Qazaqtyŋ belgılı änşısı Ramazan Stamǧaziev eluge toldy. Biyl änşınıŋ öner älemınde jürgenıne otyz jyl bolypty. Abai.kz aqparattyq portalynyŋ tılşısı osy aituly mereke qarsaŋynda änşımen syrlasyp qaitqan edı.
– Qalyŋyz qalai, Ramazan aǧa?
– Äzırge jaman emes, Qanatjan!
– Aǧa, erdıŋ jasy eluge kelgen kezıŋızde alǧaşqy saualdy säl-päl qytyǧyŋyzǧa tiiuden bastasaq, renjımeisız be?
– Abai.kz-tıŋ formatynda äŋgımelespeksıŋ ǧoi. Qalaǧanyŋ sol bolsa, ony da köreiık. Jalpy, senderdıŋ (jurnalisterdıŋ) ızdegenderıŋ sol qityqqa tiiu arqyly adamnyŋ ışındegısın syrtqa aqtaryp salu ǧoi. Äŋgımenı bastamai tūryp, saǧan 21 qazan künı «Respublika saraiynda» bolatyn "Küzgı äuen" atty konsertımnıŋ biletın berıp qoiaiyn. Konsertke kelmei qalyp, ornyŋ kempırdıŋ auzy sekıldı üŋıreiıp qalmasyn.
– Mındettı türde kelemın, aǧa. Al endı sūraq qysqaşa bylai: Ramazannyŋ nege özınen asqan şäkırtı joq?
– Menen asyp tüsetın şäkırtterım köp.
– Endeşe, olardy halyq nege bılmeidı?
– Bılmeitın sebebı dästürlı änşılerge ükımet tarapynan qoldau joq. Talantty änşılerdı aldymen elge körsetu kerek. Ol üşın ülken sahnaǧa şyǧar jol aşyq boluy kerek, telearnalardan konsertterın körsetu kerek. Qazır sahnany arzanqol teatrlar men türlı şoumender jaulap aldy. Sız maǧan aityŋyzşy, Qairat Baibosynovtan keiın qai dästürlı änşınıŋ konsertı tolyǧymen telearna arqyly Qazaqstanǧa tarady? Bügıngı jüienıŋ dästürlı önerge degen közqarasy tüzu emes. Bar kınänı sol jaqtan ızdeu kerek.
– Sız aitqan Qairat aǧa da, Sız de radioǧa bır ret şyǧyp, bar qazaqqa özderıŋızdıŋ qandai änşı ekendıkterıŋızdı tanytqan joq pa edıŋızder? Endı ne kedergı?
– Basqaǧa jauap bere almaimyn. Öz basym saiasattyŋ dästürlı önerge degen suyq közqarasyn elden būryn baiqadym. Sondyqtan da «qos mekendı» änşıge ainaluǧa şeşım qabyldadym. Estrada men dästürlı önerdı qatar alyp, elge tanyluǧa bolatyn şyǧar dep oiladym. Estradalyq änderdı aita jürıp, halyq änderın synalap ortaǧa kırgızgım keldı. Būl - änşı retındegı menıŋ ūstanǧan saiasatym bolatyn. Dästürlı änderden jastar jalyǧa bastasa, estradaǧa köşe qoiamyn. Sosyn aqyryn tolǧaularǧa tüsemın. Ol da zerıktırse, keiıngı zaman sazgerlerıne kezek keledı. Osylai osy uaqytqa deiın publikany saiasatpen ūstap keldım desem de bolady. Bıraq, jalaŋ estradaǧa äues bolmaǧanymdy jūrt jaqsy bıledı.
Qolyna dombyra ūstaǧan qalyŋ qazaqtyŋ bärı Ramazan emes qoi. Sondyqtan da, keibır şäkırtterımızdıŋ baǧy aşylmai kele jatqanyn moiyndaimyn.
– Mäsele, memleketke, memlekettıŋ saiasatyna kelıp tıreledı deisız ǧoi.
