Qazaqstan turizmı degende «aşyq aspan astyndaǧy mūrajai» atanǧan Maŋǧystau turizmı tasada qala almaidy. Öŋırde qazır būl baǧytta bıraz jūmystar jasalynyp, bırqatar baǧyttar baǧamdaldy. Äitse de «turizmdı tügendei aldyq» dep toqmeiılsuge älı erte. «Syrt köz – synşy» degendei, bolaşaǧynan ülken ümıt küttırer örelı jastardyŋ bırı, türkıtanuşy, ölketanuşy Bekbolat TÖLEGENŪLYMEN Maŋǧystau turizmı baǧytynda sūhbattasqan edık.
– Bekbolat, sız öŋırdıŋ ön boiyna jiı saparǧa şyǧyp, zerttep-zerdelep jürgen ızdenuşı retınde tübekte turizmdı qandai baǧyttarda damyta tüsuge bolady dep oilaisyz?
– İä, Maŋǧystau oblysynyŋ turistık äleuetın bırneşe baǧyttarda damytuǧa bolady. Onyŋ bırı – klassikalyq turizm, iaǧni Kaspii teŋızı, qala arqyly deuge bolady. Bıraq teŋız jer betınde tek bızde ǧana ma? Bız şeteldıkterdı nemen qyzyqtyra alamyz? Osy jaǧyn oilau kerek. Bızdıŋ basqa öŋırlerden aiyrmaşylyǧymyz tabiǧi jäne tarihi, mädeni mūralarymyz – eskertkışterımızdı tanystyru mümkındıgımız. Mūny öŋırdıŋ özındık kelbetı deuge bolady. Sondai-aq Maŋǧystauda ekoturzimdı – öŋırdıŋ landşafttyq, ekologiialyq erekşelıkterın körsetuge negızdelgen ekologiialyq turizmdı damytuǧa bolady. Öŋırde barynşa qolaily turizm türı – etnoturizm. Aty aityp tūrǧandai, būl baǧyttyŋ da kökjiegı keŋ, iaǧni öŋırdıŋ qolönerı, etnoauyldar, jalpy ūlttyq erekşelıkterı dep tüsınuge bolady. Atalmyş baǧytta Adai jylqysyn damytu ısın, qolöner men zergerlıktı, auyldyq jerlerdıŋ özınde sirep kele jatqan kiız basu, bau-basqūr toqu, şi orau, tekemet oiu, atqa şabu, kiız üi, dombyra jasau, qamşy öru, taǧy basqa ūlttyq salt-dästürlerdı, öner, eŋbek, säulet ısterın qamtuǧa bolady. Kelesı turizm türı tabiǧi, geologiialyq nysandardy körsetu arqyly jüzege asatyn bioturizm desek, taǧy bır baǧyt retınde käsıpqoilarǧa arnalǧan ekstremaldy turizm baǧytyn aita alamyz. Maŋǧystauda qazırdıŋ özınde avtoralli ötkızılıp keledı. Endı osyny keŋeitıp, su astyna tüsu, bızdegı jal-jal qūmdardyŋ üstınde bolu nemese paraplandar arqyly Üstırt kemerlerınen sekıru, özge de ärtürlı tabiǧat jaǧdaiynda jarystar ūiymdastyruǧa bolady. Jäne geoturizm asa keŋ tanymal bolmaǧanmen, būl köptegen ǧylym, äsırese jaratylystanu ǧylymdarynda, käsıbi jihangerlerge qyzyqty dünie bolar edı. Sebebı būl arqyly bız Maŋǧystaudyŋ özındık geologiialyq tūrǧydaǧy tabiǧi jäne geomorfologiialyq landşaftyq erekşelıkterın tanystyruǧa mümkındık alamyz.
– Sızdıŋşe turizmdı damytuda olqy tüsıp, tasada qalyp kele jatqan tūstar bar ma? Sondai-aq, qazır kielı oryndar basynda turister qaptap jüredı. Būl ziiarat pa, turistık saiahat pa? Mūnyŋ qūqyqtyq retteluı nemese qadaǧalanatyn tärtıbı bar ma?
