Osy joly "Mazmūndama" jobasynda Bauyrjan Momyşūlynyŋ «Ūşqan ūia» povesıne şolu jasalmaq. Būl 1976 jyly memlekettık syilyqqa ie bolǧan şyǧarma. Elu jylda el jaŋarsa da, eş eskırmeitın qūndylyqqa toly kıtap. Batyr Baukeŋ: «Bızdıŋ keide ötkendı eske alsaq boldy, tūtas tūlǧa ızdep, bütın bır jüielı oqiǧa ızdep, kesek-kesek keremetter ızdeuge erekşe män berıp qaraitynymyz bar. Däl osy ölşem balǧyn kezge kele bermeidı. Öitkenı bala jüregı, bala köŋılı, bala oiy alǧaşqy körgenın, alǧaşqy sezgenın, alǧaşqy tūşynǧanyn qaz-qalpynda, tūnyq küiınde bolmysyna ūiytyp alady da, sol qalpynda saqtai bıledı» - deidı.
Sol sebeptı avtor «Ūşqan ūiany» jazǧanda säbi kezdegı qyzyq pen quanyştyŋ elesterın, balalyq şaqtyŋ äserın aina-qatesız berudı kökseidı. Esıŋızde bolsa, Şerhan Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa» romany bylai bastaluşy edı ǧoi: «− Sen qaidan keldıŋ? - degende, bır danyşpan: − Men balalyqtyŋ elınen keldım, – degen eken. Eresekterde sol «balalyqtyŋ elınen» kelmegen eşkım joq. Anadan eşkım saqal-mūrtymen tumaidy. Men de solardyŋ bırımın» - dep. Momyşūlynyŋ tūlǧalyq qalyptasuyna, erjürek bop erjetuıne sol balalyq elı äser etken. Ol kökeiden ketpeitın, künı keşe bolǧandai äser qaldyratyn tättı sätterdı tızıp şyǧady. «Onda men kıp-kışkentai säbi edım. Adamdardyŋ bärı «ainalaiynnan» basqa sözı joq, kıleŋ meiırımdı jandar bolyp körınetın…» - dep saǧynyşpen eske alatyny bar.
Batyrlardyŋ bala künınde aiaq tartatyn, ia ölerdei qorqatyn mınezdı aǧalary bolady. Partizan Qasym Qaisenov İıs deitın kökesınen zäre qūty qalmaitynyn jazsa, Bauyrjan Momyşūly da Momynqūl kökesınıŋ aldynda tık tūratyn bolǧan. Şyǧarmada sol Momynqūl kökesı aşu üstınde Qyztumas äjesıne: «— Qoişy, apa!» - dep dauys kötergenı üşın jazaǧa ılıgedı. Sol tünı qorada tüneidı. Ertesıne äkesı jaqsylap sögıp salyp, basqa bır auylǧa bır aptaǧa attandyryp jıberedı. Ülkenge keiımek tūrmaq, aldynan kese-köldeneŋ ötpeitın ūlttyq tärbienı avtor ädemı iırıp beredı. Oqiǧany bylai tüiındeidı: «Sol ekı ortada äjem endı Momynqūlyn saǧynyp:— Äi, älgı tentek neme qaşan keledı? - dep qaita-qaita sūrai bergenı ǧoi, jaryqtyq». Sol Momynqūl kökesı bırde şu asaudyŋ arynyn basyp, bas bıldıredı. Bıraq dodaǧa tüsıp, tentektıgın tyimai qoiǧanda Serkebai naǧaşysynyŋ tärbiesıne salyp, jıptıktei etetın jerı öz aldyna jeke hikaia. Mäselenki, Baizaq datqanyŋ balasy Qabylbek pen Tekebai bi bolystyqqa bola arazdasyp qalady. Jaulastyqqa ūlasa jazdaǧan janjal ataly sözge toqtap, ekı taraptyŋ bır-bırınen keşırım sūrauymen tämamdalady. Sol oqiǧany baiandai kele avtor: «Älbette, aǧaiyn arasy az kün araz-qūrazsyz bolǧanmen, mansap, däreje, ataqqa talasu, aiqai-şu, dyrdu toqtalmaǧan. Az kün jaryq düniede ataq üşın, bilık üşın alysyp, jūlysyp ǧūmyryn ötkızgen qu zaman ekı jaqty itjyǧyspen, alma-kezek arandatyp qoiǧan. Dünieden Tekebai bi de, Qabylbek bolys ta öttı. Al olardyŋ attandauly alaman-tasyr