– Ärine, solai. Jeŋıl äuen, daŋǧaza muzykaǧa berılgen efirlerdıŋ sūrauy joqtyǧyna küiınemın. Bıraq, qazır seŋ qozǧaldy. Almatyda dästürlı önerdı nasihattaityn teatr aşyldy. Biyl qanşama jıgıtter sonda jūmysqa ornalasty. Jastardyŋ közı endı aşyla bastady. Bükıl qazaq önerınıŋ basy sol ortalyqta toǧysatyn boldy. Qazaqtar tüsırgen filmder körsetılıp jatyr, baiqaular ötkızılıp jatyr, qolöner şeberlerınıŋ körmelerı ūiymdastyrylyp jatyr.
Özbekstanǧa, Türkımenstanǧa, Qytaiǧa, Reseige, kez-kelgen elge baryŋyz, eŋ bırınşı ūlttyq önerge köŋıl bölınedı. Qytai atam-zamanǧy ūlttyq teatrlaryn jylda milliardtap qarjy bölıp saqtap keledı. Ūlttyq dünielerın qasterlep, aldymen sonyŋ jaǧdaiyn jasaidy. Bızdıŋ qazaq önerı osyndai qamqorlyqty körmei keledı. Sondyqtan da Sızder «Stamǧazievten keiın dästürlı än aitatyn kımder bar?» dep sūrap otyrsyzdar. Mūndai sūraq bolmauy üşın de ūlttyq önerge memlekettıŋ közqarasy tüzeluı kerek. Bızdı ökşelep kele jatqan jastar bar. Olardy körsetetın, tanytatyn mehanizm joq. Telearnalardaǧy bırlı-jarym baǧdarlama men qazaq radiosy ol jastardyŋ jolyn aşyp jıberedı degenge öz basym senbeimın.
– Bälkım kınä halyqta şyǧar. Dästürlı ändı tyŋdaityn qūlaq joq şyǧar.
– Bız jalpy qazaqty daŋǧaza mädenietpen ulap tastadyq. Mädeniettıŋ ölşemın estradadaǧy selteŋbai änşılermen ölşeitın boldy. Teledidardy qosyp qalsaŋ, ne talǧamy, ne talanty joq alty änşı jüredı. Sol alty änşıden basqany köre almaityn halyqqa da obal. Jūrt solardyŋ auzynan şyqqanyn sıŋıre bergen soŋ, dübäraǧa ainalmaǧanda qaitedı. «El» prodiuserlık ortalyǧy jylda Astanaǧa baryp, jyrşylardy jyrlatady. Bır dastannyŋ özın ekı-üş kün jyrlaityn önerpazdar bar. Qanşama küişılık mektepter bar. Sonyŋ bärın nasihattai almai otyrmyz. İdeologiia joq. Qanşama jaqūttarymyz tottanyp jatyr. Jaqsy dünielerdı jazyp alyp, saqtap qoiu, keiıngı ūrpaqqa amanattau joq. Bızdıŋ maŋdaialdy öner qairatkerlerı "üielep" üilerınde jatyr. Ne memleketke, ne qoǧamǧa qajetı joq, olardyŋ...
– Būl ölıara kezeŋ qanşa uaqytqa sozylady dep oilaisyz?
– Bılmeimın. Menıŋşe ūlttyq önerge ülken reforma jasau kerek. Qazır tanymaldyqqa ie boluǧa äleumettık jelılerdıŋ septıgı tiıp jatyr. Halyq qandai änşı bar ekenın bıle bastady. Dauysy jaqsy änşılerdı el ızdei bastady.
– Bastapqy sūraqqa qaita oralǧym kelıp otyr. Stamǧaziev özınen keiıngı şäkırtterın Stamǧazievtıŋ köşırmesı jasap jıberdı dep jatady. Būǧan ne deisız?
– Ol zaŋdylyq! Men de bır kezderı Qairat Baibosynovtyŋ köşırmesı bolǧanmyn.
"Ramazannyŋ Qairat Baibosynovtyŋ köşırmesı bolǧan kezı"
– Ondai köşırmelık önerdı örge jüzgızbeidı emes pe?
