Bügın Oljas Süleimenovtyŋ tuǧan künı. Aqyn, qoǧam qairatkerı 85 jasqa toldy. Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy turaly ne bılemız? "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ tılşısı Qazaqstannyŋ Iýnesko janyndaǧy tūraqty ökılı turaly tolyq mälımetterdı jinaqtady.
Tılı özge, oiy oŋ, ūlty qazaq jazuşylar köp. Bıregeiı – Oljas Süleimenov. Bır basyna aqyndyq önerın, jazuşylyq maşyǧyn, qoǧammen bailanysyn, syndarly saiasattaǧy jolyn qatar alyp jürgen «qazaqtyŋ ainalaiyny»!
Bızdıŋ tıl ädemı. Sözderı özgege ūqsamaidy. «Ainalaiynnyŋ» mänın barşa älemge paş etken Oljas Süleimenov qazaq ūltynyŋ qalyptasuyna, halyq jaǧdaiynyŋ jaqsaruyna ülken üles qosty.
Būzylmas nar qamaldai körıngen KSRO-nyŋ qūlauyna «asau alpysynşylar» arqau bolǧan. «Az i Iа» kıtabynyŋ şyǧuy da kezdeisok dünie emes ekendıgın sol kezdegı baspasöz komitetınıŋ töraǧasy Şeriazdan Eleukenov estırtken edı. Iliias Esenberlinnıŋ bestsellerge ainalǧan «Köşpendılerı», Maǧauinnıŋ «Kök mūnary» qazaq Otanynyŋ oraǧy Oljasqa orda būzardai şabyt bergen.
Arandai aqyrǧan orys azamattary jinalǧan, bostandyq joq zamanda basy dauǧa qalǧan «Arǧymaǧy» mejege deiın şauyp, alamanǧa tüstı.
Şappai tūlpar kısınemes atpyn dep,
Şabaiyqşy şaŋ qondyrmai etıne.
Şabaiyqşy köp jyl tynyş jattyŋ dep.
Momyn qyrdyŋ bylş-bylş ūryp betıne.
(Äbış Kekılbaev audarmasy)
Şaŋ boratyp şappaǧan şynaiy arǧymaǧy aqyndyq jolda şyŋdaldy. Salynǧan tūsau men qūrylǧan qūryqtyŋ köptıgıne qaramai, senım artqan «arǧymaǧy» arqadaǧy auyr jüktı jeŋıldetpese, arttyrmady. Orys aqyny, jurnalist Leonid Martynov:
«Oljas Süleimenov – orysşa jazǧanyna qaramastan bar bolmysymen qazaq aqyny»,- dep oŋ pıkırın aǧynan jarylyp, sonau «Litgazetaǧa» jariialaǧan desedı.
Rasymen, ūlty qazaq bola tūra nelıkten eŋbekterı orys tılınde jaryq köredı? 1960 jyldardan bastap halyqtyŋ bas sūqqan basty mäselelerınıŋ bırı de Oljekeŋnıŋ tılı edı. 25 jasynda-aq talaidy üzeŋgı jyrlarymen taŋqaldyra alǧan, saimany saqadai säigülıktıŋ şabys şaŋy ne üşın örmegı ūzyn orys tılınde şyqty?
1731 jyly Kışı jüzdıŋ aǧattyqpen Reseige qosyluynan berı üş ǧasyrǧa juyq uaqytymyz basqa eldıŋ bodanynda öttı. 1922 jyly Keŋes Odaǧy qūrylyp, «ruhani qūldyq» sanany şarpyǧan kezder bastaldy. Adamnyŋ qai elde, kım bop tuary jatyrda jatqanda-aq belgılı bolady emes pe? Oljas Süleimenovtıŋ de özge emes öz elımızdıŋ, qazaq qanynan jaralǧan, naǧyz düdaraz zamanda düniege keluı de tegın emes. Är pendenı Alla özındık missiiasymen jaratady mys. Süleimenovtıŋ boiyndaǧy batyldyq, syn aituǧa mezgılsız, saiasat saǧatyna qaramastan, sergeldeŋ jolǧa tüsıp, jyryn serık etkendegı ömır joly - onyŋ jalǧan uaqyttaǧy şyndyqty şyr etıp aitqan töl missiiasy.
