Kelısımge kelu. Jeŋıske jetkızetın kelıssöz

1981 jyly alǧaş ret jaryq körgen «Kelısımge kelu. Jeŋıske jetkızetın kelıssöz» kıtaby – bırneşe ret qaita basylǧan, älemnıŋ 36 tılıne audarylǧan bestseller. Avtorlary– Rodjer Fişer, Uiliam Iýri, Brius Patton. Onyŋ jalpy taralymy 5 million danadan asyp jyǧylady. Amerikanyŋ Dauly mäselelerdı şeşu boiynşa ūlttyq institutynyŋ resenziiasynda būl kıtapqa qatysty mynadai pıkır aitylǧan: «Būl salaǧa qatysty eşbır eŋbek kelıssöz jürgızuşı mamandardyŋ, mūǧalımderdıŋ, zertteuşılerdıŋ jäne qoǧamnyŋ kelıssözge degen közqarasyn däl osy kıtap sekıldı özgerte alǧan joq».   

Kelısımge kelıp, dauly mäselelerdı şeşudı üirenudıŋ joldary

Fişer, Iýri jäne Patton bırlese jazǧan būl kıtap kelıssöz jürgızu önerın jaŋa meŋgerıp jürgenderge, sondai-aq adamdarmen jūmys ısteitın mamandarǧa arnalǧan klassikalyq oqu qūraly ıspettes. Bızdıŋ ömırımız kelıssözge toly, [1]  olardyŋ köptıgınen tıptı bas ainalady. Sız qyzmette joǧarylau üşın bastyǧyŋyzben söilesesız; üi nemesse maşina satyp alarda beitanys adammen kelısuge tyrysasyz; kölık apaty kesırınen tuǧan dau barysynda mäselenı şeşuge ūmtylasyz; mūnai öndıruşı bırneşe kompaniia bırlesıp, jaŋa öndırıs oryndaryn aşu üşın baqylau-zertteu jūmysyn jürgızudı josparlau ısınde kelısımge keledı; şeneunık tūrǧyndarmen kezdesıp, söilesedı; saiasatkerler maŋyzdy halyqaralyq mäselelerdıŋ şeşımın tabuǧa tyrysady; mıne, osynyŋ bärı – kelıssöz. Keide özınıŋ habary bolmaǧanymen, adam osyndai türlı kelıssözderge aralasyp otyrady. Kıtapta Garvard kelıssöz jürgızu mektebınıŋ mamandary ūsynǧan «prinsipşıl kelıssöz»[2] dep atalatyn arnaiy ädıs turaly aitylady. Būl – kelıssözdıŋ är taraptyŋ müddesın qiiulastyryp kelısımge kelu täsılı. Būl täsıldı kez kelgen kelıssöz kezınde qoldanuǧa bolady. Dauly sūraqtar mäselenıŋ mänıne qarai şeşılıp otyrady, al maqsat ekı jaqqa da paidaly bolmaq. Kelıssöz ainaladaǧy adamdardy öz aitqanyŋyzǧa köndırudıŋ [3] basty täsılı sanalady.  Kelıssöz – qarym-qatynas önerı. Qarym-qatynas bolǧanda da, taraptardyŋ ortaq müddesımen qatar özara qarama-qaişy müddelerı bolǧan jaǧdaida kelısımge keluge baǧyttalatyn qarym-qatynastyŋ erekşe bır türı. Biiazy kelıssözşı ^[5] jeke konfliktterge boi aldyrmaidy ärı kelısımge kelu üşın jūmsaqtyq tanytady. Ol kelıssöz soŋynda ekı jaqtyŋ dostyq peiılmen  tarqasqanyn qalaidy, bıraq köp jaǧdaida özın äldekım paidalanǧandai sezımnen aryla almai, ışınde ökpe qalady.    Qatty kelıssözşı ^[6] kez kelgen jaǧdaidy erık-jıger synalatyn jarys retınde qabyldaidy. Al būl jarysta aitqanynan qaitpai, soŋyna deiın şydaǧan adam köbırek paida köredı. Ol qalaida jeŋıske jetkısı kelgenımen,  köbıne qarsylyqqa tap bolady. Osynyŋ kesırınen şydamy tausylyp, qarsy tarappen arasy būzylady.

Avtorlardyŋ aituynşa, jaqsy kelısım degenımız – aqylǧa qonymdy ärı tiımdı kelısım, ekı taraptyŋ ara qatynasyn jaqsartatyn kelısım. Aqylǧa qonymdy kelısım ^[7] kelıssözdıŋ barlyq qatysuşylarynyŋ müddelerıne sai keledı ärı ädılettı jäne ömırşeŋ bolyp keledı. Kıtap avtorlarynyŋ maqsaty – oqyrmanǧa jaqsy kelısım jasai bıludı üiretu. Kıtaptyŋ bas jaǧynda kelıssöz kezınde pozisiialyq saudalasudyŋ [8] standartty strategiiasyn qoldanǧanda tuyndaityn qiyndyqtar aitylady. Mūnan soŋ, avtorlar joǧaryda söz bolǧan Garvard ädısınıŋ tört negızgı kıltıne egjei-tegjeilı toqtalady, ony qoldanudyŋ artyqşylyǧy söz bolady, tuyndauy mümkın qiyndyqtardy jeŋudıŋ täsılderı de aitylady.

 

Pozisiialyq saudalasudan bas tartyŋyz,

odan da ortaq müddege ūmtylyŋyz

  Avtorlardyŋ pıkırınşe, kez kelgen kelıssözdıŋ nätijesın myna üş ölşem boiynşa baǧalau kerek:

• kelıssöz mümkındıgınşe aqylǧa qonymdy kelısımmen aiaqtaluǧa tiıs;
• kelıssöz tiımdı boluy kerek;
• kelıssöz ekı jaqtyŋ ara qatynasyn jaqsartuy qajet, tym qūryǧanda taraptardyŋ arasyn būzbaǧany dūrys.

Aqylǧa qonymdy kelısım degenımız – barlyq taraptyŋ zaŋdy müddelerıne [9] jauap beretın jäne müddeler tartysyn ädılettı türde şeşetın kelısım. Mūndai kelısım ūzaq merzımge jasalady ärı qoǧamnyŋ müddesın de eskeredı. Bıraq bır ökınıştısı, kelıssöz köp jaǧdaida pozisiialyq saudalasuǧa ūlasyp ketedı. Mūndai jaǧdaida dau tudyrǧan mäselege qatysty ekı tarap ta öz pozisiiasyn bıldıredı. Mūnan soŋ taraptar öz pozisiialaryn qorǧauǧa köşedı. Avtorlardyŋ pıkırınşe, kelıssözdı pozisiiaǧa süienıp jürgızu – kelısımge keludıŋ tiımsız täsılı. [10] Eger kelısım osy täsıl arqyly jasalsa, taraptar öz pozisiialaryna uaqytşa köz jūmyp qarap, äiteuır kelısımge keledı. Ondai kelısımnıŋ qanşalyqty ömırşeŋ bolatyny belgısız. Sebebı būl olardyŋ zaŋdy müddelerın qanaǧattandyratyn şeşım emes.