– Köşırme bolǧysy kelmegen änşı qalypty būzyp şyǧady. Mysaly, men Qairattyŋ köşırmesı bolyp qalǧan joqpyn ǧoi. On jyl boiy Qairat aǧanyŋ köşırmesı bolyp jürdım. Dombyrany qaǧysyn, dauys yrǧaǧyna deiın ainytpai salatynmyn. Sahnadaǧy jürısı, tūrysy, kigen kiımı, ükı taǧuy bärın-bärın köşırdım. Auyl-auyldy aralap än tauyp alamyn. «Qairat aǧaŋ siiaqty aitady ekensıŋ» degen är sözge quanatynmyn. Osylai elıkteu arqyly özımde bar kemşılıktı joiyp, jaqsy sipattardy boiyma sıŋırdım. Bır künı Qairat aǧam: «Sen kopiia bolyp jüre beresıŋ be? Kopiia bolǧanyŋmen Qairat bola almaisyŋ. Endı ekı arany kesseŋşı. Senı Ramazan etetın neŋ bar?» dedı. Men sonan keiın basqaşa ızdenu jolyna tüstım. Qairat aǧany «tiyp» tastap, Jänıbek Kärmenovtı, Jüsıpbek Elebekovtı nysanaǧa ala bastadym. Manarbek Erjanov, Qali Baijanov, Baiǧabyl Jylqybaev, Qosymjan Babaqov, Kenen Äzırbaevtardy tyŋdap, solarǧa elıkteudı bastadym. Söitıp jürıp, Qairat aǧa salǧan ülken joldan daralanyp, öz soqpaǧyma tüstım.
– Qairat aǧa sızdı tura jolǧa salypty. Sız nege şäkırtterıŋızge Ramazan bola almaitynyn aitpaisyz?
– Men ylǧi da olarǧa Qairat aǧadai jol körsetıp kelemın. Qanşa aitqanmen şäkırt ūstazǧa elıkteidı eken. Olardyŋ da menı būzyp-jaryp şyǧar künı bolaryna sengım keledı.
– Şäkırtterıŋızdıŋ boiynan qandai qasiet köre almai jürsız?
– Bızdıŋ kezımızde än üirenu öte qiyn bolatyn. Qūlaǧymyz ylǧi radioǧa türık jüretın. Qairat Baibosynov aǧamyzdyŋ auzyna qarap otyratynbyz. Är aitqan änın sol mezette jattap alatynbyz. Dombyrany tartqanda tört şäkırtı tört jaǧynan qarap otyratynbyz. «Sen saǧany, sen ortany, sen bas jaǧyn qarap otyr» dep bır-bırımızge tapsyryp, sabaq bıtken soŋ, sonyŋ bärın qūrap, ändı üirenetın edık. Jalǧyz magnitafonmen jalǧyz kassetaǧa jazyp alǧan ändı on-on bes ret qoiǧannan keiın dauys syzyla bastaidy. Sonda da sol jazylǧan ändı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtauşy edık. Estıgen är äuendı der kezınde tez-tez miǧa toqyp alatyn edık. Änge sonşalyq qūmar, sonşalyq aşqūrsaq edık. Jänıbek Kärmenov aǧany bır tyŋdap, Qairat aǧany ekı tyŋdap, än üirenuge jantalasatynbyz. Sonyŋ arqasy bolar, bızben oqyǧan jıgıtterdıŋ bärı qazır öner salasynan alys ketken joq. Al, qazır bärı basqaşa. Qazaqtyŋ myŋ änı men myŋ küiı jazylǧan antologiia bar. İnternettı aşsaŋ, än tolyp tūr. Hrestomatiia deisıŋ be, basqa deisıŋ be, kıtaptan köp dünie joq. Aldyŋda as tolyp tūrsa, täbetıŋ qaşyp ne jerıŋdı bılmei qalasyŋ ǧoi. Bızdıŋ şäkırtterde sondai toqtyq bar. Auzyna şainap berıp, iegın qozǧap, jūtqyzyp jıbermeseŋ, ändı boiyna sıŋıre almaidy.
Men şäkırtterımdı ylǧi da teatrlarǧa jıberemın. Ärtıster 4-5 minuttyŋ ışınde küldırıp te, jylatyp ta ülgeredı. Dästürlı änşıge akterlık şeberlık mındettı türde kerek. Solardyŋ şeberlıgın üirense deimın. Akademiiada akterlık şeberlık degen arnaiy sabaq ötemız. Sol oqyǧandaryn, teatrǧa baryp praktikada körsın deimın.
