Sińlim Rafıha Omarqyzy 1939 jyly dúnıege kelip, 2020 jyly 1 maýsymda baqılyq dúnıege ketkenine, mine, bir jyl boldy.
Bizdiń ákemiz Omar Ahmetuly Arqa dalasynda, Qarqaralyda balalyq shaǵy ótip, taǵdyrdyń aıdaýymen 16 jasynda shekara asyp, kerýen saýdasymen Qytaıda turýyna týra kelgen. Ákesi de júzdegen túıemen kerýen saýdasyn júrgizgen kórinedi. Etnıkalyq terrıtorııa jaǵynan alǵanda Qarqaraly arǵynnyń qarakesek rýynyń jeri ekeni belgili, al qazaqta rýǵa sińgen tóreler kóp, sol sııaqty Ahmettiń áýleti de tóre bolǵanymen arǵyn arasyna sińip ketken edi. Sheshemiz Kamal da Túlik tóreniń qyzy, óte bııazy, sulý adam bolǵan. Zamanynda on úsh jasta otaý ıesi degen dástúrmen, anamyz on tórt jasynda ákemizben otaý qurǵan.
Qytaıdyń Shyǵys Qazaqstannyń Maqanshy aýdany Baqty kedenimen shekaralas jatqan Sháýeshek qalasynda biz ósip-jetildik. «Aıqap» jýrnaly, «Qazaq», «Saryarqa» gazetterinde «Sháýeshek Sibirdegi zamanaýı qalalar sııaqty kórkem qala», - dep jazyllǵan. Shynynda da, Sháýeshek sondaı bir tynysh, batys pen shyǵystyń shahar órkenıeti toǵysqan janǵa jaıly qala bolatyn. Osyndaǵy Mahmud Qashǵarı atyndaǵy mektepte orta bilim aldyq. Sháýeshek gımnazııasy 1934-shy jyldary ashylǵan. Qalada eki munaraly meshit bolatyn, qazir onyń munarasy ǵana qalyp, kóp meshitter jabylǵan. Osynda tilimiz kalımaǵa kelip, ıslam kanondaryn da úırendik. Bul jerde 1940-1950-jj. qazaqtar sany 70 paıyz quraǵan. Qalada orys, ýkraın, uıǵyr, ózbek, tatar, dúngen, sibe sııaqty ulttar da mekendegen. Sháýeshektiń ózine tán dıalektisi bar, túrki tildes basqa ulttar «qazaq akentimen», qońyr áýezben aıtatyn, bylaısha aıtqanda, olar qazaq tilinde erkin sóıleıtin. Bulardyń bir-birimen mádenı yqpaldastyǵy júrip jatty. Bas qosýlar, toı-tomalaq qazaq ánderimen qosa, tatardyń jyrlaryn garmonmen súıemeldep aıtqanda, sózderi de maǵynaly, áýenderi de ádemi bolyp qalyqtaıdy.
Ákemizdiń aralasqan ortasy aýqatty adamdar boldy. Talaı úkirdaı, záńgiler bizdiń úıge at basyn buryp, sharýalaryn tyndyratyn. Dombyramen kúı tartyp, óleńderin aıtyp jaqsy otyratyn. Sálimjan záńgi qonaq bolyp jatqan kezde baýyrymyzdyń atyn Sálimjan dep qoıǵan edi. Aǵamyz Ǵalymjan úıdiń tuńǵyshy bolǵandyqtan, sheshem ony óte jas kezinde tapqandyqtan, oǵan baýyry sııaqty qaraıtyn. Ol Qurandy jatqa biletin, qasıetti adam boldy.
Jumystyń babymen men de, Rafıha da Úrimjide bolyp júrdik. Rafıha qytaı tilin jaqsy bildi, jınalystardy da qytaısha ótkizetin.