Pozisiialyq kelıssöz köbıne erık-jıger saiysyna [11] ainalyp ketedı. Kelıssözge qatysuşylardyŋ ärqaisy özınıŋ ne ısteitının jäne ne ıstemeitının aşyq aitady. Är tarap qarsy jaqtyŋ pozisiiasyn özgertuge tyrysady. Būlai bolǧanda bır tarap ekınşı taraptyŋ qaitpas jıgerıne qarsy tūra almai, yrqyna könse, özınıŋ zaŋdy müddelerı eskerılmei qalǧandai küi keşedı. Mūndai jaǧdaiǧa bır-aq ret tap bolǧannyŋ özınde kermek dämnıŋ ^[12] jaǧymsyz äserı qalyp qoiady. Pozisiialyq saudalasu keide taraptardyŋ qarym-qatynasyn tolyqtai būzuy mümkın.

       Dostyq peiıl tanytu da mäselenı şeşpeidı. ^[13] Pozisiialyq saudalasudyŋ qauıptı jaǧyn eskere otyryp, adamdardyŋ köpşılıgı äldeqaida biiazy boluǧa tyrysady. Olar qarsy tarapqa dostyq peiıl tanytady, özderınıŋ negızgı maqsaty qalaida jeŋıske jetu emes, kelısımge kelu ekenın bıldıredı. Bırtalai şegınıs te jasaidy. Otbasynda jäne dostar arasyndaǧy kelıssözder däl osylai ötedı. Taraptar kelısımge tez keledı, bıraq ünemı aqylǧa qonymdy şeşım qabyldana bermeidı. Qarym-qatynas kelıssözdegı basty mäselege ainalmauy kerek. Öitkenı mūnyŋ aiaǧy ädıletsız kelısımmen [14] aiaqtaluy mümkın. Kelıssöz barysynda äsıre biiazylyq körsetetın adamdar qatty kelıssözşılerdıŋ aldynda älsızdık tanytyp alady. Osyny eskere otyryp, avtorlar prinsipşıl kelıssöz ädısın qoldanudy ūsynady. Būl – jaqsy kelısımge keludıŋ eŋ taŋdauly täsılı. Prinsipşıl kelıssöz nemese är taraptyŋ eŋbegıne negızdelgen kelıssöz ^[15] myna faktorlarǧa süienedı: 1) Adamdar: adamdar men problemalardyŋ arajıgın ajyratyŋyz.^[16] Kelıssözge qatysuşy adamdar bır-bırımen ūstasa bermei, onyŋ ornyna qatar tūryp jūmys ıstep, mäselenı şeşu kerektıgın tüsınuge tiıs; 2) Müddeler: pozisiiany emes, müddenı basty nazarda ūstaŋyz.^[17] Pozisiialarǧa qatysty pätuaǧa kelu kelıssöz jürgızuşılerdıŋ mūqtajdyqtaryn qanaǧattandyrarlyq kelısım jasauǧa mümkındık bere qoimaidy; 3) Nūsqalar: kelısımge kelmes būryn özara tiımdı nūsqalardy tabyŋyz.^[18] Ortaq müddenı alǧa jyljytatyn jäne kelıspeuşılıkterdı şeber qiiulastyratyn şeşımdı oilastyru üşın uaqyt bölıŋız; 4) Kriteriiler: obektivtı kriteriilerdı qoldanu^[19] qajettıgın aityp, tabandylyq tanytyŋyz. Eger qandai da bır tarap qyŋyrlyq tanytyp, aitqanynan qaitpasa, kelısım eşbır taraptyŋ erkıne baǧynbaityn ädılettı normalarǧa sai boluy kerektıgın basa aityp, qarsy şyǧyŋyz.

Būl prinsipter kelıssöz barysynyŋ barlyq satysynda saqtaluǧa tiıs. Ädette, kelıssöz jaǧdaidy nemese mäselenı, qarsy jaqtyŋ müddesı men ūsynystaryn jäne qolda bar nūsqalardy taldaudan [20] bastalady.  Kelesı saty jaǧdaiǧa jäne qarsy taraptyŋ ıs-äreketıne qarai qalai jauap qatatynyŋdy josparlaudan[21] tūrady. Al soŋynda taraptar ortaq şeşım tabu üşın mäselenı talqylaidy.

 

Adamdar men problemalardyŋ arajıgın ajyratyŋyz

jäne qarsy tarapqa tüsınıstık tanytyŋyz

Avtorlar kez kelgen konflikttıŋ tübınde adami aspekt [22] jatatynyn aityp, būǧan mysal retınde bır zauytta bolǧan köterılıs jaily baiandaidy. Käsıpodaq basşysy köterılıske Djons esımdı jūmysşynyŋ sebep bolǧanyn bıledı. Keiın Djons mūndaiǧa ne üşın barǧanyn tüsındıredı. Onyŋ aituynşa, Kempbell degen master ekı apta ışınde bes ret jūmysqa şyqpai qalǧan adamdardyŋ ornyna salady. Ol auyr jūmystan şarşaǧanyn, Kempbelldıŋ özıne jūldyzy qarsy ekenın de aitqan. Bıraq käsıpodaq basşysy Kempbelmen söileskende, ol Djonsty basqalarǧa qaraǧanda jaqsy jūmys ısteitındıkten taŋdaǧanyn aitqan. Kempbell Djonsty jūmysqa jauapkerşılıkpen qaraidy dep oilaǧan, alaida būl şaǧymnan keiın onyŋ ol turaly oiy özgerdı.

Kez kelgen kelıssöz kezınde adamdar men problemalardyŋ arasyn ajyratyp, naqty şek qoia bılu kerek. Qarsy taraptyŋ abstarktyly ökılderımen emes, naqty adamdarmen söilesetınıŋızdı este ūstaŋyz. Būl adamdardyŋ däl sızdıkı sekıldı emosiiasy, kemşılıkterı bar. Olardyŋ közqarasy öz taraptarynyŋ mäselelerımen, pozisiiasymen tyǧyz bailanysty. Sondyqtan olar problemaǧa qatysty közqarasty özın aiyptau dep qabyldauǧa [23] beiım keledı. Adamdar men qiyndyqtardyŋ arasyna şek qoiyp, ajyratyp alu taraptardyŋ qarym-qatynasty būzbai mäselenı şeşuıne mümkındık beredı, sondai-aq belgılı bır mäselenıŋ mänın naqty tüsınuge kömektesedı.

Kelıssöz jürgızuge nemese dauly mäselenı şeşuge qatysqan är adam mäselenıŋ mänıne qatysty jäne qarym-qatynasqa bailanysty ekı türlı müdde közdeidı. Būlardyŋ bırınşısı salystyrmaly türde jeke müddege bailanysty bolsa, ekınşısı ekı jaqtyŋ qarym-qatynasyna bailanysty bolady.

Ekı jaqtyŋ qarym-qatynasy men şeşıluge tiıs mäsele özara bıtısıp ketken kezde qiyndyq tuady. Köbıne bız adamdar men qiyndyqtarǧa bır faktor retınde qaraimyz. «As üi ybyrsyp jatyr» nemese «bızdıŋ kök tiynymyz qalǧan joq» degen sözder jai ǧana mäselenıŋ mänın aşu üşın aityluy mümkın, bıraq äldekım ony özınıŋ jeke basyna tiısetın söz retınde qabyldaidy. Pozisiialyq kelıssöz qarym-qatynas pen mäselenıŋ mänın konfliktke ainaldyryp jıberedı.