1992 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ bas redaktory Şerhat Mūrtaza elbasy Nūrsūltan Nazarbaevpen jürgızgen jüielı sūhbatynda qazaq tılınıŋ keşegı men bügını, qos tıldı memleket taqyrybyndaǧy mäseleler töŋıregınde äŋgıme qozǧaldy. Sol kezdegı Nūrsūltan Äbışūlynyŋ bergen jauabynan üzındı:
«Orysşa jazatyn jazuşynyŋ jüregı qazaq. Onyŋ bırı – Oljas Süleimenov. Ūlttyq tılımız qazaq tılı bop mäŋgı qala bermek, alaida orys tılın qoldanystan alyp tastau mümkın emes. Orysşa jazyp, söileitınderdıŋ barlyǧyn jaman deuge kelmeidı. Kerısınşe, qazaqty türtkıl düniege täntı etıp, tanytudyŋ bırden bır joly – orys tılındegı şyǧarmalar».Onyŋ är orys tılınde jazylǧan jyry men şyǧarmasynyŋ artynda qalyŋ qazaq bar. Halqynyŋ halı men ūltynyŋ ūlyqtauǧa tūrarlyq ıs-äreketın orys azamattaryna orys tılınde jetkızu – oŋtaily ädıs. Özgenıŋ är tal sözıne qazaqilyqty sidyra bılgen ot auyzdy, oraq tıldı Oljas Süleimenovtıŋ el ūmytpas, eren eŋbek jūmsap jazylǧan tuyndylarynyŋ bırı «Az i Iа». Lingvistikalyq mäseleler men qazaqtyŋ sonau türkı däuırınen kele jatqan tyŋ tarihymen qosa, Keŋes Ükımetı kezınde oryn alǧan olqylyqtarǧa saraptama retınde jazylǧan būl kıtaby, sol kezdıŋ saiasi közqarasyna sai kelmedı. 1975 jyly myŋ danamen jaryq körgen kıtap – älı künge deiın el auzynda. KSRO qazaqtaryna berılgen 1 paiyz tıl bostandyǧy bolmasa da, bosqyndyqtan qoryqpai, bestsellerdı düniege äkeledı. «Atamzamanǧy türkıler» kıtabynda da baiyrǧy türkı sözderınıŋ qazırgı taŋdaǧy myŋ özgerıske ūşyrap qoldanyluy jazylady. Alaida tüp törkını türkı sözı ekenın moiyndaudan jaltaratyn orys sözdıgın synǧa alady. Avtor «Atamzamanǧy türkıler» kıtabynda «Slovar tiurkizmov», ejelgı türkı sözderın bır mūqabaǧa jinaqtaǧan adamdarǧa alǧys aityp, är orys şyǧarmasynda kezdeskenınen mysal keltıredı. «Altyn erden koşi erge auysyp otyrdy», - däl osy söilemdegı koşi sözı qyrǧyzdyŋ – koşchy – serıktes, jalşy degenınen şyqqan. Al eŋ basty aŋǧaratyn dünie, däl osyndai türkizmder «İgor jasaǧy turaly jyrdy» audaruşylar qoldanǧan. Avtordyŋ qai tuyndysyn oqysaq ta, türkı tılınıŋ tereŋge jaiylǧan mäselesı köterıledı. Endeşe, «Az i Iа-ǧa» oralaiyq. Keŋes odaǧynyŋ kezınde orys akademikterıne ūnamaǧan būl kıtapqa olar da özındık oiyn jetkızdı. Akademik Dmitrii Lihachev «Slovo o polku İgoreve» i kultura ego vremeni» atty monografiiasynyŋ bır bölıgın Oljas Süleimenovke syn retınde arnaidy.