ömırındegı bır parasatty sät älgı sol ekeuı de attan tüsıp bır-bırınen keşırım sūraǧan kez eken» - dep bailamyn aitady. Bauyrjan 3 jasqa kelgende anasy Räziia qaitys bolady da, äjesı Qyztumastyŋ qolynda ösedı. Älemnıŋ paida boluy, tırşılık, ömır turaly alǧaşqy paiymdardy, aŋyz-äŋgıme bıtkendı äjesınen estıgenın, nenı süiıp, neden aulaq jürudı de äjesınen üirengenın maqtan etedı. Qazır naqylǧa ainalyp keten «Erteksız ösken bala – ruhani mügedek bala…», nemese «Besıkte jatqanda qūlaǧyna anasynyŋ äldi änı sıŋbegen balanyŋ kökıregı keiın kereŋ bop qalmasa dep qorqamyn» deitın sözder sol Qyztumas äjesınıŋ danalyǧyna täntı bolǧannan tuǧan. Al Momyş äkesı jaily: «Jalǧyz atty bolsa da, kısıden kırıptar bolǧandy qorlyq sanap, az kün jaryq düniede azattyq aŋsap, qatyqsyz qara su ışse de, bai – manapqa alaqanyn jaimaǧan» - dep jazady. Ol öz betımen sauat aşqan, sol kezdegı közı qaraqty adamdardyŋ bırı bolǧan. El arasynda aǧaş ūstasy ärı etıkşı, zergerlıgımen aty şyqqan. Momyş ülken qyzy Übiandy ūzatqannan keiın taryǧyŋqyrap qalady. Sebebı qyzdyŋ jasauyn qatarynan kem qylmau üşın namysqa tyrysyp, qaryz-qūryzy köbeigen edı. Sonda balalarynyŋ ögei şeşesı mınez körsete bastaidy: «Qazanyŋda mai qalmady, qatyqtalǧan şai qalmady. Bır qyzyŋdy ūzatamyn dep, aş özek etıp ūlytyp qoimaqpysyŋ?» - dep. Bırbetkei Momyş mūndai sözge şydai almai, äielınıŋ törkının şaqyryp ökımdı söz aitady: «- Aǧat ketsem, aiyp körmeŋızder. Bıraq osynşama qartaiǧan şaǧymda qaŋqu söz esıtem degen joq edım. Ögei dep, öŋmenınen itermes, özım dep, bauyryna basar dep em balalarymdy. Adasqan ekem. Keş bolsa da, jönımdı tabaiyn. Tabalau tabyna küigenşe, jalǧyzdyqpen jaǧalasyp ötkenım jaqsy. Qyzdaryŋyzdy ala ketseŋızder eken. Salǧylasyp otyra alatyn jaiym joq» – deidı. «Söitıp būl üide kerıs qaitalanbaityn bolyp edı».
Basqa üilerdegı daudyŋ basy da - joqtyq edı. Taldyrmaş sūŋǧaq boiyna ärkım-aq sūqtana qaraityn, kelbettı Zäpiranyŋ taǧdyryn qalyŋmal tas-talqan etedı. Bai bolǧandyqtan auruşaŋ Däuletke aiaq-qolyn bailap beredı. Qorlyqqa könbei törkınıne qaitqan Zäpiranyŋ dauy Nyǧmet äuletı men Nūrbai tobynyŋ janjalymen aiaqtalady. Şyǧarmadaǧy eŋ qysyltaiaŋ tūstyŋ bırı osy. Al kökpar dese janyn beretın, aqyry attyŋ üstınde ajal qūşatyn Aqqūldyŋ taǧdyry özgeşe örıledı. Aqqūldyŋ keibır äreketın qūptamasaŋ da ony bar bolmysymen, adami qalpymen jaqyn tartyp qalasyŋ. Şyǧarmanyŋ ön boiyndaǧy Nūq paiǧambardyŋ, jyl on ekı aidyŋ paida boluy, qarlyǧaştyŋ qasietı, jarǧanat turaly nebır qissalar men aŋyz-əpsanalar ədemı qiiulasyp tūrady.Sosyn Qūljabaidyŋ nebır qyzyq äŋgımelerın jymiyp otyryp oqisyz. «Alys joldan aryp kelgen ekı jolauşy bır üige tüstengelı at basyn tıreptı. Üi iesı şaidan keiın özge räuet bıldırmei, tympiyp otyra berse kerek. Qarny toiyp, qabaǧy jadyramasyn bılgen jolauşynyŋ bıreuı tysqa şyǧyp kelgen soŋ, serıgıne «attanalyq» dep tyqyr salypty»-dep bastaidy. — Tūr