Avtorlar mäselenıŋ mänın qarym-qatynastan bölek qarastyru qajet ekenın jäne adam sebep bolǧan problemadan [24] boidy aulaq salu kerektıgın eskertedı. Ol üşın qarym-qatynasty özara tüsınıstıkke, ekıjaqty naqty bailanysqa negızdep, emosiiany eşkımdı kınälamai bıldıru qajet ärı bolaşaqqa baǧyttalǧan közqaras kerek. Sondai-aq avtorlar adam sebep bolatyn faktorlarmen bailanysty problemalardy üş kategoriiaǧa bölıp, sipattaidy: tüisınu,^[25] emosiia^[26] jäne tıldesu.^[27]

• Tüisınu

Obektivtı şeşımdı ızdeu qanşalyqty tiımdı bolsa da, mäselenıŋ mänın är taraptyŋ ärtürlı qabyldauy kelıssöz jürgızu kezındegı basty qiyndyqqa ainalady. Degenmen ol kei jaǧdaida şeşımge qarai jol aşuy mümkın. Bıreuge yqpal ete bılu üşın, sız qarsyŋyzdaǧy adamnyŋ talqylanyp otyrǧan mäselege qatysty közqarasyn jete tüsıne [28] bıluıŋız kerek jäne onyŋ osy senımıne negız bolǧan emosiialyq küştı sezınuıŋız qajet. Sonymen bırge aitaryŋyzdy jäne mümkındıgınşe, qarsy taraptyŋ estıgısı kelgenın dauys köterıp, senımdı türde aityŋyz. Būl kelısımge keluge yntalandyruy mümkın. Qarsy tarapqa öz ideialaryŋyzdy aityŋyz, bıraq onyŋ ideialaryn eşbır jaǧdaida synamaŋyz.

• Emosiia

Kelıssöz jürgızuşıge emosiiasyz adam retınde qarau oŋai. Bıraq onyŋ da sızdıkındei sezımı, üreuı men ümıtı jäne armany bar. Sondyqtan onyŋ ne sezınetının, qalai sezınetının tüsınuge tyrysyŋyz. Bır-bırıŋızge özara qarym-qatynas [29] ornatu üşın täuelsızdık, moiyndau (moiyndau men baǧalau üşın), qatysy baryn sezınu, rol (maŋyzdy maqsatqa jetu üşın) jäne märtebe (eŋbegınıŋ ädılettı türde baǧalanyp, moiyndaluy üşın) sekıldı faktorlardy eskeru qajet. Sızdıŋ aitqan nemese aituyŋyz mümkın sözıŋızdıŋ äserı qarsylasyŋyzǧa äser etıp, onyŋ jeke basyna, özıne degen senımı men qūrmetıne nūqsan keltıruı mümkın be, sol jaǧyn oilanyp körıŋı        Öz emosiiaŋyzdy äŋgımenıŋ özegıne ainaldyryŋyz,^[30] tıptı, qarsy taraptyŋ oiyndaǧysyn aityp, aşuyn basuyna da mümkındık berıŋız. Bıraq onyŋ emosiiasyna män bermeŋız, jauap ta qaitarmaŋyz.

• Tıldesu

Kelıssözge qatysuşylardyŋ bırı talqylau barysynda qarsy tarappen tıldesudı nemese sözın tyŋdaudy doǧaratyn kez jiı kezdesedı. Sonymen bırge taraptardyŋ bırı qarsy jaqtyŋ aitqanyn dūrys tüsınbeitın jaǧdailar da bolady. Qarsy tarapty belsendı türde tyŋdaŋyz, sodan soŋ onyŋ aitqanyn maqūldaŋyz. Osylaişa oǧan sözıŋdı bıreu tyŋdaǧannan, ūqqannan alatyn läzzatty [31] syilaŋyz. Onyŋ jaǧdaidy qalai qabyldaitynyn, qajettılıkterın jäne ne närsenıŋ köŋılıne jaqpai tūrǧanyn tüsınuge tyrysyŋyz. Basqanyŋ atynan söilemeŋız, özıŋızdıŋ ne sezınetınıŋızdı jetkızıŋız. Qarsylasyŋyzdan atynan söileseŋız, ol mūny qate dep baǧalaidy ärı būl onyŋ aşuyna tiiuı de mümkın. Al özıŋızdıŋ ne sezıngenıŋız jaiynda aitqanyŋyzdy eşkım joqqa şyǧara almaidy. ^[32]

Būl täsılderdıŋ kelıssözdegı adami faktorǧa bailanysty tuyndaityn qiyndyqtardy şeşuge kömektesetını anyq. Bıraq eŋ dūrysy – būl faktorlarǧa jol bermeu. Qarsy tarappen kelıssözdı dūrys qalyptastyryp, mäselenıŋ mänın qarym-qatynastan bölıp qarastyruǧa kömektesetındei bailanys ornatuǧa tyrysyŋyz. Ol üşın, bälkım äldeqaida erkın, beiresmi jaǧdaida aldyn-ala kezdesken dūrys şyǧar. Nemese kelıssöz bastalǧanşa emın-erkın äŋgımelesu [33] üşın belgılengen uaqyttan erterek kelıŋız. Sız qarsy tarappen qarym-qatynasty  «betpe-bet» keletın täsıldı «qatar tūratyn» täsılge ^[34] almastyratyndai etıp qalyptastyruyŋyz kerek. Būl ideiany tüsındıru üşın avtorlar keme suǧa ketken soŋ, qaiyqta qalǧan ekı teŋızşınıŋ tırlıgın mysalǧa keltıredı. Olardyŋ arasynda onsyz da az qalǧan azyq-tülık pen auyz su qoryn qalai ünemdeu keregı jaiynda dau tuyp, aqyry janjalǧa ūlasady. Bır-bırımen jaulasa tüsedı. Bıraq aman qalu üşın olar qarym-qatynas pen mäselenıŋ mänın ajyratyp aluy kerek. Ärqaisyna panalaityn jerdıŋ, därı-därmektıŋ, su men tamaqtyŋ qajet ekenın ekeuı de tüsınuge tiıs. Olar bastaryna tüsken qiyndyqty bırlese jeŋu üşın küş bırıktırse ǧana, konflikttı şeşıp, aman qalu üşın qajettı amaldardy ıstei bastaidy.

 

Müddenı basty nazarda ūstaŋyz jäne

özıŋızdı qarsylasyŋyzdyŋ ornyna qoiyp körıŋız

  Avtorlar äŋgımenı kıtaphana terezesınıŋ aldynda janjaldasqan ekı adam turaly mysal keltıre otyryp sabaqtaidy. Olardyŋ bıreuı terezenı aşqysy kelse, ekınşısı terezenıŋ jabyq tūrǧanyn qalaidy. Osy kezde olardyŋ janyna kelgen kıtaphanaşy bırınşı adamnan terezenı ne üşın aşqysy keletının sūraidy. Ol jūmys ıstep otyrǧanda taza auamen tynystaǧysy keletının aitady. Kıtaphanaşy ekınşı adamnan terezenı aşuǧa nege qarsy ekenın sūraǧanda, älgı adam özınıŋ ötpe jelden saqtanuy kerektıgın aitady. Mūny estıgen kıtaphanaşy körşı bölmedegı terezenı şalqaita aşyp qoiady, sol kezde jaŋaǧy oqu zalynyŋ auasy tazarady, suyq jel de soqpaidy.

