sút eń paıdaly taǵamdar dep nasıhattaıdy. Sonda bulardyń qaısysy durys?
Bul jerdegi basty áńgime aqshaǵa kelip tireledi. Óıtkeni qazir bar máseleni aqsha sheshetini belgili. Aqsha kimde bolsa, bılik sonyń qolynda. Egerde halyqtyń bári jappaı ósimdik ónimderine kóshetin bolsa, asa qýatty, yqpaldy [41] ári tabysy mol ındýstrııa orasan qarjy kózinen aıyrylady. Osyny jaqsy biletin azyq-túlik korporaııalary qaıtken kúnde bılikti ýysynan shyǵarmaýǵa tyrysatyny málim.
Iri-iri azyq-túlik kompanııalary áldebir ónimniń paıdasy jaıly oıdan shyǵarylǵan jalǵan málimetter úshin aqsha tólep jurtqa jarııa etedi. Oǵan qosa ǵylym, medıına, ónerkásip pen buqaralyq aqparat quraldary, ıaǵnı memlekettegi búkil júıeniń ózi halyqtyń densaýlyǵyna zııan keltirý arqyly paıda tabýdy kózdeıdi. Sóıtip, búkil halyqty durys jolǵa salýdyń ornyna ártúrli aqparattardy tyqpalap jańylystyrady, bárin bylyqtyryp [42] basty qatyrady.
Áý basta aıtqanymyzdaı, bul eńbekte HH–HHI ǵasyrlar toǵysynda Qytaıda júrgizilgen aýqymdy zertteý jumystary týraly baıandalady. Durys tamaqtanýdyń paıdasy jónindegi pikirlermen qosa san túrli statıstıkalyq málimetter jáne ǵylymı esepter [43] keltiriledi.
«Eger osyǵan deıin ómir boıy chızbýrger jep kelseńiz, tym bolmaǵanda bir aı odan bas tartyńyz. Sonymen birge janýarlardyń eti men maıyn jeýdi de doǵaryńyz. Onyń ornyna jemis-jıdekter men kókónisterdi, dándi daqyldardy, jańǵaqtardy kóbeıtińiz. Nátıjesi qandaı bolatynyn ózińiz-aq kóresiz. Árıne, mundaı sheshim sizden túbegeıli ózgeristi [44] talap etedi. Biraq sondaı táýekelge bara alsańyz, úlken jetistikke jetetinińiz daýsyz, – deıdi avtorlar. – Bir sózben aıtqanda, eger ózińizdiń bolashaǵyńyzdy oılasańyz, tamaq máselesine qatysty kózqarasyńyzdy qaıta qarańyz. Basty baılyq – densaýlyq ekendigi esińizde bolsyn! Ony aqshaǵa satyp ala almaısyz».
Aǵylshyn tiliniń sózdigi
[1] naqty málimet – evidence – faktıcheskıe dannye
[2] tujyrym – conclusion – vyvod
[3] dári – medicine – lekarstvo
[4] ilgerindi – advanced – prodvınýtyı
[5] densaýlyq saqtaý – healthcare – zdravoohranenıe
[6] jan basyna shaqqanda – per capita – na dýshý naselenııa
[7] artyq salmaq – overweight – ızbytochnyı ves
[8] sıqyrly shıpa – magic fix – volshebnoe ıselenıe
[9] aldyn alý – prevention – profılaktıka
[10] sebep – reason – prıchına
[11] tańǵalarlyq – tremendous – potrıasaıýıı
[12] nesep synamasy – urine samples – proby mochı
[13] dıetologııa – dietetics – dıetologııa
[14] aqýyzdyń almasýy – protein turnover – belkovyı obmen
[15] aýyz bekitý – fast – post
[16] súttegi – dairy – molochnyı
[17] bıologııalyq qundylyǵy joǵary – high biological value – vysokaıa bıologıcheskaıa ennost
[18] amın qyshqyldary – amino acids – amınokısloty
[19] qorǵaný reakııasy – protective effect – zaıtnaıa reakııa
[20] baılardyń aýrýy – diseases of affluence – boleznı bogatyh
[21] qorshaǵan orta faktorlary – environmental factors – faktory okrýjaıýeı sredy
[22] tartys – battle – borba
[23] joqqa shyǵarý – negate – oprovergat
[24] óz-ózin tanyp-bilý – self-perception – samovosprııatıe
[25] áleýmettik ómir – social life – soıalnaıa jızn
[26] emdeý ádisteri – treatment methods – metody lechenııa
[27] klınıkalyq sıpat – clinical background – klınıcheskaıa kartına
[28] basqynshy – invader – basqynshy
[29] qan túıirshikteri – blood cells – krovıanye tela
[30] jaǵdaı – circumstance – obstoıatelstvo
[31] birizdilik – sequence – posledovatelnost
[32] óz-ózin talqandaýshy – self-destructive – samorazrýshıtelnyı
[33] ishek – intestine – kıshechnık
[34] qaldyq – remnant – ostatok
[35] bıologııalyq belsendi qospa – dietary supplements – bıologıcheskı aktıvnye dobavkı
[36] janama áser – side effect – pobochnyı effekt
[37] jasunyq – fiber – kletchatka
[38] zııan – damage – vred
[39] keri burý – reverse – obratıt vspıat
[40] adam sengisiz áser – incredible impact – neveroıatnoe vlııanıe
[41] yqpaldy – influential – vlııatelnyı
[42] bylyǵý – confusion – pýtanıa
[43] ǵylymı esepter – scientific calculations – naýchnye raschety
[44] túbegeıli ózgeris – radical change – radıkalnoe ızmenenıe
Túpnusqalyq ataýy:
THE CHINA STUDY
The most comprehensive study of nutrition ever conducted and the starting implications for diet, weight loss, and long-term health
Colin Campbell and Thomas Campbell
Avtorlar:
Kolın Kempbell – áıgili ǵalym, Kornell ýnıversıteti taǵam bıohımııasy kafedrasynyń qurmetti professory, 300-den asa ǵylymı maqalanyń jáne úsh kitaptyń avtory, durys tamaqtanbaýdyń densaýlyqqa tıgizetin qııany týraly birqatar iri zertteý jobalaryn uıymdastyrǵan qaıratker.
Tomas Kempbell – otbasylyq dáriger, Rochester ýnıversıteti medıına mektebiniń jetekshisi jáne ákesi Kolın Kempbell ekeýi birlesip qurǵan tamaqtaný máseleleri jónindegi kommerııalyq emes zertteý ortalyǵynyń atqarýshy dırektory.
"Mazmundama" jobasynyń avtory jáne rýhanı jetekshisi -
Shyńǵys MUQAN.
"Mazmundama" jobasy shyǵarǵan kitaptardy Kaspi gold mobıldik qosymshasy arqyly satyp alýǵa bolady:
"Mazmundama" kitaptary endi Kaspi.kz dúkeninde qoljetimdi!
Qazaqstannyń kez-kelgen jerinen tapsyrys berýge bolady!
Kitaptardy bólip te tóleı alasyz!
Egerde 5 000 teńgege tapsyrys berseńiz, kitapty jetkizý tegin!
#Mazmundama #Qazaqsha100Bestseller #Oqýǵatıis10kitap
