- Jarqynbek aǵa, sizdiń ǵumyrnamalyq esteligińizdi buryn da jazyp alǵanbyz, «esime tússe taǵy da bir oqıǵany aıtyp beremin» dep edińiz?
- Iá, aıtyp bereıin. Sol zamanda qansha taǵdyr bolsa, sonshama qıyndyqtar boldy ǵoı. Men ózbekterge jaqyn boldym, óıtkeni, zaıybym - Paraqat Muratqyzynyń ulty ózbek. Dám-tuzymyz jarasyp, otaý qurdyq. Qudaıǵa shúkir, qazir jasym toqsannan asty, ólgen joqpyn, odan basqanyń bárin kórýge týra keldi. Jetimdik, asharshylyq, soǵys - osynyń bári meniń basymnan ótti. Búgingi kúnge rızamyn 5 balam, 16 nemerem jáne 22 shóberem bar. Ańsaǵan armanymnyń oryndalǵany osy emes pe?
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine ǵana toqtalyp óteıin. Qazaqstan táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary Tashkentke áıelimniń týysqandaryna baryp júrip, ózbek bolyp ketken bir qazaqtyń áńgimesin estip edim. Ol kisiniń aty-jóni Qalıbek edi. Onyń aıtýynsha, 1932 jyldyń qańtar aıynda áke-sheshesi, birge týǵan ini-qaryndastary bir túnde ashtyqtan, sýyqtan opat bolǵan. Olardyń turǵan jeri qazirgi Taraz qalasynan 10 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalasqan aýyl eken. Jalǵyz ózi ǵana tiri qalady. Alla taǵalanyń buıryǵy shyǵar, ol ashtyqtan aman qalyp, soǵysqa da basynan aıaǵyna deıin qatysyp elge (Ózbekstanǵa) tórt múshesi túgel oralady.
9 jasar Qalıbek ashtyqqa urynyp, toz-toz bolyp ketken aýylynan bir úzim nan izdep, Áýlıe-Ata qalasyna shubyrǵan bosqyndarmen ilesip keledi, birneshe kún nár tatpaı qańǵyp ash-jalańash júrgeninde aıaq astynan bir ózbek kezdese ketedi. Qalıbek qalada jetim qalǵan bir balany taýyp alyp, sonymen birge qaıyr tilep júrgen eken. Ozbek balalardyń alba-julba túrlerin kórip, aıap ketse kerek.
- Ólmeımin deseńder, menimen birge júrińder, maǵan kómekshi bolasyńdar, - dep taza qazaq tilinde balalarǵa til qatady.
Jetimder úndemesten bastaryn ǵana ızeıdi. Sóıtse, bul kisi saýdamen aınalysady eken. Balalar onyń aıtqanyn buljytpaı oryndaıdy. Saýdager tandyr peshke nan pisirip, áıeli ekeýi ony satýǵa bazarǵa shyǵaryp turǵan. Olarǵa erteńnen qara keshke deıin kómekteskeni úshin kúnine bir kúlsheden ǵana nan berip otyrady, soǵan rıza bolyp kókten izdegeni jerden tabylǵandaı qýanyp, balalar tynymsyz eńbek etedi. Ózbektiń áıeli óte meıirimdi jan bolypty, kúıeýi bazarǵa ketkende jasyryp Qalıbekke jarty kúlshe berip júredi. Sony janyndaǵy bala ekeýi qosymsha qorek etken.
Sóıtip júrgende bir kúni Qalıbek qatty aýyryp, aýrýhanaǵa túsip qaldy. Onyń qasyndaǵy bala kún saıyn artynan baryp, ózine tıetin kúlsheniń jartysyn berip júredi. Sarttyń bir bólmesinde tolǵan un, oǵan eshkimdi kirgizbeıdi. Tipti, áıeline de senbeı un saqtalǵan bólmeni qulyptap, kiltin qaltasyna salyp júrgen. Úı ıesiniń kóńilinen shyqpaı qaldy ma, álde basqa bireýdi tapty ma, ol jaǵy belgisiz, bir kúni sart álgi balany úıinen qýyp jiberedi...
