Reseı Ortalyq Azııa elderine býferlik zona retinde qaraıdy
Geosaıası saraptama
Reseıdiń Ortalyq Azııany EýrAzES arqyly óte jumsaq kúshpen basqarýdyń jaqsy metodıkasyn quryp alǵan. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq 95 paıyz Reseıdiń múddesine jumys jasaýda. Eń soraqysy, Reseıdiń túkke aspaıtyn qoqystary men ybyrsyqtary Eýrazııalyq odaqtyń ishindegi elderdiń amaldap keregine jararlyq dúnıe bolyp otyr. EýrAzES óziniń quramyndaǵy elderdiń syrtqy naryqqa shyǵýyna qurylǵan blokırovka rólin atqarýda. Tipti, shıkizatynyń ózi Reseısiz eshqaıda ótpeıtine Qazaqstannyń ózi mysal.
Sońǵy kezde Ortalyq Azııada geosaıası yqpalyn júrgizý oıynyna AQSh pen Túrkııa tikeleı qatysyp otyr. Olardyń da maqsaty Ortalyq Azııa elderin Reseı men Qytaıdyń geosaıası yqpalynan shyǵaryp, óziniń yqpalyna alý. Al, Kreml bolsa Orta Azııa elderin eń dınamıkalyq damýshy regıon retinde óz quzyrynda ustaǵysy keledi. Biraq qazir sıtýaııa múldem ózgerdi. Kremldiń pozıııasy tipti ózimen bir áskerı-ekonomıkalyq odaqtaǵy elderge tek qana psıhologııalyq qysymnan ary aspaı, óziniń álsizdigi men yqpalynan aıyrylyp bara jatqanyn ǵana kórsetýde. Bul kreml úshin effektıvti saıası qadam bolmasy aıdan anyq.
AQSh-tyń Ýkraınanyń shyǵys terrıtorııasyna dendep enýi, odan keıin Ortalyq Azııa elderine nazarynyń kúsheıýi Kremldiń júıkesine qatty batyp otyr. NOTA áskeri Aýǵanstannan ketip, Orta Azııany óziniń nazaryna alýda. Munyń sebebin anyq baıqaýǵa da bolady. Kreml Ortalyq Azııa elderine kompromıstik dıplomatııalyq pozıııany ustaı bastady. Ózbekstannyń da poıııasyn ıile qoldap, Qazaqstannyń da keshegi tarıhtaǵy ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa aıtarlyqtaı kosqan úlesin resmı moıyndady. Bul Kremldiń jalǵyz qalǵanynyń, janyna saıa tappaı otyrǵanynyń kórinisi. Sondyqtan Pýtın EvrAzEs elderiniń basshylarynyń basyn qosyp, keńes ótkizdi.
Osynyń aldynda ǵana Reseıdiń qorǵanys mınıstri Sergeı Shoıgý Ózbekstan men Tájikstanǵa baryp keldi. Biraz sharýalardy tyndyrǵandaı boldy. Biraq kóńili kúpti bolyp qaıtty. Óziniń sııası básekelesteriniń qýatty bolyp, nyǵaıyp ketkenine Reseıdiń sońǵy kezde anyq kózi jetti. Sondyqtan EvrAzEs-ti jumsaq kúshpen ustaýdyń jańa formatyna kóship otyr. Ony Qazaqstan men Ózbekstan da bilmeı otyrǵan joq, óte jaqsy bilip otyr.
Dál qazir Ortalyq Azııa Reseıdiń qolyndaǵy álem aldyndaǵy eń bir krıtıkalyq regıon bolyp qaldy. Synnyń eń bir ushar shyńy Reseı úshin - osy Ortalyq Azııa. Ulan ǵaıyr terrıtorııasy bar baıaǵy KSRO joq. Ol kezde Reseı qazirgisinen áldeqaıda beıqam bolatyn. Qazir jaǵdaı múldem basqasha. Reseıdiń batysynda AQSh pen Eýropa elderi arasyndaǵy kıkiljińi, Qıyr shyǵysynda Japonııamen Kýrıl araldary úshin konflıktisi bar. Sondyqtan da Ortalyq Azııa elderi úshin Reseı balansty ustap, sál múlt ketse psıhologııalyq qysym jasaýmen shektelýden basqa sharaǵa bara almaı otyr.
Al, endi Ortalyq Azııa elderiniń Tájikstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy shekara daýy men qaqtyǵystar Reseıge barynsha tıimdi argýment bolýda. Osy ortaǵa otty tastap otyrǵan da Reseıdiń ózi. Ortalyq Azııa elderiniń ishinde ózara alaýyzdyqty qozdyryp, bir birimen ym-jymy bir bolmasyn degen nıetpen baryn salyp otyr. Osy jaǵyna kelgende Qazaqstan men Ózbekstan tarapy óziniń azdap bolsa da saıası erkindigin kórsetkendeı boldy. Biraq Reseıdiń qabaǵyna qarady.