Är balanyŋ tabiǧaty bölek. Ärqaisymen jeke jūmys jasaimyn. Bır bala änge myqty bolsa, dombyraǧa joq bolady. Dombyraǧa qolyn jügırtu üşın az ter tökpeimız. Endı bırınıŋ tıl tazalyǧymen jūmys ısteuge tura keledı. Keibır ärıpterdı dūrys aitqyzu üşın arnaiy därıs alularyna tura keledı. Bır şäkırttı 5 jyl degende äreŋ qaşap şyǧasyz. 10 şäkırttıŋ ekeuı änşı bolyp şyqsa, sonyŋ özı jetıstık. 100 şäkırt oqu bıtırse, onyŋ bärıne sahna daiyn tūrǧan joq. Qalǧandary önertanuşy retınde ǧylymmen ainalysyp, qazaqtyŋ joǧyn joqtap jüredı. Endı bıreulerı ūstazdyq etudı taŋdaidy.
Men şäkırtterıme auylǧa, tuǧan jerıne barularyna keŋes beremın. Mäselen, Qytaidan kelgen Aman Äubäkırūly degen jıgıt tuǧan jerıne baryp, Küitıŋ degen qalada öz mektebın aşty. Qazır sol jerde ekı jüzden astam bala dästürlı änşılık önerdı üirenıp jatyr. Tıptı, qazır sol şäkırtımnıŋ şäkırtterı menıŋ aldymda otyr. Qytaidan, Moŋǧoliiadan jylt etken bır bala körınse, sonyŋ jolyn aşuǧa tyrysamyn.
– El arasyna baryp än jinau mäselesı qolǧa alynbai keledı.
– Temırbek Jürgenov atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Öner akademiiasy "Dästürlı muzykalyq öner" kafedrasy ekı jyl qatarynan Moŋǧoliiaǧa ekspedisiia ūiymdastyrdy. Qorjyndary toq keldı. Kafedranyŋ janynan qūrylǧan laboratoriiamyz bar. Sonda notaǧa tüsırıp, zerttep, kıtap etıp şyǧaryp qoidyq. Al, jekelegen änşıler özderı üşın el aralap, qazaqtyŋ jauharlaryn jinap jüretının eldıŋ bärı bıledı. Al, memleket tarapynan ekspedisiialar ūiymdastyrylyp jatyr degendı estıgen emespın.
– Önerde jürgenıŋızge otyz jyl boldy. Otyz jylda ne bıtırdıŋız?
– Tük te bıtırgen joqpyn. Qazaqtyŋ änın aittym.
Tūrsynjan Şapai men Ramazan Stamǧaziev
– Sızdı Ramazan etken Tūrsynjan Şapaidyŋ änderı degen pıkırlerdı estimız.
– Mümkın. Bıraq, bır ǧana änmen tanymal boldym dei almaimyn. Tūrsynjan aǧanyŋ «Dariǧa-däuren», «Arman» sekıldı änderı menı qazaqqa tanytqanyn eşkım joqqa şyǧarmaidy. Ramazan dese – «Dariǧa-däuren», «Dariǧa-däuren» dese – Ramazan eske tüsedı» dep jatady. Būl än – menıŋ baǧyma bailanǧan än. Menıŋ baǧymdy osy än aşty, ekınşı jaǧynan ännıŋ de baǧyn men aşqan boluym kerek. «Dariǧa-däurendı» qabyldamaityn ortaǧa, «Arman» kerek. Bıreulerdıŋ janyna «Säule ǧūmyr» jaqyn. «Ai-säulemdı tyŋdap, dertımnen aiyqtym» degender de bolǧan. Jalpy, Tūrsynjan Şapai ekeumızdıŋ şyǧarmaşylyq odaǧymyz halyqqa bererın tolyq berıp boldy dep oilaimyn.
– Tūrsynjan Şapaidai sazgerge sızdı jaqyndatqan qandai küş?