«…Türkı halyqtarynyŋ älemdık mädeniet tarihynan alatyn orny kıtapta taptyq emes, ǧylymǧa juyspaityn tūrǧydan qaralady; orys jerın bırıktıruge şaqyrǧan patriottyq şyǧarma dep ekı jüz jyl boiy bırauyzdan baǧalanyp kelgen «İgor polky turaly jyrdyŋ» ideialyq mazmūnyn O.Süleimenovtıŋ qaita qaramaq bolǧan dämegöi äreketı de bos äureşılık; ǧylymi däieksız, qate qorytyndylar internasionaldyq tärbie ısıne kömektespeidı; asa maŋyzdy taqyrypqa avtordyŋ jeŋıl-jelpı, diletanttyq tūrǧydan qaraǧanyn körsetedı», dep aşu yza aralas mın taǧylady. Orys közqarasyna qarsy şyǧudyŋ arty sol kezdegı quǧyn-sürgınge aparyp soǧary anyq edı. Avtorǧa araşa tüsken Qonaev bolatyn. Keiın, «Jazdym, jaŋyldym, şalys bastym» degen orys ǧalymdarynan keşırım sūraǧan haty da jaryq körgen edı. Mūnyŋ özı de kışıpeiıldılık, mümkın pendeşılık...«Ūltşyldyqty därıptegen» aiyby taǧylyp, tıptı kıtap satylymyna da şekteu qoiylǧan. Törkındetıp täuelsızdık tūǧyryn alǧannan keiın de kıtap keleŋsız pıkırlerden arylmaidy. Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ 2006 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetıne jariialaǧan "Slovo o moem druge Oljase" atty maqalasynda kıtap satylymy turaly pıkır bıldırgen.
"1976 jyldyŋ mausymynda özınıŋ qyryq jyldyǧynan keiın aqyn Qazaqstan kompartiiasynyŋ ortalyq komitetınen qorlaityn hat aldy. Al kıtap senzuralyq vedomstvonyŋ nūsqauy boiynşa kıtaphanalardan alynyp, ony tek Qazaqstanda ǧana emes, bükıl odaqta satuǧa tyiym salyndy. Qazırgı zaman terminologiiasyn qoldansaq, būl eŋ küştı PR-aksiia boldy, kıtap bestseller bolyp, Mäskeudıŋ özınde qymbat baǧaǧa satyldy", – dep jazdy Nazarbaev.Qazaqstan jazuşylar odaǧynyŋ müşesı Ämırhan Balqybek te azattyq alǧan jyldardaǧy alaŋsyz oquǧa tūrarlyq «Az i ia» kıtaby men Süleimenovtyŋ eleusız qalǧan jaqtaryn da, qoǧamdaǧy jaŋsaq pıkırlerge bır tüiınmen mysal keltırdı:
«Basqaŋ toqtap, ǧalym aitsyn» degen qisyq ūǧym bar ǧoi. «Oljekeŋ bar bolǧany aqyn, bolmasa audarmaşy, ary ketkende qoǧam qairatkerı. Ol nege lingvistikaǧa, nege arǧy tarihqa barady?» degen sekıldı qasaŋ tüsınıkter bar. Oljekeŋnıŋ köterıp jürgen taqyryptary öte kürdelı. Adamzat tarihynyŋ tüp negızın ızdeu, sonyŋ negızınde türkınıŋ de tüp törkının ızdeu. Oǧan bara alatyn ǧalymdar qazaqta joqqa tän».Qoryta kele, öz qanynyŋ tarihyn ǧana emes, qazaqtyŋ qalyptasuyna sonau türkılerdıŋ yqpalyn eskerıp, eleusız qaldyrmai tılın zerttegen türkolog, aqyn, jazuşy Oljas Süleimenov bırtuar tūlǧa. Aty aŋyzǧa ainalaryna şübä joq. Bıraq därıpteu, ūlyqtau bızdıŋ mındet häm paryz...
Inju ÖMIRZAQ,
"Adyrna" ūlttyq portaly