Ortalyq Azııa Reseı úshin aldaǵy ýaqytta da túıini shelilmegen synnyń oshaǵy bolmaq. Mańynda Qytaı tur. Reseı úshin Ortalyq Azııada eń mańyzdy el - Qazaqstan. Qazaqstannan aıyrylý Reseıge ólimmen teń. AQSh-tyń da Qazaqstanǵa tańdaýy túsýi, kópvektorly saıasat ustaýyn qoldaýy Reseıdiń shyqpaǵan janyn shyǵaryp otyr.
Ortalyq Azııa elderi sońǵy kezde óziniń dınamıkalyq daýyn aıshyqtaı bastaǵan, shıkizatyn eksportqa shyǵarýda álemniń nazaryn aýdaryp otyrǵan regıon retinde de tanylǵan. Geosaıası arenada AQSh, Túrkııa, Iran, Reseı, Qytaı sııaqty oıynshylardyń bul regıonǵa nazar salyp otyrýy da sodan. Al, Reseı 2020 jyldan beri Ortalyq Azııada óziniń yqpalynan aıyrylyp qalmaýdyń san túrli ádisine baryp, haostyq jol tańdap, koordınaııalyq, konstrýktıvti dıplomatııalyq qadamdarǵa bara almady. Sebebi, Reseıdi óziniń menmendigi men ımperııalyq sasyq pıǵyly bas ıdirmedi. Biraq sońǵy kezde jumsaq kúshke kóshýge múddeli bolyp otyr.
Keńes tarqaǵannan keıin 10 jyldan keıin Reseı azdap esin jıyp, Ortalyq Azııa elderine 20 mıllıard dollardaı ınvestıııa saldy. Óndiristik sektorlarynyń bárin ózine qaratpaq bolýǵa tyrysty. Biraq Reseıdiń munysynan asa paıda bolmady. Reseı Qazaqsanǵa, Tájikstanǵa ózara áriptestik qaýipsizdik salasynda áskerı bazalaryn qoıyp qoıdy. Bul da eshqandaı etıkalyq dıplomatııalyq jol emes.
Reseı Ortalyq Azııa elderiniń táýelsizdiginiń nyǵaıýynan qatty qorǵady. Sondyqtan da bul elderdi qaryzben ustaýǵa da tyrysyp keldi. Sońǵy 30 jyl boıy Reseı Ortalyq Azııa elderin ózine tolyq táýeldi elder retinde sezindi. Al qazir olardyń burynǵy KSRO elderi sııaqty emes, óz aldyna jolyn taýyp ketip bara jatqanynan da qorqyp otyr. Olardyń syrtqy saıasattaǵy táýelizdigi men sýverenıtetin moıyndaǵysy kelmeıdi. Onyń birneshe sebepteri bar.
1. Básekelestiktiń artýy. Reseı Ortalyq Azııa elderi úshin basty saýda seriktesti ári kredıtor el.
2. Reseıdiń batys elderi aldyndaǵy ekonomıkalyq álsizdigi, básekege qabiletsizdigi, qabat-qabat sankııalar. Bul Reseıge aýyr qysym alyp keledi ári Ortalyq Azııa eldiriniń aldynda abyroıdan jurdaı etedi. Sebebi, Reseı ózin Ortalyq Azııa elderi úshin lokomotıv sanap keldi.
3. Reseı óziniń Ortalyq Azııa elderine qatysty ustanǵan saıasatynyń jemissiz ekenin endi túsindi. Sondyqtan da burynǵy terrıtorııalyq daýdyń basyn qyltıtyp, qaıta upaı jınaǵysy keldi. Sol úshin Qyrǵyzstan men Tájikstan arasyndaǵy shekaralyq daýdy, anklavtardyń máselesin ýshyqtyryp otyr.
Shyn máninde Reseıdiń saıası arsenalynda Ortalyq Azııa máselesin sheshetin eshqandaı da saıası potenıal qalmaǵan. Sondyqtan ózin májbúrlep, haosty týdyryp otyr. Al, Reseıdiń Orta Azııa elderiniń shekara kıkiljińine baılanysty qoıǵan bitimgerlik áskeri eshqandaı saıası jol emes. Kerisinshe, Batystyń ekonomıkalyq sankııasyna taǵy jol ashyp otyr. Bul ózin Ortalyq Azııa elderine lokomotıv sanaǵan Reseı úshin taǵy da absýrd.
Reseıdiń Ortalyq Azııa elderine qatysty saıasaty jaıyndaǵy saraptamany basqa taraptardan da keńinen sholyp jazýǵa tyrysamyn. Ázirge osy.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