Būl oqiǧa nenı bıldıredı? Aqylǧa qonymdy şeşımnıŋ pozisiialardy emes, müddelerdı qabystyratynyn^[35] bıldıredı. Müdde mäselenı naqtylap, adamdardy yntalandyrady, müdde degenımız – ünsız qozǧauşy küş.[36] Sızdıŋ pozisiiaŋyz qandai şeşım qabyldaitynyŋyzǧa bailanysty. Al müddeŋız osyndai şeşım qabyldauǧa itermeleitın närsege tıkelei qatysty.

Ekı jaqtyŋ pozisiialaryna qatysty ymyraǧa kelgennen görı, müddelerdıŋ bıtısuı oŋai, sebebı qarama-qaişy pozisiialardyŋ artynda bır-bırıne qarsy äldeqaida köp müdde jasyryn jatuy mümkın. Avtorlardyŋ aituynşa, müddenı anyqtau üşın özıŋdı qarsy taraptyŋ ornyna qoiyp köru^[37] qajet. Qarsy taraptyŋ pozisiiasyn taldap, özıŋızden onyŋ nege būlai ekenın sūraŋyz.^[38] Sonymen bırge, özıŋız ūsynyp otyrǧan negızgı şeşımdı anyqtap alyŋyz da, oǧan qarsy tarap qalai qarauy mümkın dep elestetıp körıŋız. Mūnan soŋ özıŋızden olardyŋ būǧan nege kelıspeitının sūrap, aralaryŋyzda nenıŋ kedergı bolyp tūrǧanyn oilap körıŋız. Ädette, kelıssöz kezındegı jaǧdaidy baǧalaudaǧy qatelık qarsy taraptyŋ da müddesı bızdıkıne sai degen senımnen şyǧady. Vetnam soǧysy kezınde AQŞ prezidentı Lindon Djonson Soltüstık Vetnam men oŋtüstıktegı Vetkongtyŋ ükımet müşelerın, olardyŋ keŋestık jäne qytai keŋesşılerınıŋ barlyǧyn bır adam retınde qabyldaudy ädetke ainaldyrǧan. Eger sız türlı adamdar men toptardyŋ müddelerın baǧalai almasaŋyz, būlaişa jinaqtalǧan «beinege» yqpal etu jäne onymen äldebır kelısımge kelu öte qiyn. Sonymen bırge avtorlar aşyq aitylǧan pozisiianyŋ artynda jasyryn tūrǧan basty adami qajettılıkterdı^[39] tabuǧa keŋes beredı. Mūndai qajettılıkterge qauıpsızdık, ekonomikalyq äl-auqat, öz ortaŋnyŋ bar ekenın sezınu, qarsy taraptyŋ moiyndauy men jeke bastyŋ erkındıgı jatady.

Avtorlar müddeler turaly qalai aitu kerektıgın [40] de söz etedı. Qarsy tarap sızdıŋ müddeŋızdı eskersın deseŋız, nenı közdeitınıŋızdı dūrys tüsındıruıŋız qajet. Eger sız qarsy taraptyŋ müddesıne köŋıl böle qarasaŋyz, olar da sızdıŋ müddeŋızdı eskeretın bolady. Talqylau kezınde ötkenge şüilıge bermei, odan da özıŋızge qazır qajet şeşım jaiynda aitqan dūrys. Ekı tarap ta öz müddesın basty nazarda ūstauy kerek, bıraq türlı ūsynystardy qarastyryp körıp, talqylauǧa da äzır bolǧan jön. Mynany da este saqtaŋyz, eger sız eŋ aldymen öz pozisiiaŋyz turaly aitsaŋyz, sūhbattasyp otyrǧan adamyŋyz oǧan qarsy bolyp, uäjıŋızge qūlaq aspauy da mümkın. Sol sebeptı aldymen müddeŋız jaily aityŋyz, dälelderıŋızdı keltırıŋız, sodan soŋ ǧana bır qorytynyǧa kelıp, ūsynysyŋyzǧa köşıŋız.

 

Ekı jaqqa da tiımdı joldy ūsynyŋyz jäne qiyndyqqa moiymaŋyz

  Kelıssöz kezınde adam özın asa erkın sezıne almaityndyqtan, dūrys şeşım qabyldau qiynǧa soǧady. Qarsy taraptyŋ janynda otyryp şeşım qabyldau da oŋai emes, mäselege keŋırek qarai almaisyz. Joǧaltaryŋyz qomaqty bolsa, dūrys şeşım tabu jolyndaǧy şyǧarmaşylyq ızdenıske kedergı keltıredı. Türlı müddelerdı qabystyratyn yqtimal şeşımderdıŋ auqymyn [41] oilastyru üşın özıŋızge arnaiy uaqyt berıŋız, sol arqyly būl kedergını joiuǧa bolady.

• Kedergıler

Avtorlar mäselenı şyǧarmaşylyqpen şeşu jolynda tört kedergı [42] baryn atap körsetedı.

1. Aldyn-ala pıkır qalyptastyru. Kelıssöz kezınde sızdıŋ barlyq närsege syn közben qarauǧa beiım tūratynyŋyz ras, būl jaǧdai laiyqty şeşım qabyldauǧa kedergı keltıredı. Qalyptasqan pıkır oi-qiialyŋyzdy tūsaulap tastaidy.
2. Bır ǧana şeşım tabuǧa tyrysu. O bastan jalǧyz dūrys nūsqany tabuǧa ūmtylsaŋyz, türlı balamalar arasynan taŋdap alu mümkındıgın jäne şeşım qabyldau prosesın tūiyqqa tırep qoiasyz.

3. Är taraptyŋ kütılgen paidadaǧy ülesı turaly dolbar.  Taraptar bır jaq jeŋıp, ekınşısı jeŋıletın bır ǧana şeşım bar dep boljap, mäselenı «jeŋıs-jeŋılıs» tüsınıgı aiasynda ǧana qarastyruy mümkın.

4. «Qarsy taraptyŋ mäselesı – menıŋ emes, tıkelei özınıŋ şaruasy» degen pıkır. Ekı taraptyŋ bırı şeşımdı qarsy jaq tabuy qajet dep oilauy mümkın. Onyŋ üstıne bır taraptyŋ mäselenı şeşuge bar yntasymen ūmtyluy, beitarap közqarastyŋ qalyptasuyna kedergı keltıredı. Mūndai közqaras ekı jaqtyŋ da müddesın qanaǧattandyratyn joldy tabu üşın qajet.

• Kedergılerdı eŋseru joldary

Avtorlar osy aitylǧan kedergılerdı eŋserudıŋ tört täsılın[43] jäne şeşım tabudyŋ şyǧarmaşylyq joldaryn qarastyrudy ūsynady.