– Maŋǧystaudyŋ tarihynyŋ özın ekıge böluge bolady. Bırınşısı – tabiǧat jasaǧan tarih, ekınşısı – adamzat jasaǧan tarih. Ekeuı bır-bırımen ūştasyp jatady. Ölkenıŋ tabiǧaty men tarihyn bölıp qarau qiyn, ekeuı bırge jüredı, köptegen oqiǧalardyŋ kuägerı bolǧan jerler, tabiǧattyŋ sony tuyndylary – keluşılerge eŋ bırınşı quana körsetetın jäne olardy süisındıre alatyn qūndylyqtarymyz. Qazırgı taŋda jürgızılıp jatqan jūmystarǧa qarap tasada qalyp jatqan tūstar joq deuge bolatyn şyǧar. Al Maŋǧystau turizmın damytu, tıptı jarnamalau üşın köpşılıkke mälım nemese beimälım degen ūǧymdarmen jūmys ısteu kerek siiaqty. Maŋǧystaudyŋ eskertkışterı bıraz belgılı dep oilaimyz, aldaǧy uaqytta şeteldıkterdı aitpaǧanda, qazaqstandyqtar üşın belgısız bolyp kelgen oryndardy, nysandardy tanyta tüsu qajet. Al ziiarat etu būryn da bolǧan, qazır de bar jäne bolaşaqta da joiylyp ketetın dästür emes. Ol infraqūrylymnyŋ bolu-bolmauyna qaramai damyp jatqan baǧyt. Dūrys aitasyz, onyŋ basqa da qyrlary bar. Jūrt ony köpşılıkpen ötetın turizm retınde qabyldaidy da, nysannyŋ kielı oryn ekenı ūmyt qaldyrady, sol sebepten adamdardyŋ özın-özı ūstau tärtıpterınde olqylyqtar ketıp jatady. Bız mūny der kezınde qolǧa alyp, tärtıbı boiynşa, arnaiy nūsqaulyǧy boiynşa qalyptastyruymyz kerek jäne sol jerge baratyn adamdar ony mınsız oryndau mındetın qoiu kerek. Mysaly, İzrail, İran elderınıŋ de turisterge körsetetın eskertkışterı, nysandary köp, bıraq keluşıler ol jerdıŋ tärtıbın qataŋ saqtauy tiıs. Bızdıŋ elımızde de osy mäseleler eskerılgenı dūrys dep oilaimyz. Jalpy, salada bolaşaqta perspektivasy bar jūmystar köp. Mysaly, tarihi eskertkışterdı qazu-zertteu jūmystarynda praktika retınde elımızdegı ülken universitterdegı arheologiialyq, arhitekturalyq saladaǧy studentterdı qatystyruǧa bolady. Būl, bırınşıden, jastardyŋ öresın keŋeituge, elın, jerın tanuyna, süiuıne yqpal etse, ekınşıden, arzan eŋbek küşı. Osylaişa, bır-bırımen bailanysty, bırın-bırı tolyqtyryp tūratyn jūmystardy jasauǧa bolady. Mūnyŋ bärı tüptep kelgende, estetikalyq turizmge alyp keledı. Ǧalym Serıkbol Qondybai aǧamyzşa aitsaq, jerdıŋ bolmysy, jerdıŋ tüsınıgı, tıptı jerdıŋ qasietı adamdy erekşe bır oilau qabıletıne jetelep, demaldyruǧa sebı tiedı. Surettı, zergerlık būiymdy körgende adamnyŋ jany raqattanyp, közı quanyp, köŋılı demalady ǧoi, sol sekıldı tabiǧattyŋ, jerdıŋ jauharyn körgende adam jan-jaqty demalady. Turizmde mındettı türde «saluly tösek, salqyn üi» degendei jaily jaǧdai jasau maqsat emes, şynaiy tabiǧattyŋ özın köru adamǧa airyqşa ruhani küş beredı.
– Maŋǧystaudaǧy turizmnıŋ qazırgı ahualy qai deŋgeide dep oilaisyz?