Beıshara bala óziniń qańǵyryp qalǵanyna qaramastan, Qalıbektiń halin bileıin dep aýrýhanaǵa barsa, sol jerdegi qyzmetkerler onyń ólip qalǵanyn, túndeletip kómýge alyp ketkenin aıtady. Ózbektiń qaramaǵynda Qalıbekpen birge kúnin kergen bul balanyń aty - Aqbar eken. Alla taǵalanyń qudiretimen tiri qalǵan Qalıbek keıin Aqbarmen kútpegen jerden kezdesedi, sonda ol:
- Seni ólip qaldy degende, turǵan ornymda saı-súıegim syrqyrap, eńirep turyp jyladym. Ózińdi qaıda kómgenin eshkim bilmeıdi, dalbasalap zırattyń basyna da bardym... - depti.
Qalıbek ózin óldi dep, qalaı jerlegenin keıin aýrýhana qyzmetkerlerinen bilip alady. Oqıǵa bylaı bolǵan eken. Ol aýyr naýqastyń saldarynan jany qınalyp esinen tanyp qalady, sonda dárigerler ólip qaldy dep molaǵa aparyp, onyń betin topyraqpen juqalap jaba salyp, ketip qalǵan...
Bir kezde topyraqtyń astynda jatqan Qalıbek bir nárseden shoshyǵandaı bolyp basyn julyp alady. Jan-jaǵyna qarasa dalada, molada kep óliktiń ishinde jatyr. Qaptaǵan ólik, ár jerde qazylǵan shuńqyr. Tań biline bastapty. Sol jerde júrgen adamdar Qalıbektiń tirilip ketkenin kerip, qatty qorqyp bet-betimen qasha jóneledi. Ol basyn kóterip, topyraqqa belshesinen batyp otyrady. Álgiler qashyp biraz jerge barǵan soń sabasyna túsip, qaıtyp kelgen. Úsh adam eken, aqyryn ǵana jaqyndap kelgende Qalıbek olarǵa jalynyp: «Aǵalar, meni tastap ketpeńdershi, sýyq óńmenimnen ótip barady» deıdi. Olar munyń sózin túsinbeıdi. Ózderiniń de túr-kelbetteri adam shoshyrlyq, saqal-murttary ósip ketken, tilderi de basqa, qazaqtarǵa uqsamaıdy. Úsheýi Qalıbektiń qasynda turyp ózderinshe seılep turady. Naq osy sátte eki at jekken arba molaǵa qaraı saldyrlatyp kele jatady. Attyly arbany kórgen álgi úsheýi janushyra jan-jaqqa bezip ketedi. Eshnársege túsinbeı Qalıbek birese qashqandarǵa, birese arbadaǵy adamdarǵa jaltaq-jaltaq qarap otyra bergen. Bireýi arbadan túse salyp, qashqan adamdardy qýa jóneledi de, bir-eki ret bastarynan asyra myltyq atyp, arbasyna qaıtyp keledi. Sonda ishindegi egdeleý kelgen kisi Qalıbekti tanyp qalyp:
- Qaraǵym-aı, seni tirideı kómgen ekenbiz-aý. Qalaı ǵana bilmeı qaldyq. Qudaıdyń aldynda qylmysker bola jazdadyq qoı! - dep ókinishin bildiredi.
Sóıtip, Qalıbekti kórden shyǵaryp alyp, aýrýhanaǵa qaıtadan alyp keledi. Sodan aýrýhanada eki aı jatyp, jazylyp shyǵady. Odan shyqqan soń baratyn jeri joq, qaıda bararyn bilmeı ary-beri oılap, baıaǵy Aqbar ekeýi jaldanǵan saýdager ózbektiń úıine qaıta keldi. Úıdiń darbazasyn qaǵady, eikti ashqan sart ólip qalǵan Qalıbektiń tirilip kelgenin kórip, esi aýyp, aldy-artyna qaramaı qasha jónelgen....
Bul úıde ol kóp túraqtamaıdy. Ózbektiń qol astynda birge jumys istep, týysyndaı bolyp ketken Aqbardy izdeıdi. Osylaısha qańǵyp júrip Shymkentke, odan ári Tashkentke ótip ketedi.
- Ol kúnkóristiń qamymen Tashkentke shubyrǵan qazaqtarmen birge ilesip kelip, jaldanatyn jumys izdegen shyǵar?
