- Jarqynbek aǧa, sızdıŋ ǧūmyrnamalyq estelıgıŋızdı būryn da jazyp alǧanbyz, «esıme tüsse taǧy da bır oqiǧany aityp beremın» dep edıŋız?
- İä, aityp bereiın. Sol zamanda qanşa taǧdyr bolsa, sonşama qiyndyqtar boldy ǧoi. Men özbekterge jaqyn boldym, öitkenı, zaiybym - Paraqat Mūratqyzynyŋ ūlty özbek. Däm-tūzymyz jarasyp, otau qūrdyq. Qūdaiǧa şükır, qazır jasym toqsannan asty, ölgen joqpyn, odan basqanyŋ bärın köruge tura keldı. Jetımdık, aşarşylyq, soǧys - osynyŋ bärı menıŋ basymnan öttı. Bügıngı künge rizamyn 5 balam, 16 nemerem jäne 22 şöberem bar. Aŋsaǧan armanymnyŋ oryndalǧany osy emes pe?
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiınıne ǧana toqtalyp öteiın. Qazaqstan täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldary Taşkentke äielımnıŋ tuysqandaryna baryp jürıp, özbek bolyp ketken bır qazaqtyŋ äŋgımesın estıp edım. Ol kısınıŋ aty-jönı Qalibek edı. Onyŋ aituynşa, 1932 jyldyŋ qaŋtar aiynda äke-şeşesı, bırge tuǧan ını-qaryndastary bır tünde aştyqtan, suyqtan opat bolǧan. Olardyŋ tūrǧan jerı qazırgı Taraz qalasynan 10 şaqyrymdai qaşyqtyqta ornalasqan auyl eken. Jalǧyz özı ǧana tırı qalady. Alla taǧalanyŋ būiryǧy şyǧar, ol aştyqtan aman qalyp, soǧysqa da basynan aiaǧyna deiın qatysyp elge (Özbekstanǧa) tört müşesı tügel oralady.
9 jasar Qalibek aştyqqa ūrynyp, toz-toz bolyp ketken auylynan bır üzım nan ızdep, Äulie-Ata qalasyna şūbyrǧan bosqyndarmen ılesıp keledı, bırneşe kün när tatpai qaŋǧyp aş-jalaŋaş jürgenınde aiaq astynan bır özbek kezdese ketedı. Qalibek qalada jetım qalǧan bır balany tauyp alyp, sonymen bırge qaiyr tılep jürgen eken. Ozbek balalardyŋ alba-jūlba türlerın körıp, aiap ketse kerek.
- Ölmeimın deseŋder, menımen bırge jürıŋder, maǧan kömekşı bolasyŋdar, - dep taza qazaq tılınde balalarǧa tıl qatady.
Jetımder ündemesten bastaryn ǧana izeidı. Söitse, būl kısı saudamen ainalysady eken. Balalar onyŋ aitqanyn būljytpai oryndaidy. Saudager tandyr peşke nan pısırıp, äielı ekeuı ony satuǧa bazarǧa şyǧaryp tūrǧan. Olarǧa erteŋnen qara keşke deiın kömekteskenı üşın künıne bır külşeden ǧana nan berıp otyrady, soǧan riza bolyp kökten ızdegenı jerden tabylǧandai quanyp, balalar tynymsyz eŋbek etedı. Özbektıŋ äielı öte meiırımdı jan bolypty, küieuı bazarǧa ketkende jasyryp Qalibekke jarty külşe berıp jüredı. Sony janyndaǧy bala ekeuı qosymşa qorek etken.
Söitıp jürgende bır künı Qalibek qatty auyryp, auruhanaǧa tüsıp qaldy. Onyŋ qasyndaǧy bala kün saiyn artynan baryp, özıne tietın külşenıŋ jartysyn berıp jüredı. Sarttyŋ bır bölmesınde tolǧan ūn, oǧan eşkımdı kırgızbeidı. Tıptı, äielıne de senbei ūn saqtalǧan bölmenı qūlyptap, kıltın qaltasyna salyp jürgen. Üi iesınıŋ köŋılınen şyqpai qaldy ma, älde basqa bıreudı tapty ma, ol jaǧy belgısız, bır künı sart älgı balany üiınen quyp jıberedı...