– Qazaqy ün, muzykadaǧy qazaqy boiau menı Tūrsynjan änderıne bailap qoidy. Özınıŋ aituyna qaraǧanda ol kısınıŋ äkesı de myqty oryndauşy bolǧanǧa ūqsaidy. «Aǧa, mūndai äuennıŋ bärın boiyŋyzǧa qalai sıŋırdıŋız?» degenımde äkesınen köp dünie üirengenın aityp edı. Äkei jady myqty, Abaidy jatqa bıletın kısı bolypty. Aǧamyz sol kısını tyŋdap jürıp, sazger Tūrsynjan Şapaiǧa ainaldy. Änderındegı qazaqy boiaudyŋ tamyry qanynda, tegınde jatyr dep oilaimyn.
Bır kezderı «Abaidy saǧynu» degen sikldı film tüsırmek bolǧanda, Tūrsynjan aǧa Abaidyŋ jetı öleŋıne än jazdy. Abai sözıne än jazu üşın Abaidy tolyq tanu kerek. Sydyq Mūhamedjanov pen Äbılahat Esbaevtan keiın Abaidy tanyp-bılıp, onyŋ sözıne än jazǧan bır adam bar bolsa, ol – Tūrsynjan aǧamyz dep bılemın. Men sol jetı ändı de bır estıgennen-aq ǧaşyq bolyp, attai qalap qorjynyma salyp aldym. Endı osy änderdıŋ tört-beseuınıŋ basyn qosyp, beinebaian tüsırgım keledı.
– Önerpazdyŋ artynan aŋyz ere jüretını bar. Sızdıŋ artyŋyzdan ergen aŋyzdar jaily aityp berseŋız.
– Aŋyzdy qaitesıŋ. Ömırde bolǧan bır oqiǧany aityp bereiın. Bırde maǧan appaq saqaldy, yqşam sporttyq kiım kigen, qolynda taspiyǧy bar bır jıgıt-aǧasy keldı. Türmede jetı jylyn ötkerıp oralypty. «Abaqtydan şyqqanyma bır apta ǧana boldy. Türmedegı bes jüz jıgıttıŋ atynan syilyq äkelıp edım» dedı. Söittı de, qoldan jasalǧan pyşaq tartu ettı. «Mūndai syilyq alatyndai ne ıstep qoidym?» dep edım: «Senıŋ oryndauyŋdaǧy Tūrsynjan Şapaidyŋ änderın tyŋdaǧanda qapastaǧy ruhymyz azat bolyp, tastan örılgen tört qabyrǧa keŋıp sala beretın. «Volianyŋ» dämın senıŋ änıŋnen tatqandai boldyq. Senıŋ änderıŋdı tyŋdaǧan kezde janym «voliada» jürgendei bolatyn. Sol bır sättı sezımdı bastan keşu üşın bız barlyǧymyz «Dariǧa-däurendı», «Armandy» tyŋdaityn edık. Bırınşıden, Allanyŋ, ekınşıden, osy änderdıŋ arqasynda ruhani erkındık degennıŋ qandai bolatynyn bıldık. Sol üşın rahmet aituǧa keldım» dedı.
– Taspiyq ūstaǧan dındar adamnyŋ būl qylyǧy taŋdanuǧa tūrarlyq eken. Al, Sızdıŋ keibır ärıptesterıŋız ūlttyq önerdı ysyryp qoiyp, taqua dındar, missioner bolyp ketken joq pa qazır?
– Taŋdaǧan joly sol bolsa, janyna missionerlık jaqyn bolsa, solai ömır sürgısı kelse, özderı bılsın. Dın men önerdı şatastyryp, boiyŋda bar önerdı basqa maqsatqa paidalanu degendı öz basym tüsıne almaimyn. Qairat aǧa: «Sender özderıŋnıŋ oŋ jambastaryŋa keletın än ızdeŋder. Keiın än senderdı özı ızdep tauyp alady» deitın. Sol söz şyndyq eken. Qazır köp sazgerler özderı kelıp, änderın ūsynyp jatady. Änımdı ait, toiyŋdy dürkıretıp ötkızıp beremın, bükıl jaǧdaiyŋdy jasaimyn» degen siiaqty uädelerın üiıp tögedı. Men dünie üşın ondai ortaŋqol änderge satylǧan emespın. Osydan-aq, qolymnan önerdı dın, saiasat jolynda saudalau kelmeitının tüsınersız dep oilaimyn.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
surette: Qanat Äbılqaiyr, Ramazan Stamǧaziev, Qanat Tıleuhan
"Ramazannyŋ Qairat Baibosynovtyŋ köşırmesı bolǧan kezı"
– Ondai köşırmelık önerdı örge jüzgızbeidı emes pe?