endı, attanalyq. Otyra bergenmen oŋala qoimaspyz, — deptı. Serıgı ornynan qozǧalǧysy kelmei qipaqtai bergen eken. — Äi, tūrsaŋşy endı… — Dosym-au, qalai tūraiyn. Jai-küiım özıŋe äigılı ǧoi, — dep mynadai öleŋ aitqan eken: Işsem tamaq bolmaidy şai antūrǧan, Äit, şüu desem jürmeidı tai antūrǧan At ber desem bermeidı bai antūrǧan Şai şırkındı şyǧarǧan qai antūrǧan. Şu degende suyrylǧan qūla myqty, Synyǧyŋdy bekıtken syna myqty. Qalai ǧana qūr auyz attanaiyn, Tym bolmasa qimady-au bylamyqty» - dep qatyrǧan eken. Küldırgı sözge şeber Qūljabai - Bauyrjannyŋ naǧaşysy. Eldı külkıge qaryq qylatyn naǧaşysy taǧy bır äŋgımesın bylai iıp äkeledı. «Bızdıŋ elde jūqpa deitın tamaq bolady. Qamyrdy jūqalap jaiyp, ystaǧan qazan tübıne keptep japsyryp pısıredı. Qamyr jabysyp küimes üşın qazan tübın qūiryqpen mailap otyrady. Jūqa pısken nandy qatyrma deidı. Qatyrmany suǧa ne sütke salyp qaita pısırıp bylbyratady da, üstıne sary mai salyp orap dastarqanǧa qoiady. Bır üige qonaqtar tüsıptı. Üi iesı saraŋ bai eken. Auzynan berekelı söz şyqpai, äielıne qaita-qaita «qonaqtarǧa jūqpa ısteŋder, jūqpa ısteŋder», — dei berıptı.
Peiılı tar üiden tamaq ışıp jarymasyn bılgen qonaqtardyŋ ülkenı mūqata söileptı. —Baieke, sonşa «jūqpa-jūqpa» dei berdıŋız. Jūqpaityn bolsa, qūdaǧidy äurelep qaitesız, — dep oryndarynan tūryp şyǧyp ketken eken...» - dep jazady. «Qonaqjaimyz» dep keude ūratyn qazaqqa külkıge qalu, meimannyŋ köŋılın tappau - ülken syn. Osylai süiekke taŋba bolatyn saraŋdyqtardy iumor arqyly iıp beredı. Jäne öte sättı şyqqan. Oqyrmandy jıpsız bailap otyrady.Şyǧarmanyŋ bır şyrqau tūsy - Qazyǧūrt jaqqa ūzatylǧan Aişa äpkesınıŋ törkındetıp keluı. Būl kezde Qyztumas äje kelmes saparǧa attanǧan. Bır jaǧy Myŋbūlaqtaǧy jūrtyna köŋıl aita kelıp otyr. Artynşa aduyn kempır äi-şaiǧa qaramai jastyŋ da, jasamystyŋ da şaŋyn qaǧady. Sözge ılıkken Momynqūldyŋ, alpystaǧy Aqqūldyŋ tegıs apşysyn quyrady. Aşuy qaityp, ıstıŋ aq-qarasyn ajyratqannan keiın ǧana sabasyna tüsıp: «Bişara Momynqūl ainalaiyndy jerden alyp, jerge salǧandai ūrystym ǧoi men aljyǧan. Sonda da auyz aşpady ǧoi, myŋ bolǧyr şyraǧym. Ädep körgen bala emes pe, aldymda qarsy tūrmady ǧoi... Şeşemnıŋ süt kenjesın suǧa tigen mysyqtai türpektegenım ne menıŋ! Aljyǧan basym «Üiden şyq!» dep zekıgenımde, ünsız tompaŋdap şyǧa berdı ǧoi, şyraǧym» - dep jylaidy. Osy epizodtan qyz balany töbege köterudıŋ mysalyn, jasy ülkennıŋ aldynda kışınıŋ asyqşa iırılıp tūruyn köresız. Būl şyǧarma «Halqymyzdyŋ XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy etnografiialyq ensiklopediiasy ıspettı asa qūndy, qazaq ruhaniiatynyŋ qazynasy» - dep tekke äspettelmese kerek. Sondyqtan da «Ūşqan ūia» kıtaby är qazaqtyŋ törınde tūruy kerek.
İdeia avtory - Şyŋǧys Mūqan;
Prodiuserı - Abylaihan Jänıbekūly;
Jürgızuşısı - Däuren Dariiabek.
https://www.youtube.com/watch?v=vVSOKXjKMBASılteme "Abai.tv" telearnasynan alyndy
Ūqsas jaŋalyqtar