Beişara bala özınıŋ qaŋǧyryp qalǧanyna qaramastan, Qalibektıŋ halın bıleiın dep auruhanaǧa barsa, sol jerdegı qyzmetkerler onyŋ ölıp qalǧanyn, tündeletıp kömuge alyp ketkenın aitady. Özbektıŋ qaramaǧynda Qalibekpen bırge künın kergen būl balanyŋ aty - Aqbar eken. Alla taǧalanyŋ qūdıretımen tırı qalǧan Qalibek keiın Aqbarmen kütpegen jerden kezdesedı, sonda ol:
- Senı ölıp qaldy degende, tūrǧan ornymda sai-süiegım syrqyrap, eŋırep tūryp jyladym. Özıŋdı qaida kömgenın eşkım bılmeidı, dalbasalap zirattyŋ basyna da bardym... - deptı.
Qalibek özın öldı dep, qalai jerlegenın keiın auruhana qyzmetkerlerınen bılıp alady. Oqiǧa bylai bolǧan eken. Ol auyr nauqastyŋ saldarynan jany qinalyp esınen tanyp qalady, sonda därıgerler ölıp qaldy dep molaǧa aparyp, onyŋ betın topyraqpen jūqalap jaba salyp, ketıp qalǧan...
Bır kezde topyraqtyŋ astynda jatqan Qalibek bır närseden şoşyǧandai bolyp basyn jūlyp alady. Jan-jaǧyna qarasa dalada, molada kep ölıktıŋ ışınde jatyr. Qaptaǧan ölık, är jerde qazylǧan şūŋqyr. Taŋ bılıne bastapty. Sol jerde jürgen adamdar Qalibektıŋ tırılıp ketkenın kerıp, qatty qorqyp bet-betımen qaşa jöneledı. Ol basyn köterıp, topyraqqa belşesınen batyp otyrady. Älgıler qaşyp bıraz jerge barǧan soŋ sabasyna tüsıp, qaityp kelgen. Üş adam eken, aqyryn ǧana jaqyndap kelgende Qalibek olarǧa jalynyp: «Aǧalar, menı tastap ketpeŋderşı, suyq öŋmenımnen ötıp barady» deidı. Olar mūnyŋ sözın tüsınbeidı. Özderınıŋ de tür-kelbetterı adam şoşyrlyq, saqal-mūrttary ösıp ketken, tılderı de basqa, qazaqtarǧa ūqsamaidy. Üşeuı Qalibektıŋ qasynda tūryp özderınşe seilep tūrady. Naq osy sätte ekı at jekken arba molaǧa qarai saldyrlatyp kele jatady. Attyly arbany körgen älgı üşeuı janūşyra jan-jaqqa bezıp ketedı. Eşnärsege tüsınbei Qalibek bırese qaşqandarǧa, bırese arbadaǧy adamdarǧa jaltaq-jaltaq qarap otyra bergen. Bıreuı arbadan tüse salyp, qaşqan adamdardy qua jöneledı de, bır-ekı ret bastarynan asyra myltyq atyp, arbasyna qaityp keledı. Sonda ışındegı egdeleu kelgen kısı Qalibektı tanyp qalyp:
- Qaraǧym-ai, senı tırıdei kömgen ekenbız-au. Qalai ǧana bılmei qaldyq. Qūdaidyŋ aldynda qylmysker bola jazdadyq qoi! - dep ökınışın bıldıredı.
Söitıp, Qalibektı körden şyǧaryp alyp, auruhanaǧa qaitadan alyp keledı. Sodan auruhanada ekı ai jatyp, jazylyp şyǧady. Odan şyqqan soŋ baratyn jerı joq, qaida bararyn bılmei ary-berı oilap, baiaǧy Aqbar ekeuı jaldanǧan saudager özbektıŋ üiıne qaita keldı. Üidıŋ darbazasyn qaǧady, eıktı aşqan sart ölıp qalǧan Qalibektıŋ tırılıp kelgenın körıp, esı auyp, aldy-artyna qaramai qaşa jönelgen....
Būl üide ol köp türaqtamaidy. Özbektıŋ qol astynda bırge jūmys ıstep, tuysyndai bolyp ketken Aqbardy ızdeidı. Osylaişa qaŋǧyp jürıp Şymkentke, odan ärı Taşkentke ötıp ketedı.
- Ol künkörıstıŋ qamymen Taşkentke şūbyrǧan qazaqtarmen bırge ılesıp kelıp, jaldanatyn jūmys ızdegen şyǧar?