1. Şeşım qabyldau prosesın olardy baǧalau prosesınen bölıp alyp qarastyryŋyz. Ärıptesterıŋızben nemese dostaryŋyzben bırge jaŋa ideialar oilastyryŋyz. «Mi şabuylyn» ^[44] ötkızudıŋ dūrys sanalatyn bır ǧana täsılı joq. Sız ony öz qajettılıgıŋız ben mümkındıgıŋızge qarai yŋǧailap aluyŋyz kerek. Qarsy tarappen bırlese otyryp «mi şabuylyn» ötkızu jaǧyn qarastyryŋyz. Öitkenı būl kelıssözdıŋ barlyq qatysuşylarynyŋ müddelerın eskeretın ideialar tabuǧa, bırlese jūmys ısteuge yŋǧaily ahual qalyptastyruǧa jäne taraptardyŋ bır-bırınıŋ müddelerımen tanysuyna mümkındık beredı.
2. Qabyldauǧa tūrarlyq şeşım türlerın köbeitıŋız. Tıptı mi şabuylyn ötkızgen kezdıŋ özınde kelıssözge qatysuşylar köbıne bır ǧana dūrys şeşım tabuǧa tyrysady. Būl şömele ışınen inenı ızdegenmen bırdei. Keide kelıssöz barysynda oilar keŋıstıgın qalyptastyrǧan dūrys. Ony ärtürlı ideialardyŋ köptıgı [45] arqasynda ūiymdastyruǧa bolady. Qarsy tarappen bırge osy ideialardy paidalanyp, bırlese taŋdau jasai alasyz.

   3. Ekı jaq üşın de paidaly bolatyn närsenı ızdeŋız.  Är taraptyŋ kütılgen paidadaǧy ülesı turaly dolbar bır tarap neǧūrlym köp närsege ie bolsa, ekınşı jaq soǧūrlym az närsege qol jetkızedı degen tüsınıkke negızdelgen. Bıraq ekı tarapty da qanaǧattandyratyn şeşımdı ärqaşan tabuǧa bolady. Ortaq müdde – mümkındık, ol taǧdyr syiy emes. Ortaq müddenı aiqyndap, ortaq maqsat retınde körsetıŋız, iaǧni ony naqtylap, bolaşaqpen bailanystyryŋyz. Qarsy taraptyŋ qalaǧanyn aluyna kömektesıp, qanaǧattandyratyn şeşımnen görı, ony qūr qol qaldyratyn şeşımnıŋ kerı äserı sızge köbırek tiedı.

4. Qarsy taraptyŋ şeşım qabyldauyn jeŋıldetıŋız. Bız köp jaǧdaida özımızge tiımdı şeşımder turaly oilaimyz da, qarsy taraptyŋ müddesın de eskeretın, bızdı de jeŋıske jetkızetın nūsqalarǧa män bere bermeimız. Jai ǧana özıŋızdı qarsylasyŋyzdyŋ ornyna qoiyp, mäselege sonyŋ közımen qarap körıŋız. Mūndai täsıl basqa adamnyŋ pıkırın eskeruge kömektesedı. Kelıssöz prosesı üstınde qiyndyqtardyŋ qarsylasyŋyzǧa qalai äser etetının tüsıne otyryp, olardy jeŋe alasyz. Mūndai sätte legitimdık [46] adamdarǧa zor yqpal etetının este saqtau kerek. Mıne, osy sebeptı qarsy taraptyŋ ädılettı, zaŋdy jäne ädıl şeşımdı qabyldaityny anyq. Sızdıŋ ötınışıŋızdıŋ obektivtı ülgısı [47] bola alatyndai jaǧdaidy tabyŋyz da, ony qarsy taraptyŋ pıkırın eskeretın nūsqalardy ūsynu üşın qoldanyŋyz.

 

Obektivtı kriteriilerdıŋ qoldanyluyn talap etıp, qysymǧa boi bermeŋız

  Kelıssöz barysynda müddeler qaqtyǧysy jiı oryn alady. Ädette, taraptar mūndai tartysty bır-bırıne nenı qalaitynyn jäne nenı qalamaitynyn aityp, şeşuge tyrysady. Özara paida turaly äŋgıme qanşama ret aitylsa da, onyŋ eşqaisysy da müddeler konfliktısın jasyra almaidy. Sız jalǧa alu aqysynyŋ tömen bolǧanyn qalaisyz, al ǧimarat iesı aqynyŋ joǧary bbolǧanyn qalaidy. Sızge tauardyŋ erteŋ jetkızılgenı qajet, jetkızuşı tek kelesı aptada äkele alatynyn aitady jäne t.s.s.

Müddeler bır-bırıne mülde qarama-qaişy bolsa, aralaryndaǧy kelıspeuşılıktı şeşu üşın, taraptardyŋ obektivtı kriteriilerdı qoldanǧany jön. Eger olar qaişylyqty şeşe almasa, aralaryndaǧy qarym-qatynas būzylady. Būl jaǧdai ekı jaqqa da tiımsız ärı aqylǧa qonymdy kelısımge jetkızbeidı. Taraptardyŋ bırın-bırı kerı şegındıruge tyryspaǧany, onyŋ ornyna ekı jaqtap problemany şeşudıŋ obektivtı ülgılerın[48] qarastyrǧany dūrys. Sız mäselege ǧylymi tūrǧydan qarasaŋyz, ädılettılık pen tiımdılık standarttaryn qoldansaŋyz, aqylǧa qonymdy jäne ädılettı nätijege jetu mümkındıgı joǧary bolmaq.

Obektivtı ölşemderdı qoldanatyn adamdar uaqytty tiımdı paidalanady, öitkenı olar öz pozisiiasyn qorǧap, qarsylasynyŋ pozisiiasyna qarsy şyǧyp äure bolmaidy, bırden qandai şeşımderdıŋ paidaly bolatynyn talqylaudy bastaidy. Avtorlardyŋ pıkırınşe, kelıssözdegı alǧaşqy qadam obektivtı kriteriilerdı qalyptastyrudan [49] bastalady. Taraptar öz jaǧdailaryna qandai kriteriilerdıŋ yŋǧaily bolatynyna qatysty kelısıp aluy kerek. Kriteriiler ädılettı ärı ıske jaramdy boluy kerek. Ǧylymi zertteuler, käsıbi standarttar men qūqyqtyq ülgıler obektivtı krieteriilerdıŋ bastauy bola alady. Kelesı qadam – kelıssözdı obektivtı kriteriilerdı qoldana otyryp jürgızu. Būl jerde üş prinsiptı este saqtau qajet:

1. Aitatyn är ūsynysyŋyz taŋdap alǧan krietriilerdı eskeretındei bolsyn. Ūsynysqa qatysty qarsy taraptyŋ oiyn sūraŋyz. Eger qarsy tarap ūsynǧan kriteriiler men standarttarǧa süienseŋız, sızdıŋ pozisiiaŋyz äldeqaida nanymdy körınedı;

2. Pıkır aityŋyz jäne qarsy taraptyŋ dälelderın dūrys qabyldai bılıŋız.[50] Kelıssöz jürgızuşılerdıŋ aqylǧa jügıngenı jön, qajet bolsa öz pozisiiasyn qaita qarauǧa da äzır bolsyn. Basqalardyŋ dälelın dūrys qabyldap, mäselenı obektivtı kriteriilerge süiene otyryp şeşkende prinsipşıl kelıssöz sättı aiaqtalady;

3. Qysymǧa eşqaşan baǧynbaŋyz,^[51] tek prinsiptermen kelısıŋız. Qysym körsetudıŋ joldary ärtürlı boluy mümkın, mysaly para beru, qoqan-loqqy körsetu, aila-şarǧyny paidalanu nemese jeŋıldık jasaudan bas tartu. Eger sızge qysym körsetıle bastasa, qarsy tarapqa özıŋız bır şeşım jasaǧaŋyz keletının aityŋyz. Özderıŋız taŋdap alǧan obektivtı kriteriilerdı esıne salyŋyz jäne eşbır jaǧdaida onyŋ aitqanyna könıp, şegınıs jasamaŋyz.

