Sıŋlım Rafiha Omarqyzy 1939 jyly düniege kelıp, 2020 jyly 1 mausymda baqilyq düniege ketkenıne, mıne, bır jyl boldy.
Bızdıŋ äkemız Omar Ahmetūly Arqa dalasynda, Qarqaralyda balalyq şaǧy ötıp, taǧdyrdyŋ aidauymen 16 jasynda şekara asyp, keruen saudasymen Qytaida tūruyna tura kelgen. Äkesı de jüzdegen tüiemen keruen saudasyn jürgızgen körınedı. Etnikalyq territoriia jaǧynan alǧanda Qarqaraly arǧynnyŋ qarakesek ruynyŋ jerı ekenı belgılı, al qazaqta ruǧa sıŋgen töreler köp, sol siiaqty Ahmettıŋ äuletı de töre bolǧanymen arǧyn arasyna sıŋıp ketken edı. Şeşemız Kamal da Tülık törenıŋ qyzy, öte biiazy, sūlu adam bolǧan. Zamanynda on üş jasta otau iesı degen dästürmen, anamyz on tört jasynda äkemızben otau qūrǧan.
Qytaidyŋ Şyǧys Qazaqstannyŋ Maqanşy audany Baqty kedenımen şekaralas jatqan Şäueşek qalasynda bız ösıp-jetıldık. «Aiqap» jurnaly, «Qazaq», «Saryarqa» gazetterınde «Şäueşek Sıbırdegı zamanaui qalalar siiaqty körkem qala», - dep jazyllǧan. Şynynda da, Şäueşek sondai bır tynyş, batys pen şyǧystyŋ şahar örkenietı toǧysqan janǧa jaily qala bolatyn. Osyndaǧy Mahmūd Qaşǧari atyndaǧy mektepte orta bılım aldyq. Şäueşek gimnaziiasy 1934-şy jyldary aşylǧan. Qalada ekı mūnaraly meşıt bolatyn, qazır onyŋ mūnarasy ǧana qalyp, köp meşıtter jabylǧan. Osynda tılımız kalimaǧa kelıp, islam kanondaryn da üirendık. Būl jerde 1940-1950-jj. qazaqtar sany 70 paiyz qūraǧan. Qalada orys, ukrain, ūiǧyr, özbek, tatar, düngen, sıbe siiaqty ūlttar da mekendegen. Şäueşektıŋ özıne tän dialektısı bar, türkı tıldes basqa ūlttar «qazaq aksentımen», qoŋyr äuezben aitatyn, bylaişa aitqanda, olar qazaq tılınde erkın söileitın. Būlardyŋ bır-bırımen mädeni yqpaldastyǧy jürıp jatty. Bas qosular, toi-tomalaq qazaq änderımen qosa, tatardyŋ jyrlaryn garmonmen süiemeldep aitqanda, sözderı de maǧynaly, äuenderı de ädemı bolyp qalyqtaidy.
Äkemızdıŋ aralasqan ortasy auqatty adamdar boldy. Talai ükırdai, zäŋgıler bızdıŋ üige at basyn būryp, şarualaryn tyndyratyn. Dombyramen küi tartyp, öleŋderın aityp jaqsy otyratyn. Sälımjan zäŋgı qonaq bolyp jatqan kezde bauyrymyzdyŋ atyn Sälımjan dep qoiǧan edı. Aǧamyz Ǧalymjan üidıŋ tūŋǧyşy bolǧandyqtan, şeşem ony öte jas kezınde tapqandyqtan, oǧan bauyry siiaqty qaraityn. Ol Qūrandy jatqa bıletın, qasiettı adam boldy.
Jūmystyŋ babymen men de, Rafiha da Ürımjıde bolyp jürdık. Rafiha qytai tılın jaqsy bıldı, jinalystardy da qytaişa ötkızetın.
Ürımjı, qytaişa Dihua - Qazaq xandyǧynyŋ eŋ şyǧystaǧy şekarasy boldy. Abylaihan Sin patşalyǧymen arany jaqsartqannan keiın ekı jaqqa da ortaq bır jerdı taŋdap, erkın sauda jasamaqşy boldy. Qazaqtar tört tülık malyn Ürımjıge aidap äkep, Sin patşalyǧymen aiyrbas sauda jürgızdı. Osylaişa, Ürımjı qalasy salyndy. Būl qalanyŋ salynuyna Qazaq xandyǧynyŋ yqpaly bolǧany sözsız.
1883-1884 jj. Ürımjı qalasy resmi türde Şyŋşaŋ ölkesınıŋ saiasi ortalyǧy boldy. Oǧan üş ülken aimaq kırdı. Qazaqtar mekendegen Altai, Ile, tarbaǧatai aimaqtary üş aimaq köterılısımen belgılı.
Bız Qytaidaǧy 1958-1962 jj. ūjymdastyrudy kördık. 1958-1962 jj. ūjymdastyruda Altaida ülken köterlıs boldy, elde jappai aşarşylyq etek aldy. Ūjymdasuǧa qarsy eldı-mekennıŋ köterıster de bolyp jatty. Olardyŋ köpşılıgın Tarymǧa sürgınge aidady. 1955-62 jj. el Qazaqstanǧa dürlıgıp köştı. Bız de osy ūly köşpen keldık. Adamdardyŋ ürkıp köşkenı sonşa, Şäueşek bos qalǧan.