- İä, otyzynşy jyldary Özbekstanda aşarşylyq bolǧan joq, aştyqqa ūşyraǧan qazaqtar solai qarai aǧyldy ǧoi. Sondyqtan Qalibek te aştyqtan qaşqan elmen bırge Taşkentke kelgen eken, - dedı Jarqynbek qariia.
- Sol tünı auruhana qyzmetkerlerı ony öldıge sanap, molaǧa aparyp bır şūŋqyrǧa betın jūqalap jaba salyp ketıp qalǧannan keiın, qabırdegı ölıktı tonauǧa kelgen ūrylar Qalibektıŋ jatqan jerın qaza bergende ol kenetten tırılıp ketıptı. Eger sol tünı ölıktı tonauşylar kelmese, onda ol o düniege attanar edı. Būl da bır Allanyŋ qūdıretımen bolǧan jaǧdai ǧoi.
Otyz üşınşı jyly qys ailarynyŋ bırınde Qalibek Taşkent bazarynda nan satyp tūrǧan bır kısını baiqap qalady. Būl kısınıŋ türı tanys siiaqty körındı, ol oǧan qarap bır orynda tapjylmai tūra berdı. Ol da Qalibekke qaramai auzy-auzyna jūqpai özbekşe söilep, nanyn satudy toqtatpaidy. Satuşyny qaidan körgenın säl uaqyttan soŋ esıne tüsırıp:
- Ei, menı körden alyp şyqqan sen emes pe edıŋ? - deidı. Ol sūq sausaǧyn ernıne aparyp, ündeme degen belgı körsetedı de, az ǧana ünsızdıkten keiın:
- Menıŋ kör qazǧanymdy äielım estıp qalmasyn, eşkımge aitpaşy, - dep jalynady. Qazaqşa da taza söileidı eken. Qalibek keiın bıldı, onyŋ ūlty - ukrain, esımı - Nikola eken.
- Auzymnan söz şyǧarmaimyn, senıŋ aitqanyŋ bolsyn.
- Qandai jūmys ıstep jürsıŋ, eger jūmysyŋ joq bolsa, mende tūra ber, şamam kelgenşe kömekteseiın, - dep meiırımdılık körsetedı, ony ajaldan alyp qalǧan qarsy aldynda tūrǧan kör qazǧyştardyŋ bıreuı.
Sol sätte Qalibek ıştei quanyp ketedı, bıraq quanyşyn syrtqa şyǧarmaidy.
- Jaraidy, qamqorlyǧyŋa raqmet, qalsam qalaiyn, - dep bırden kelıse ketedı.
- Alys elden kelgen jıgıt Qalibekke Äulie-Ataǧa, odan ärı Taşkentke qalai kelgenın aityp berdı me eken?
- İä, bır künı ol Qazaqstanǧa qalai kelgenı jaiynda Qalibekke aityp berıptı. Taşkenttı şarlap jürıp jūmys tauyp alǧanşa 15-20 kündei Nikola ony asyrady. Otyzynşy jyldary Ukrainaǧa da aştyq kelgen eken. Äke-şeşesı sol aşarşylyq kezınde qaitys bolady, söitıp, ol jastai jetım qalady. Jas bala qaŋǧyryp jürıp, äkesınıŋ aitqany boiynşa, 1905-1906 jyldary onyŋ tuystary Patşa ökımetınıŋ jer audaruymen Äulie-Ataǧa kelgenın esıne tüsıredı. Sony äkesınen estıgen Nikola qazaq elındegı tuysqandaryn ızdeuge bel buady, jol boiynda nebır qiyndyqtardy basynan keşırıp, osy qalaǧa ölıp-öşıp jetedı. Bıraq tuystarynyŋ meken-jaiy belgısız bolǧandyqtan eşkımdı taba almaidy. Bır aidai Äulie-Ata köşelerın kezıp, ärbır üidıŋ esıgın toqyldatyp qaiyr sūraidy. Söitıp jürgende bır bai özbek kezdesıp qalyp, soǧan jaldanady. Bır jyldai sonyŋ qaramaǧynda bolyp ölmestıŋ künın köredı, odan keiın de künkörıstıŋ qamymen ärkımnıŋ jūmysyn ıstep jüredı...