– Köşırme bolǧysy kelmegen änşı qalypty būzyp şyǧady. Mysaly, men Qairattyŋ köşırmesı bolyp qalǧan joqpyn ǧoi. On jyl boiy Qairat aǧanyŋ köşırmesı bolyp jürdım. Dombyrany qaǧysyn, dauys yrǧaǧyna deiın ainytpai salatynmyn. Sahnadaǧy jürısı, tūrysy, kigen kiımı, ükı taǧuy bärın-bärın köşırdım. Auyl-auyldy aralap än tauyp alamyn. «Qairat aǧaŋ siiaqty aitady ekensıŋ» degen är sözge quanatynmyn. Osylai elıkteu arqyly özımde bar kemşılıktı joiyp, jaqsy sipattardy boiyma sıŋırdım. Bır künı Qairat aǧam: «Sen kopiia bolyp jüre beresıŋ be? Kopiia bolǧanyŋmen Qairat bola almaisyŋ. Endı ekı arany kesseŋşı. Senı Ramazan etetın neŋ bar?» dedı. Men sonan keiın basqaşa ızdenu jolyna tüstım. Qairat aǧany «tiyp» tastap, Jänıbek Kärmenovtı, Jüsıpbek Elebekovtı nysanaǧa ala bastadym. Manarbek Erjanov, Qali Baijanov, Baiǧabyl Jylqybaev, Qosymjan Babaqov, Kenen Äzırbaevtardy tyŋdap, solarǧa elıkteudı bastadym. Söitıp jürıp, Qairat aǧa salǧan ülken joldan daralanyp, öz soqpaǧyma tüstım.
– Qairat aǧa sızdı tura jolǧa salypty. Sız nege şäkırtterıŋızge Ramazan bola almaitynyn aitpaisyz?
– Men ylǧi da olarǧa Qairat aǧadai jol körsetıp kelemın. Qanşa aitqanmen şäkırt ūstazǧa elıkteidı eken. Olardyŋ da menı būzyp-jaryp şyǧar künı bolaryna sengım keledı.
– Şäkırtterıŋızdıŋ boiynan qandai qasiet köre almai jürsız?
– Bızdıŋ kezımızde än üirenu öte qiyn bolatyn. Qūlaǧymyz ylǧi radioǧa türık jüretın. Qairat Baibosynov aǧamyzdyŋ auzyna qarap otyratynbyz. Är aitqan änın sol mezette jattap alatynbyz. Dombyrany tartqanda tört şäkırtı tört jaǧynan qarap otyratynbyz. «Sen saǧany, sen ortany, sen bas jaǧyn qarap otyr» dep bır-bırımızge tapsyryp, sabaq bıtken soŋ, sonyŋ bärın qūrap, ändı üirenetın edık. Jalǧyz magnitafonmen jalǧyz kassetaǧa jazyp alǧan ändı on-on bes ret qoiǧannan keiın dauys syzyla bastaidy. Sonda da sol jazylǧan ändı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtauşy edık. Estıgen är äuendı der kezınde tez-tez miǧa toqyp alatyn edık. Änge sonşalyq qūmar, sonşalyq aşqūrsaq edık. Jänıbek Kärmenov aǧany bır tyŋdap, Qairat aǧany ekı tyŋdap, än üirenuge jantalasatynbyz. Sonyŋ arqasy bolar, bızben oqyǧan jıgıtterdıŋ bärı qazır öner salasynan alys ketken joq. Al, qazır bärı basqaşa. Qazaqtyŋ myŋ änı men myŋ küiı jazylǧan antologiia bar. İnternettı aşsaŋ, än tolyp tūr. Hrestomatiia deisıŋ be, basqa deisıŋ be, kıtaptan köp dünie joq. Aldyŋda as tolyp tūrsa, täbetıŋ qaşyp ne jerıŋdı bılmei qalasyŋ ǧoi. Bızdıŋ şäkırtterde sondai toqtyq bar. Auzyna şainap berıp, iegın qozǧap, jūtqyzyp jıbermeseŋ, ändı boiyna sıŋıre almaidy.