Atamyz Zamanbek aqsaqaldyŋ şaŋyraǧynda kelındık mındetın de jaqsy atqardy, enesımen de, qaiyn sıŋlı, qaiyn ınılerımen de öte tatu ǧūmyr keştı. Qazaqta atasy men äjesıne bala sıŋıp ketedı. Kelınder ūrlana qarap jüredı. Būl da bızdıŋ bolmysymyz. Ūly Abai men Şoqandy da äjelerı tärbielegen.
Jūmystyŋ babymen men de, Rafiha da Ürımjıde bolyp jürdık. Rafiha qytai tılın jaqsy bıldı, jinalystardy da qytaişa ötkızetın.
Ürımjı, qytaişa Dihua - Qazaq xandyǧynyŋ eŋ şyǧystaǧy şekarasy boldy. Abylaihan Sin patşalyǧymen arany jaqsartqannan keiın ekı jaqqa da ortaq bır jerdı taŋdap, erkın sauda jasamaqşy boldy. Qazaqtar tört tülık malyn Ürımjıge aidap äkep, Sin patşalyǧymen aiyrbas sauda jürgızdı. Osylaişa, Ürımjı qalasy salyndy. Būl qalanyŋ salynuyna Qazaq xandyǧynyŋ yqpaly bolǧany sözsız.
1883-1884 jj. Ürımjı qalasy resmi türde Şyŋşaŋ ölkesınıŋ saiasi ortalyǧy boldy. Oǧan üş ülken aimaq kırdı. Qazaqtar mekendegen Altai, Ile, tarbaǧatai aimaqtary üş aimaq köterılısımen belgılı.
Bız Qytaidaǧy 1958-1962 jj. ūjymdastyrudy kördık. 1958-1962 jj. ūjymdastyruda Altaida ülken köterlıs boldy, elde jappai aşarşylyq etek aldy. Ūjymdasuǧa qarsy eldı-mekennıŋ köterıster de bolyp jatty. Olardyŋ köpşılıgın Tarymǧa sürgınge aidady. 1955-62 jj. el Qazaqstanǧa dürlıgıp köştı. Bız de osy ūly köşpen keldık. Adamdardyŋ ürkıp köşkenı sonşa, Şäueşek bos qalǧan.
Semei öŋırıne kelgennen keiın Rafiha özınıŋ zerektıgımen, orys tılın de üirenıp aldy, Semei qalasyndaǧy tehnikumdy da bıtırdı. Söitıp, jūmysqa da tez aralasyp kettı. Aiaköz qalasyndaǧy Avtokölık ekspeditorlyq öndırısınde ıstegen köz körgender Rafihanyŋ pysyqtyǧyn, adamgerşılıgın älı künge deiın aitady. Taǧdyr ony Ahmetqali Köpenov syndy tamaşa jıgıtpen jolyqtyryp, otau qūrdy. Ökınışke orai, ekeuınıŋ jūbailyq ömırı ūzaq bolmady, Ahmetqali 37 müşel jasynda dünie saldy. Közınıŋ aǧy men qarasyndai Saltanat pen Erjandy Rafiha özı kelın bolǧan Köpenovtar äuletı ortasynda jetkızdı. Ahmetqali tūŋǧyşyn «atyn özım qoidym Saltanat dep, qyzdy bergen qūdai ūldy da beredı» deitın.
Atamyz Zamanbek aqsaqaldyŋ şaŋyraǧynda kelındık mındetın de jaqsy atqardy, enesımen de, qaiyn sıŋlı, qaiyn ınılerımen de öte tatu ǧūmyr keştı. Qazaqta atasy men äjesıne bala sıŋıp ketedı. Kelınder ūrlana qarap jüredı. Būl da bızdıŋ bolmysymyz. Ūly Abai men Şoqandy da äjelerı tärbielegen.
Rafihanyŋ ömırınıŋ soŋy Ertıstıŋ Semei öŋırınde balary, nemerelerınıŋ qasynda öttı. Ajal jaqyndaǧanda, tüsıne aǧasy kırıp, «Qamai şaqyrady» dep tünde ūşyp tūryp, esıktı aşpaqşy bolyp, qūlap, jambasy synyp, sodan oŋalmady. Menımen videomen söilesıp jürdı, öŋı jüdeu edı. Aitatyny atymdy «Mäsken, Mäsken», odan közı jūmylyp, talyqsyp ketetın. «Özıŋdı ūsta, ekı balaŋnan basqa eşkım qaramaidy, ekeuın tyŋda», - dep aittym. Mūny soŋǧy söilesu dep kım oilaǧan...Mıne, senıŋ mäŋgılık saparǧa attanǧanyŋa bır jyl boldy. Jatqan jerıŋ jaily, topyraǧyŋ torqa bolyp, Alla öz panasyna alsyn. Bız senı ūmytpaimyz, ünemı eske alyp, Qūran baǧyştap otyramyz.
Mastura OMARTÖREQYZY,
zeinetker