Úrimji, qytaısha Dıhýa - Qazaq xandyǵynyń eń shyǵystaǵy shekarasy boldy. Abylaıhan ın patshalyǵymen arany jaqsartqannan keıin eki jaqqa da ortaq bir jerdi tańdap, erkin saýda jasamaqshy boldy. Qazaqtar tórt túlik malyn Úrimjige aıdap ákep, ın patshalyǵymen aıyrbas saýda júrgizdi. Osylaısha, Úrimji qalasy salyndy. Bul qalanyń salynýyna Qazaq xandyǵynyń yqpaly bolǵany sózsiz.
1883-1884 jj. Úrimji qalasy resmı túrde Shyńshań ólkesiniń saıası ortalyǵy boldy. Oǵan úsh úlken aımaq kirdi. Qazaqtar mekendegen Altaı, Ile, tarbaǵataı aımaqtary úsh aımaq kóterilisimen belgili.
Biz Qytaıdaǵy 1958-1962 jj. ujymdastyrýdy kórdik. 1958-1962 jj. ujymdastyrýda Altaıda úlken kóterlis boldy, elde jappaı asharshylyq etek aldy. Ujymdasýǵa qarsy eldi-mekenniń kóterister de bolyp jatty. Olardyń kópshiligin Tarymǵa súrginge aıdady. 1955-62 jj. el Qazaqstanǵa dúrligip kóshti. Biz de osy uly kóshpen keldik. Adamdardyń úrkip kóshkeni sonsha, Sháýeshek bos qalǵan.
Semeı óńirine kelgennen keıin Rafıha óziniń zerektigimen, orys tilin de úırenip aldy, Semeı qalasyndaǵy tehnıkýmdy da bitirdi. Sóıtip, jumysqa da tez aralasyp ketti. Aıakóz qalasyndaǵy Avtokólik ekspedıtorlyq óndirisinde istegen kóz kórgender Rafıhanyń pysyqtyǵyn, adamgershiligin áli kúnge deıin aıtady. Taǵdyr ony Ahmetqalı Kópenov syndy tamasha jigitpen jolyqtyryp, otaý qurdy. Ókinishke oraı, ekeýiniń jubaılyq ómiri uzaq bolmady, Ahmetqalı 37 múshel jasynda dúnıe saldy. Kóziniń aǵy men qarasyndaı Saltanat pen Erjandy Rafıha ózi kelin bolǵan Kópenovtar áýleti ortasynda jetkizdi. Ahmetqalı tuńǵyshyn «atyn ózim qoıdym Saltanat dep, qyzdy bergen qudaı uldy da beredi» deıtin.
Atamyz Zamanbek aqsaqaldyń shańyraǵynda kelindik mindetin de jaqsy atqardy, enesimen de, qaıyn sińli, qaıyn inilerimen de óte tatý ǵumyr keshti. Qazaqta atasy men ájesine bala sińip ketedi. Kelinder urlana qarap júredi. Bul da bizdiń bolmysymyz. Uly Abaı men Shoqandy da ájeleri tárbıelegen.
Rafıhanyń ómiriniń sońy Ertistiń Semeı óńirinde balary, nemereleriniń qasynda ótti. Ajal jaqyndaǵanda, túsine aǵasy kirip, «Qamaı shaqyrady» dep túnde ushyp turyp, esikti ashpaqshy bolyp, qulap, jambasy synyp, sodan ońalmady. Menimen vıdeomen sóılesip júrdi, óńi júdeý edi. Aıtatyny atymdy «Másken, Másken», odan kózi jumylyp, talyqsyp ketetin. «Ózińdi usta, eki balańnan basqa eshkim qaramaıdy, ekeýin tyńda», - dep aıttym. Muny sońǵy sóılesý dep kim oılaǵan...
Mine, seniń máńgilik saparǵa attanǵanyńa bir jyl boldy. Jatqan jeriń jaıly, topyraǵyń torqa bolyp, Alla óz panasyna alsyn. Biz seni umytpaımyz, únemi eske alyp, Quran baǵyshtap otyramyz.
Mastýra OMARTÓREQYZY,
zeınetker