- Iá, otyzynshy jyldary Ózbekstanda asharshylyq bolǵan joq, ashtyqqa ushyraǵan qazaqtar solaı qaraı aǵyldy ǵoı. Sondyqtan Qalıbek te ashtyqtan qashqan elmen birge Tashkentke kelgen eken, - dedi Jarqynbek qarııa.
- Sol túni aýrýhana qyzmetkerleri ony óldige sanap, molaǵa aparyp bir shuńqyrǵa betin juqalap jaba salyp ketip qalǵannan keıin, qabirdegi ólikti tonaýǵa kelgen urylar Qalıbektiń jatqan jerin qaza bergende ol kenetten tirilip ketipti. Eger sol túni ólikti tonaýshylar kelmese, onda ol o dúnıege attanar edi. Bul da bir Allanyń qudiretimen bolǵan jaǵdaı ǵoı.
Otyz úshinshi jyly qys aılarynyń birinde Qalıbek Tashkent bazarynda nan satyp turǵan bir kisini baıqap qalady. Bul kisiniń túri tanys sııaqty kórindi, ol oǵan qarap bir orynda tapjylmaı tura berdi. Ol da Qalıbekke qaramaı aýzy-aýzyna juqpaı ózbekshe sóılep, nanyn satýdy toqtatpaıdy. Satýshyny qaıdan kórgenin sál ýaqyttan soń esine túsirip:
- Eı, meni kórden alyp shyqqan sen emes pe ediń? - deıdi. Ol suq saýsaǵyn ernine aparyp, úndeme degen belgi kórsetedi de, az ǵana únsizdikten keıin:
- Meniń kór qazǵanymdy áıelim estip qalmasyn, eshkimge aıtpashy, - dep jalynady. Qazaqsha da taza sóıleıdi eken. Qalıbek keıin bildi, onyń ulty - ýkraın, esimi - Nıkola eken.
- Aýzymnan sóz shyǵarmaımyn, seniń aıtqanyń bolsyn.
- Qandaı jumys istep júrsiń, eger jumysyń joq bolsa, mende tura ber, shamam kelgenshe kómekteseıin, - dep meıirimdilik kórsetedi, ony ajaldan alyp qalǵan qarsy aldynda turǵan kór qazǵyshtardyń bireýi.
Sol sátte Qalıbek ishteı qýanyp ketedi, biraq qýanyshyn syrtqa shyǵarmaıdy.
- Jaraıdy, qamqorlyǵyńa raqmet, qalsam qalaıyn, - dep birden kelise ketedi.
- Alys elden kelgen jigit Qalıbekke Áýlıe-Ataǵa, odan ári Tashkentke qalaı kelgenin aıtyp berdi me eken?
- Iá, bir kúni ol Qazaqstanǵa qalaı kelgeni jaıynda Qalıbekke aıtyp beripti. Tashkentti sharlap júrip jumys taýyp alǵansha 15-20 kúndeı Nıkola ony asyrady. Otyzynshy jyldary Ýkraınaǵa da ashtyq kelgen eken. Áke-sheshesi sol asharshylyq kezinde qaıtys bolady, sóıtip, ol jastaı jetim qalady. Jas bala qańǵyryp júrip, ákesiniń aıtqany boıynsha, 1905-1906 jyldary onyń týystary Patsha ókimetiniń jer aýdarýymen Áýlıe-Ataǵa kelgenin esine túsiredi. Sony ákesinen estigen Nıkola qazaq elindegi týysqandaryn izdeýge bel býady, jol boıynda nebir qıyndyqtardy basynan keshirip, osy qalaǵa ólip-óship jetedi. Biraq týystarynyń meken-jaıy belgisiz bolǵandyqtan eshkimdi taba almaıdy. Bir aıdaı Áýlıe-Ata kóshelerin kezip, árbir úıdiń esigin toqyldatyp qaıyr suraıdy. Sóıtip júrgende bir baı ózbek kezdesip qalyp, soǵan jaldanady. Bir jyldaı sonyń qaramaǵynda bolyp ólmestiń kúnin kóredi, odan keıin de kúnkóristiń qamymen árkimniń jumysyn istep júredi...