1932 jyly Äulie-Ata öŋırınde aşarşylyqtan eldıŋ jaǧdaiy qiyndap, qyryla bastaǧan. Endı jaldanyp bır üzım nan üşın jümys ısteitın jerde tabylmady. Erteŋnen keşke deiın bazar aralap jürıp, är jerden qalǧan-qūtqan qaldyqtarmen qorektenıp jüredı. Bır künı Nikola kün ūiasyna batyp bara jatqanda bazardan qaityp kele jatyp ekı jıgıttı kezdestıredı. Ekeudıŋ bıreuı ony toqtatyp alyp:
- Bızben bırge jür, aştan ölmeisıŋ, - deptı. Aşyǧyp jürgen Nikola eşnärsege tüsınbese de bırden kelıse ketedı. Üşeuı qaraŋǧy tüskenge deiın bır aǧaştyŋ tübınde jatady da, keşke tura tartyp molaǧa keledı. Aryqqa jasyryp qoiǧan ketpen-küregın alyp, qabırdıŋ jaŋa jabylǧan topyraǧyn qaza bastaidy.
- Kürekpen sen jatqan jerdıŋ topyraǧyn ala berǧenımde, sen basyŋdy jūlyp aldyŋ. Men qatty qorqyp ketıp, jüregım toqtap qalǧandai boldy. Üşeumız jan-jaqqa janūşyryp qaşa jöneldık te, bıraz jerge barǧannan keiın esımızdı jiyp, molaǧa qaita keldık. Sen tapjylmai belıŋnen topyraqqa batyp otyr ekensıŋ. Bırdeme dep tıl qattyŋ, bıraq bızge tüsınu qaida ölgen adamnyŋ tırılgenın körıp älı de öz-özımızǧe kele almai tūrdyq. Osy kezde ekı at jegılgen arba bızge jaqyndap qaldy, arbanyŋ üstınen bıreu tüse qalyp myltyq atyp, bızdı qua jöneldı. Äreŋ qaşyp qūtyldyq. Sol oqiǧadan keiın būl pälelerden qaşyp ketudı oilastyra bastadym, - dedı Nikola.
Söitse, olar ölgenderdıŋ jaramdy kiımderın alyp satatyn kör qazuşylar eken. Nikola özınıŋ aldanyp osyndai adamdardyŋ qolyna tüsıp qalǧanyna qatty qinalyp jüredı. Sodan bır amalyn tauyp Taşkentke qaşyp keledı. Özbek elınde ärkımge jaldanyp jürıp, bar ynta-jıgerımen tyŋǧylyqty jūmys ısteidı. Onyŋ adamgerşılıgı mol, pysyq jıgıt ekenın baiqaǧan özbek qyzy Nikolaǧa köŋıl audarady, qyzdyŋ äkesı de qarsy bolmaidy. Söitıp, ol ala şapan, ala taqiia kiıp, sol qyzǧa üilenedı.
Alys elden kelıp, aş-jalaŋaş qaŋǧyryp jürgen Nikola kör qazǧyştarǧa qosylyp, Qalibektı qalai aman alyp qalǧany turaly osy esten ketpes okiǧany aityp bergen eken.
- Men de Nikola siiaqty özbek bolyp kettım, - dep Qalibek säl mūŋaiǧandai küide boldy. - Anda-mūnda jürıp aştyqtyŋ ajalynan özbek aǧaiyndardyŋ arqasynda aman qaldym. Soǧystyŋ aldynda özbektıŋ qyzyna üilendım. Qan maidannan aman oraldym, büǧan da şükır, qazır bır ūlym, bır qyzym bar. Olardan 5 nemere süiıp otyrmyn. Taşkentte tūryp qaldym, bıraq eldegı aǧaiyndardy tauyp alyp, qarym-qatynas jasap tūramyn. Toqsanynşy jyldardyŋ basynda qazaqtar täuelsızdık alǧanda jüregım jarylyp keterdei, şeksız quanyşqa belendım, - dedı beinettı köp körgen Qalibek qazırgı ömırıne riza bolyp.
- Qalibek, ekeumız qūrdas erı äielderımız özbek bolǧandyqtan baja ekenbız, jetımdıktı, aştyqty, soǧysty bırdei körıppız.. Bükıl eldıŋ, sondai-aq özımızdıŋ basymyzǧa tüsken auyrtpalyqtar endı bolmasyn, - degen tılek bıldırıp Jarqynbek aqsaqal ajaldan aman qalǧan qūrdasymen qoştasqan eken.
«Äulie-Ata öŋırındegı aşarşylyq» kıtabynan