Men şäkırtterımdı ylǧi da teatrlarǧa jıberemın. Ärtıster 4-5 minuttyŋ ışınde küldırıp te, jylatyp ta ülgeredı. Dästürlı änşıge akterlık şeberlık mındettı türde kerek. Solardyŋ şeberlıgın üirense deimın. Akademiiada akterlık şeberlık degen arnaiy sabaq ötemız. Sol oqyǧandaryn, teatrǧa baryp praktikada körsın deimın.
Är balanyŋ tabiǧaty bölek. Ärqaisymen jeke jūmys jasaimyn. Bır bala änge myqty bolsa, dombyraǧa joq bolady. Dombyraǧa qolyn jügırtu üşın az ter tökpeimız. Endı bırınıŋ tıl tazalyǧymen jūmys ısteuge tura keledı. Keibır ärıpterdı dūrys aitqyzu üşın arnaiy därıs alularyna tura keledı. Bır şäkırttı 5 jyl degende äreŋ qaşap şyǧasyz. 10 şäkırttıŋ ekeuı änşı bolyp şyqsa, sonyŋ özı jetıstık. 100 şäkırt oqu bıtırse, onyŋ bärıne sahna daiyn tūrǧan joq. Qalǧandary önertanuşy retınde ǧylymmen ainalysyp, qazaqtyŋ joǧyn joqtap jüredı. Endı bıreulerı ūstazdyq etudı taŋdaidy.
Men şäkırtterıme auylǧa, tuǧan jerıne barularyna keŋes beremın. Mäselen, Qytaidan kelgen Aman Äubäkırūly degen jıgıt tuǧan jerıne baryp, Küitıŋ degen qalada öz mektebın aşty. Qazır sol jerde ekı jüzden astam bala dästürlı änşılık önerdı üirenıp jatyr. Tıptı, qazır sol şäkırtımnıŋ şäkırtterı menıŋ aldymda otyr. Qytaidan, Moŋǧoliiadan jylt etken bır bala körınse, sonyŋ jolyn aşuǧa tyrysamyn.
– El arasyna baryp än jinau mäselesı qolǧa alynbai keledı.
– Temırbek Jürgenov atyndaǧy Qazaq Ūlttyq Öner akademiiasy "Dästürlı muzykalyq öner" kafedrasy ekı jyl qatarynan Moŋǧoliiaǧa ekspedisiia ūiymdastyrdy. Qorjyndary toq keldı. Kafedranyŋ janynan qūrylǧan laboratoriiamyz bar. Sonda notaǧa tüsırıp, zerttep, kıtap etıp şyǧaryp qoidyq. Al, jekelegen änşıler özderı üşın el aralap, qazaqtyŋ jauharlaryn jinap jüretının eldıŋ bärı bıledı. Al, memleket tarapynan ekspedisiialar ūiymdastyrylyp jatyr degendı estıgen emespın.
– Önerde jürgenıŋızge otyz jyl boldy. Otyz jylda ne bıtırdıŋız?
– Tük te bıtırgen joqpyn. Qazaqtyŋ änın aittym.
Tūrsynjan Şapai men Ramazan Stamǧaziev
– Sızdı Ramazan etken Tūrsynjan Şapaidyŋ änderı degen pıkırlerdı estimız.
– Mümkın. Bıraq, bır ǧana änmen tanymal boldym dei almaimyn. Tūrsynjan aǧanyŋ «Dariǧa-däuren», «Arman» sekıldı änderı menı qazaqqa tanytqanyn eşkım joqqa şyǧarmaidy. Ramazan dese – «Dariǧa-däuren», «Dariǧa-däuren» dese – Ramazan eske tüsedı» dep jatady. Būl än – menıŋ baǧyma bailanǧan än. Menıŋ baǧymdy osy än aşty, ekınşı jaǧynan ännıŋ de baǧyn men aşqan boluym kerek. «Dariǧa-däurendı» qabyldamaityn ortaǧa, «Arman» kerek. Bıreulerdıŋ janyna «Säule ǧūmyr» jaqyn. «Ai-säulemdı tyŋdap, dertımnen aiyqtym» degender de bolǧan. Jalpy, Tūrsynjan Şapai ekeumızdıŋ şyǧarmaşylyq odaǧymyz halyqqa bererın tolyq berıp boldy dep oilaimyn.