1932 jyly Áýlıe-Ata óńirinde asharshylyqtan eldiń jaǵdaıy qıyndap, qyryla bastaǵan. Endi jaldanyp bir úzim nan úshin júmys isteıtin jerde tabylmady. Erteńnen keshke deıin bazar aralap júrip, ár jerden qalǵan-qutqan qaldyqtarmen qorektenip júredi. Bir kúni Nıkola kún uıasyna batyp bara jatqanda bazardan qaıtyp kele jatyp eki jigitti kezdestiredi. Ekeýdiń bireýi ony toqtatyp alyp:
- Bizben birge júr, ashtan ólmeısiń, - depti. Ashyǵyp júrgen Nıkola eshnársege túsinbese de birden kelise ketedi. Úsheýi qarańǵy túskenge deıin bir aǵashtyń túbinde jatady da, keshke týra tartyp molaǵa keledi. Aryqqa jasyryp qoıǵan ketpen-kúregin alyp, qabirdiń jańa jabylǵan topyraǵyn qaza bastaıdy.
- Kúrekpen sen jatqan jerdiń topyraǵyn ala berǵenimde, sen basyńdy julyp aldyń. Men qatty qorqyp ketip, júregim toqtap qalǵandaı boldy. Úsheýmiz jan-jaqqa janushyryp qasha jóneldik te, biraz jerge barǵannan keıin esimizdi jıyp, molaǵa qaıta keldik. Sen tapjylmaı belińnen topyraqqa batyp otyr ekensiń. Birdeme dep til qattyń, biraq bizge túsiný qaıda ólgen adamnyń tirilgenin kórip áli de óz-ózimizǵe kele almaı turdyq. Osy kezde eki at jegilgen arba bizge jaqyndap qaldy, arbanyń ústinen bireý túse qalyp myltyq atyp, bizdi qýa jóneldi. Áreń qashyp qutyldyq. Sol oqıǵadan keıin bul pálelerden qashyp ketýdi oılastyra bastadym, - dedi Nıkola.
Sóıtse, olar ólgenderdiń jaramdy kıimderin alyp satatyn kór qazýshylar eken. Nıkola óziniń aldanyp osyndaı adamdardyń qolyna túsip qalǵanyna qatty qınalyp júredi. Sodan bir amalyn taýyp Tashkentke qashyp keledi. Ózbek elinde árkimge jaldanyp júrip, bar ynta-jigerimen tyńǵylyqty jumys isteıdi. Onyń adamgershiligi mol, pysyq jigit ekenin baıqaǵan ózbek qyzy Nıkolaǵa kóńil aýdarady, qyzdyń ákesi de qarsy bolmaıdy. Sóıtip, ol ala shapan, ala taqııa kıip, sol qyzǵa úılenedi.
Alys elden kelip, ash-jalańash qańǵyryp júrgen Nıkola kór qazǵyshtarǵa qosylyp, Qalıbekti qalaı aman alyp qalǵany týraly osy esten ketpes okıǵany aıtyp bergen eken.
- Men de Nıkola sııaqty ózbek bolyp kettim, - dep Qalıbek sál muńaıǵandaı kúıde boldy. - Anda-munda júrip ashtyqtyń ajalynan ózbek aǵaıyndardyń arqasynda aman qaldym. Soǵystyń aldynda ózbektiń qyzyna úılendim. Qan maıdannan aman oraldym, búǵan da shúkir, qazir bir ulym, bir qyzym bar. Olardan 5 nemere súıip otyrmyn. Tashkentte turyp qaldym, biraq eldegi aǵaıyndardy taýyp alyp, qarym-qatynas jasap turamyn. Toqsanynshy jyldardyń basynda qazaqtar táýelsizdik alǵanda júregim jarylyp keterdeı, sheksiz qýanyshqa belendim, - dedi beınetti kóp kórgen Qalıbek qazirgi ómirine rıza bolyp.
- Qalıbek, ekeýmiz qurdas eri áıelderimiz ózbek bolǵandyqtan baja ekenbiz, jetimdikti, ashtyqty, soǵysty birdeı kórippiz.. Búkil eldiń, sondaı-aq ózimizdiń basymyzǵa túsken aýyrtpalyqtar endi bolmasyn, - degen tilek bildirip Jarqynbek aqsaqal ajaldan aman qalǵan qurdasymen qoshtasqan eken.
«Áýlıe-Ata óńirindegi asharshylyq» kitabynan