 

Pärmenınen yǧyp qalmaŋyz, ekı jaqqa da eŋ qolaily balamany ūsynyŋyz

  Avtorlardyŋ pıkırınşe, eger kelıssöz kezınde barlyq artyqşylyq qarsy taraptyŋ qolynda bolsa, eşqandai ädıs tabystyŋ kepılı bola almaidy.^[52] Eşbır kıtaptyŋ kömegımen sız şöl dalada lala gülın, al batpaqty jerde kaktusty ösıre almaisyz. Eger antikvar dükenıne kelıp, Georg IV däuırınde kümısten jasalǧan, bırneşe myŋ dollar tūratyn şai jabdyǧyn satyp almaq bolsaŋyz, al qaltaŋyzda bar-joǧy jüz dollar bolsa, kelıssöz jürgızudegı şeberlıgıŋız eş kömektese almaidy. Kez kelgen kelıssöz kezınde özgertuge kelmeitın şyndyq [53] bolatynyn ūmytpau kerek. Al özıŋnen äldeqaida küştı qarsylaspen kelıssöz jürgızudegı eŋ jaqsy täsıl – tiımsız kelısımge keluden özıŋdı özıŋ qorǧau[54] jäne qolda bar artyqşylyqty barynşa tiımdı paidalanu.[55]

Köp jaǧdaida kelıssöz jürgızuşıler özın tiımsız kelısımnen qorǧau üşın «tömengı şektı»[56] belgılep alady. Tömengı şek – būl eŋ naşar yqtimal kelısım, ol odan da naşar ūsynystan bas tartu üşın qajet. Avtorlar mūndai şektı qoldanuǧa qarsy. Olardyŋ oiynşa, älsız tarap mūnyŋ ornyna talqylanyp otyrǧan kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasyna (TOKEJB)[57] basa män bergenı dūrys. Kelıssöz jürgızuge türtkı bolǧan sebep kelıssözsız-aq uysyŋyzǧa tüsetın närseden äldeqaida joǧary nätijege jetu kerektıgın bıldıredı. Älsız tarap kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasymen salystyrǧanda özın äldeqaida naşar jaǧdaiǧa tüsıretın kelısımnen bas tartuy kerek. Eŋ jaqsy balamany anyqtap almasa, älsız taraptyŋ kelıssöz jürgızuı qaraŋǧyda qarmanǧanymen teŋ bolmaq.

Sonymen bırge, TOKEJB qolda bar barlyq mümkındıktı tolyǧymen qoldanudyŋ kıltı sanalady. Kelıssöz kezınde qajettı küşke ie boluǧa kelıssözdı doǧaru [58] kömektese alady. Osylaişa, kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasyn oilastyrǧan tarap talqylau kezınde basym küşke ie bolady. Ädette, äldeqaida älsız jaq öz pozisiiasyn nyǧaitu üşın bırjaqty qadamǧa baruy mümkın. Ol özınıŋ qolda bar mümkındıkterın anyqtap, olardy ary qarai damytudyŋ amalyn jasauǧa tiıs. Älsız jaq qarsy tarap ūstanyp otyrǧan kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasyn baǧalauǧa tyryssa, kelıssöz kontekstın äldeqaida jaqsy ūǧyna alady. Jalpy alǧanda, avtorlar öz tarapyŋyzdan kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasyn oilastyru qabyldauǧa bolatyn minimaldy kelısımdı belgılep qana qoimai, būl minimumdy joǧarylatuǧa mümkındık beredı degen oi aitady.  

Kelıssöz kezındegı djiu-djitsu täsılderın üirenıŋız nemese bıtıstıruşı deldal tabyŋyz

  Keide qarsy tarap şegınısten üzıldı-kesıldı bas tartyp, jeke basyŋyzǧa tiısetın jaǧdai da kezdesedı. Keide öz paidasyn barynşa arttyruǧa tyrysuy nemese kelıssözden mülde bas tartuy mümkın. Mūndaida sız kelıssöz kezındegı djiu-djitsudy [59] qoldana alasyz nemese araǧa üşınşı tarapty tartuyŋyzǧa [60] bolady.

• Kelıssöz kezındegı djiu-djitsu

Eger qarsy tarap qataŋ pozisiia ūstanyp, sızdıŋ ūsynystaryŋyzdy synai bastasa, öz pozisiiaŋyzdan kerı şegınu, sızdı odan beter älsıretıp, qarsylasyŋyzdy küşeite tüsedı. Sondyqtan qarsylasyŋyz öz pozisiiasyn qorǧasa, oǧan qarsy şyqpaŋyz. Ol sızdıŋ ideiaŋyzdy synap, jaratpai tastasa, qorǧanbaŋyz. Onyŋ ornyna soqtyǧuǧa boi aldyrmai, olardy problemaǧa qarsy baǧyttaŋyz.[61] Ol üşın qajettı keŋester mynalar:

• qarsylasyŋyzdyŋ pozisiiasyna qarsy şyqpaŋyz,^[62] onyŋ ar jaǧynda tūrǧan müddenı anyqtauǧa tyrysyŋyz, onyŋ ūstanymynyŋ körınısı bolatyn prinsipterge baǧa berıŋız jäne öz pozisiiaŋyzdy qalai jaqsartuǧa bolatyny jaily oilanyŋyz;
• öz ideialaryŋyzdy ölermendıkpen qorǧai bermeŋız, syn men keŋesterge de qūlaq asyŋyz. Osylai ısteseŋız qarsy tarap sızge kei mäselelerde ǧana qarsy şyǧady ärı sızdıŋ müddeŋızge sai keletın şeşım ūsynuy da ǧajap emes;
• qarsy tarap sızdıŋ jeke basyŋyzǧa tiıse bastaǧanda, ünsız tyŋdap, onyŋ ne aityp tūrǧanyn tüsınetınıŋızdı körsetıŋız. Jeke sızge jasalǧan şabuylǧa ortaq mäselege jasalǧan şabuyl retınde baǧa berıŋız;

• pıkırdı sūraqpen almastyryŋyz.^[63] Sūraq jauap ızdeuge itermeleidı, taraptardyŋ aldyna naqty mındet qoiady, qarsy şabuyldauǧa mümkındık bermeidı jäne syn aituǧa emes, üirenuge beiımdeidı;
• keide ünsız qalyŋyz. Ünsızdık tyǧyryqqa tırelgendei sezım^[64] oiatady, sondyqtan qarsy tarap odan şyǧudyŋ amalyn qarastyra bastaidy, sızdıŋ sūraǧyŋyzǧa jauap berıp, jaŋa ūsynystar aitady.
• Bıtıstıruşı deldaldyŋ kömegıne jügınıŋız

Qarsy tarap öz pozisiiasyn tyqpalap otyryp alsa, sız talqylauǧa  üşınşı tarapty tarta alasyz. Üşınşı tarap adam men mäselenıŋ arajıgın aşyp bere alady, tartysty taraptardyŋ müddelerı men şeşım türlerın qarastyruǧa baǧyttai alady, qajettı tüzetuler engızıp, tüsınıkteme bere alady, qaişylyqtardy şeşudıŋ täuelsız joldaryn ūsyna alady jäne t.b. Būl prosess üşınşı tarap ary qarai aralasqanmen jaǧdaidy jaqsarta almaitynyn tüsıngenge deiın jalǧasuy tiıs. Būl kezeŋge jetken kezde qatysuşylar jetıldırılgen jospardy qabyldauǧa äzır bolady nemese kelıssözdı mülde doǧaru kerektıgıne qatysty şeşım qabyldaidy.