– Būl sala älı de tolyqtai konveierlık baǧytqa qoiylmaǧan. Işkı turizmdı bylai qoiǧanda, syrttan keletın turisterdıŋ sanyn sanaqta ūstap otyru öte qiyn, olardyŋ köbı ärtürlı jolmen keledı, olarǧa kömektesetın, olardy tırkep otyratyn ortalyq joq jäne oblys boiynşa bıren-saran ǧana ışkı turizm baǧyty boiynşa ekskursiialar ūiymdastyratyn kompaniialardyŋ özı az, az bolǧandyqtan keibır kezderde baǧalary köŋılden şyǧa qoimaidy. Köbı özınıŋ baǧytyn şeteldıktermen bailanystyrǧan soŋ baǧasy qymbat bolady, ol öz kezegınde turisterdı alystatuǧa äser etedı. Şeteldıktıŋ bärı qaltaly emes qoi, qaltaly bolǧannyŋ özınde ärnärsenıŋ özınıŋ şamasy, retı bar. Turisterdı tasymaldau qūny, baǧytynda ärkelkılık bar jäne olardyŋ qauıpsızdık jaǧy, olarǧa berıletın maǧlūmat siiaqty dünieler ärkımnıŋ jasaǧan eŋbegıne ärtürlı bolyp keledı. Sondai-aq salada aqparat, iaǧni jarnama jetıspeidı. Keŋ tanymaldylyq kerek, qonaqtardy kütıp aluda qolailylyq kerek. Jūmys jasalmai jatyr dep te aitpaimyz, bıraq qanaǧattanarlyq deŋgeide dep te aita almaimyz. Aqparattardy taratyp, kelgen turisterdı qadaǧalap, rettestırıp, olarǧa baǧyt-baǧdar berıp otyratyn ortalyqtar qajet. Būǧan deiın turisterdı teŋız jaǧasyndaǧy demalys oryndaryna alyp kelgen, teŋızdıŋ jyly bolu mausymy ärı ketse üş ai, odan ärı aspaidy. Jalǧyz «Kendırlı» – onyŋ jylu ortalyǧy köpşılıkke arnalmaǧan, ol tek «Özenmūnaigaz» mūnaişylaryna arnalǧan. Ol jaqqa joldamanyŋ satylmaityny da ökınıştı. Ekınşıden, alys. Kelgen turistıŋ bärı tek teŋız dep kelmeidı, olar tarihi-tabiǧi eskertkışterdı, estetikany, ekzotikany, osy jerdıŋ marsiandyq peizajyn körıp, sodan läzzat alu üşın de keledı. Dūrys ūiymdastyrylyp, dūrys servistık qyzmet körsetılse, qonaqtardyŋ da Qazaqstan turaly oiy jaqsy bolady. Qandai baǧyttaǧy, qandai piǧyldaǧy adamdar kelıp otyrǧanyn statistikalyq tūrǧydan tırkep, qadaǧalap otyrudyŋ eş aiyby joq. Qazır kım kelıp, kım şyǧyp jatqanyn esepke alu öte qiyn. Tarihi eskertkışterge qol sūǧatyndary bar şyǧar, temır ızdeitın arnaiy qūraldarmen jüretın adamdar bar ekenı de jasyryn emes. Maŋǧystau jerınde ömır sürgen ejelgı januarlar qaldyqtarynyŋ, basqa da baǧa jetpes qūndylyqtardyŋ oblystan, tıptı elden şyǧyp ketıp jatpasyna kım kepıl? Turizmdı damytamyz dep jürıp asyldarymyzdan aiyrylyp qalmasaq eken degen tılek qoi bızdıkı. Turizmdı damytuǧa mındettımız, bıraq tärtıp jaǧyn tasada qaldyrmauymyz kerek. «Ūşyqtai sala «jazyldyŋ ba?» deuge bolmaityny siiaqty, bırte-bırte turizmnıŋ kemeldengen kezıne de jetermız, bıraq oǧan deiın qauıpsızdık, tärtıp mäselelerın ūmyt qaldyrmai, bırınşı kezekte jolǧa qoiyp aluymyz kerek dep oilaimyn.
Äŋgımelesken Gülaiym ŞYNTEMIRQYZY, «Egemen Qazaqstan», Maŋǧystau oblysy