 

Jaǧymsyz aila-şarǧyny anyqtap alyŋyz, ondaiǧa jol bermeŋız

  Keide taraptar kelıssöz barysynda artyqşylyqqa ie bolu üşın ädepke jatpaityn nemese jaǧymsyz aila-şarǧyǧa barady.[65] Būl – qoldanuǧa bolmaityn täsıl, oǧay dūrys jauap bere bılu qajet. Avtorlardyŋ pıkırınşe, jaǧymsyz aila-şarǧyǧa qarsy tūratyn eŋ jaqsy täsıl – būl turaly mäselenı tötesınen qoiu^[66] jäne kelıssöz jürgızudıŋ negızgı erejelerın bılgılep alu.  Sız jaǧymsyz aila-şarǧynyŋ taktikasyn äşkerelegen soŋ, ol tiımsız bolyp qalady. Qarsy tarap sızdı būl aila-şarǧynyŋ tūzaǧynan tolyq sytylyp şyǧyp ketpes pe dep alaŋdap otyrǧanda, sız oiyn erejesın özgertıp qoldana alasyz.

Avtorlar jaǧymsyz aila-şarǧylardy üş jalpy topqa böledı:

1. Qasaqana aldau. Taraptar faktılerge, özderınıŋ ökılettılıgı men nietterıne qatysty qasaqana ötırık aituy mümkın. Özıŋızdı mūndai ötırıkten qorǧaudyŋ eŋ jaqsy joly – qarsy taraptyŋ ^[67] köŋılıŋızde küdık tuǧyzǧan qandai da bır pıkırın tekseru.^[68]

2. Psihologiialyq soǧys. Qarsylastaryŋyz streske toly ortany [69] qalyptastyrǧysy kelgen kezde sız qiyndyq tuǧyzyp otyrǧan mäselelerdı anyqtap, qalyptasqan jaǧdaidy qalaida özgertudı ūsynuǧa tiıssız. Ol üşın qoqan-loqqyny mümkındıgınşe eleusız qaldyruyŋyz [70] qajet nemese ony qoldanuǧa bolmaitynyn aityp, ymyrasyz kelıssöz jürgızuıŋız kerek. Qarsy tarapqa qoldanuǧa bolmaityn ıs-äreketke barudyŋ saldary qandai bolatynyn eskertıŋız.

3. Pozisiialyq qysym taktikasy. Būl taktika kelıssöz barysyn tek bır tarapty jeŋıske jetkızetın arnaǧa qarai būrady. Osy aila-şarǧyǧa jügıngender özderınıŋ kelıssözge qatysuyn qolyndaǧy közırı sanap, kelıssözden bas tartuy nemese şekten tys talaptar[71] qoiuy mümkın. Sonymen bırge belgılı bır pozisiialarǧa qatysty taŋdau jasauǧa tyrysyp, tıptı «kelıs nemese qaiqai» prinsipı[72] boiynşa äreket etuı de mümkın. Kez kelgen ūsynystyŋ naqty mänıne qarai baǧalanuyn talap etıŋız, eşqaşan jaǧymsyz aila-şarǧyny aşyp körsetuden qysylmaŋyz [73] jäne olardy qoldanuǧa jol bermeŋız.   

 

Kelıssöz jürgızu şeberlıgınıŋ qai kezde de kömegı tiedı

         Kıtapta kez kelgen adam tiıstı daiyndyqtan ötse jäne daǧdylaryn jetıldırse, tabysty kelıssöz jürgızuşı bola alatyny jaily nanymdy tılmen baiandalady. Būǧan jetu üşın negızgı üş erejenı saqtau kerek: 1) Būl – sızge būrynnan belgılı närseler. «Prinsipşıl kelıssöz» ūǧymyna qatysty köp närse – aqylǧa qonady. Kelıssözdı dūrys jürgızu üşın jäne aqylǧa qonymdy kelısım jasau üşın kıtapta berılgen ämbebap jäne jalpy prinsipterdı ūstanyŋyz;        2) Täjıribe arqyly üirenıŋız. Is jüzınde kelıssöz jürgızıp körmeseŋız jäne qajettı jattyǧularǧa jetkılıktı köŋıl bölmeseŋız, şeber kelıssözşı bola almaisyz; 3) Jeŋıske ūmtylyŋyz. Kelıssöz jürgızu şeberlıgınıŋ sızge köp ıste paidasy tiedı. Mūndaǧy basty närse – kelıssözdı jetken nätijeŋızden läzzat alu men adamgerşılıgıŋızdı saqtap qalu ūmtylysy arasynda taŋdau jasau qajet bolmaityndai etıp jürgızu ekenın este saqtaŋyz. Taŋdau jasaudyŋ qajetı joq, sızdıŋ qolyŋyzdan ekeuı qatar keledı.   Mazmūndama jobasy boiynşa jaryq körgen kıtaptardy Kaspi gold qosymşasy arqyly satyp aluyŋyzǧa bolady: https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1  

Joba jetekşısı Şyŋǧys MŪQAN 

 

Avtorlar turaly derek: 

       Rodjer Fişer (1922–2012) – Garvard qūqyq mektebınıŋ professory bolǧan jäne konfliktterdı şeşu ısı boiynşa Kembridj tobyn qūrǧan adam. Sonymen bırge ol Garvard kelıssöz mektebınıŋ direktory bolǧan. Uiliam Iýri – qalamger, antropolog, kelıssöz jürgızu mäselesı boiynşa ekspert jäne Garvard kelıssöz mektebınıŋ negızın qalaǧandardyŋ bırı. Brius Patton – Garvard kelıssöz mektebı direktorynyŋ orynbasary. Belgılı advokat retınde ol älemdegı ırı qompaniialardyŋ basşylaryna jäne diplomattarǧa kelıssöz jürgızu şeberlıgın üiretken.  

Kıtapta kezdesetın ūǧymdar men terminderdıŋ audarmalary: 

  [1] ömır kelıssözge toly – life is full of negotiations – jizn polna peregovorov [2] prinsipşıl kelıssöz – principled negotiations – prinsipialnye peregovory [3] ainaladaǧy adamdardy öz aitqanyŋyzǧa köndıru – getting what you want from others – dobivatsia ot okrujaiuşih togo, chego vy hotite [5] biiazy kelıssözşı – soft negotiator – delikatnyi peregovorşik [6] qatty kelıssözşı – hard negotiator – jestkii peregovorşik [7] aqylǧa qonymdy kelısım – wise agreement – razumnoe soglaşenie [8] pozisiialyq saudalasu – positional bargaining – pozisionnyi torg [9] barlyq taraptyŋ zaŋdy müddelerı – legitimate interests of each side – zakonnye interesy vseh storon [10] kelısımge keludıŋ tiımsız täsılderı – inefficient means of reaching agreements – neeffektivnoe sredstvo dlia dostijeniia soglasiia [11] erık-jıger saiysy – contest of will – volevoe sostiazanie [12] kermek däm – feeling of bitterness – oşuşenie gorechi [13] dostyq peiıl tanytu mäselenı şeşpeidı – being nice is not an answer – byt drujeliubnym – eto ne reşenie [14] ädıletsız kelısım – agreement will be unfair –  soglaşenie budet nespravedlivym [15] eŋbegıne negızdelgen kelıssöz – negotiation on the merits – peregovory po suşestvu [16] adamdar men problemalardyŋ arajıgın ajyratu – separate the people from the problems – sdelat razgranichenie mejdu liudmi i problemami [17] müddenı basty nazarda ūstau – focus on interests – sosredotochitsia na interesah [18] özara tiımdı joldardy tabu – invent multiple options for mutual gain – opredelit vzaimovygodnye varianty [19] obektivtı kriteriilerdı/ölşemderdı qoldanu – using objective criteria – ispolzovanie obektivnyh kriteriev [20] taldau – analysis – analiz [21] qalai jauap qatudy josparlau – plan ways of responding – planirovanie sposobov reagirovaniia [22] adami aspekt – human aspect – chelovecheskii aspekt [23] problemaǧa qatysty közqarasty özın aiyptau dep qabyldau – take responses to the problems as to personal attacks – vosprinimat reaksiiu na problemy kak lichnye napadki [24] adam sebep bolǧan problema – people problem – problema, sviazannaia s chelovecheskim faktorom [25] tüisınu – perception – vospriiatie [26] emosiia – emosiia – emotion [27] tıldesu – communication – obşenie [28] jete tüsınu – understand empathetically – otchetlivo ponimat [29] özara qarym-qatynas – rapport – vzaimoponimanie [30] öz emosiiaŋdy äŋgımenıŋ özegıne ainaldyru – make your emotions an explicit topic of discussion – sdelat svoi emosii predmetom obsujdeniia [31] sözıŋdı bıreu tyŋdasa, ony ūqsa, sodan alatyn läzzat – satisfaction of being heard and understood – udovolstvie byt uslyşannym i poniatym [32] özıŋızdıŋ ne sezıngenıŋız jaiynda aitqanyŋyzdy eşkım joqqa şyǧara almaidy – statement about how you feel is difficult to challenge – utverjdenie o tom, chto chuvstvuete vy, slojno osporit [33] kelıssöz bastalǧanşa emın-erkın äŋgımelesu – chat before the negotiation starts – neprinujdenno obşatsia do nachala peregovorov [34] «betpe-bet» keletın täsıldı «qatar tūratyn» täsılge auystyru – from a face-to-face orientation to a side-by-side orientation – s podhoda «lisom k lisu» na podhod «bok o bok» [35] aqylǧa qonymdy şeşım pozisiialardy emes, müddelerdı qabystyrady – wise solution reconciles interests, not positions – razumnoe reşenie soglasuet interesy, a ne pozisii [36] ünsız qozǧauşy küş – silent movers – molchalivaia dvijuşaia sila [37] özıŋdı qarsy taraptyŋ ornyna qoiyp köru – putting yourself in the other side’s shoes – stavit sebia na mesto drugoi storony [38] nege būlai ekenın sūrau – ask why – sprosit pochemu [39] basty adami qajettılıkter – basic human needs – osnovnye chelovecheskie potrebnosti [40] müddeler turaly qalai aitu kerek – how to talk about interests – kak govorit ob interesah [41] yqtimal şeşımderdıŋ auqymy – wide range of possible solutions – şirokii spektr vozmojnyh reşenii [42] kedergı – obstacle – prepiatstvie [43] kedergılerdı eŋserudıŋ tört täsılı – techniques for overcoming these obstacles – metody preodoleniia etih prepiatstvii [44] «mi şabuyly» brainstorming session –mozgovoi şturm [45] ärtürlı ideialardyŋ köptıgı – substantial number of markedly different ideas – bolşoe kolichestvo raznoobraznyh idei [46] legitimdık – legitimacy – pravilnost, legitimnost [47] ötınışıŋızdıŋ obektivtı ülgısı – objective standard for your request – obektivnyi standart dlia vaşei prosby [48] obektivnye standarty reşeniia problemy – problemany şeşudıŋ obektivtı ülgılerı – objective standards for settling a problem [49] obektivtı kriteriilerdı qalyptastyru – develop objective criteria – formirovanie obektivnyh kriteriev [50] dälelderdı dūrys qabyldai bılu – be open to reasons – byt otkrytym dlia dovodov [51] qysymǧa eşqaşan baǧynbaŋyz – never yield to pressure – nikogda ne poddavaites davleniiu [52] eşqandai ädıs tabystyŋ kepılı bola almaidy – no method can guarantee success – ni odin metod ne mojet garantirovat uspeh [53] özgertuge kelmeitın şyndyq – realities that are hard to change – realii, kotorye slojno izmenit [54] tiımsız kelısımge keluden özıŋdı özıŋ qorǧau – protect you against making an agreement that you should reject – zaşitit sebia ot zakliucheniia nevygodnogo soglaşeniia [55] qolda bar artyqşylyqty barynşa tiımdı paidalanu – make the most of the assets that you have – maksimalno effektivno ispolzovat vygodu, imeiuşuiusia u vas [56] tömengı şek – bottom line – nijniaia granisa [57] talqylanyp otyrǧan kelısımnıŋ eŋ jaqsy balamasy (TOKEJB) – best alternative to a negotiated agreement (BATNA) – nailuchşaia alternativa obsujdaemomu soglaşeniiu (NAOS) [58] kelıssözdı doǧaru – walk away from negotiations – uhodit ot peregovorov [59] kelıssöz kezındegı djiu-djitsu – negotiation jujitsu – peregovornoe djiu-djitsu [60] üşınşı tarapty tartu – include a third party – privlekat tretiu storonu [61] soqtyǧuǧa boi aldyrmai, olardy problemaǧa qarsy baǧyttau – sidestep attacks and deflect them against the problem – obhodit napadki i napravliat ih protiv problemy [62] qarsylasyŋyzdyŋ pozisiiasyna qarsy şyqpaŋyz – don’t attack the enemy position – ne atakovat pozisiiu protivnika [63] pıkırdı sūraqpen almastyryŋyz – replace statements with questions – zamenit utverjdeniia voprosami [64] tyǧyryqqa tırelu sezımı – impression of a stalemate – vpechatlenie tupika [65] ädepke jatpaityn nemese jaǧymsyz aila-şarǧy – unethical or unpleasant tricks – neetichnye ili nepriiatnye triuki [66] mäselenı tötesınen qoiu – explicitly raise the issue – obsudit v priamoi forme [67] qarsy taraptyŋ pıkırın tekseru – seek verification the other side’s claims – dobitsia proverki kakih-libo utverjdenii drugoi storony [68] stresske toly orta – stressful environment – stressovaia sreda [69] qoqan-loqqyny mümkındıgınşe eleusız qaldyru – ignore threats where possible – ignorirovat ugrozy, gde eto vozmojno [70] şekten tys talaptar – extreme demands – chrezmernye trebovaniia [71] «kelıs nemese qaiqai» prinsipı – take-it-or-leave-it principle – prinsip «soglaşaisia ili uhodi» [72] jaǧymsyz aila-şarǧyny aşyp körsetuden qysylmaŋyz – don’t hesitate to point out dirty tricks – ne stesniatsia ukazyvat na griaznye triuki