– Tūrsynjan Şapaidai sazgerge sızdı jaqyndatqan qandai küş?
– Qazaqy ün, muzykadaǧy qazaqy boiau menı Tūrsynjan änderıne bailap qoidy. Özınıŋ aituyna qaraǧanda ol kısınıŋ äkesı de myqty oryndauşy bolǧanǧa ūqsaidy. «Aǧa, mūndai äuennıŋ bärın boiyŋyzǧa qalai sıŋırdıŋız?» degenımde äkesınen köp dünie üirengenın aityp edı. Äkei jady myqty, Abaidy jatqa bıletın kısı bolypty. Aǧamyz sol kısını tyŋdap jürıp, sazger Tūrsynjan Şapaiǧa ainaldy. Änderındegı qazaqy boiaudyŋ tamyry qanynda, tegınde jatyr dep oilaimyn.
Bır kezderı «Abaidy saǧynu» degen sikldı film tüsırmek bolǧanda, Tūrsynjan aǧa Abaidyŋ jetı öleŋıne än jazdy. Abai sözıne än jazu üşın Abaidy tolyq tanu kerek. Sydyq Mūhamedjanov pen Äbılahat Esbaevtan keiın Abaidy tanyp-bılıp, onyŋ sözıne än jazǧan bır adam bar bolsa, ol – Tūrsynjan aǧamyz dep bılemın. Men sol jetı ändı de bır estıgennen-aq ǧaşyq bolyp, attai qalap qorjynyma salyp aldym. Endı osy änderdıŋ tört-beseuınıŋ basyn qosyp, beinebaian tüsırgım keledı.
– Önerpazdyŋ artynan aŋyz ere jüretını bar. Sızdıŋ artyŋyzdan ergen aŋyzdar jaily aityp berseŋız.
– Aŋyzdy qaitesıŋ. Ömırde bolǧan bır oqiǧany aityp bereiın. Bırde maǧan appaq saqaldy, yqşam sporttyq kiım kigen, qolynda taspiyǧy bar bır jıgıt-aǧasy keldı. Türmede jetı jylyn ötkerıp oralypty. «Abaqtydan şyqqanyma bır apta ǧana boldy. Türmedegı bes jüz jıgıttıŋ atynan syilyq äkelıp edım» dedı. Söittı de, qoldan jasalǧan pyşaq tartu ettı. «Mūndai syilyq alatyndai ne ıstep qoidym?» dep edım: «Senıŋ oryndauyŋdaǧy Tūrsynjan Şapaidyŋ änderın tyŋdaǧanda qapastaǧy ruhymyz azat bolyp, tastan örılgen tört qabyrǧa keŋıp sala beretın. «Volianyŋ» dämın senıŋ änıŋnen tatqandai boldyq. Senıŋ änderıŋdı tyŋdaǧan kezde janym «voliada» jürgendei bolatyn. Sol bır sättı sezımdı bastan keşu üşın bız barlyǧymyz «Dariǧa-däurendı», «Armandy» tyŋdaityn edık. Bırınşıden, Allanyŋ, ekınşıden, osy änderdıŋ arqasynda ruhani erkındık degennıŋ qandai bolatynyn bıldık. Sol üşın rahmet aituǧa keldım» dedı.
– Taspiyq ūstaǧan dındar adamnyŋ būl qylyǧy taŋdanuǧa tūrarlyq eken. Al, Sızdıŋ keibır ärıptesterıŋız ūlttyq önerdı ysyryp qoiyp, taqua dındar, missioner bolyp ketken joq pa qazır?
– Taŋdaǧan joly sol bolsa, janyna missionerlık jaqyn bolsa, solai ömır sürgısı kelse, özderı bılsın. Dın men önerdı şatastyryp, boiyŋda bar önerdı basqa maqsatqa paidalanu degendı öz basym tüsıne almaimyn. Qairat aǧa: «Sender özderıŋnıŋ oŋ jambastaryŋa keletın än ızdeŋder. Keiın än senderdı özı ızdep tauyp alady» deitın. Sol söz şyndyq eken. Qazır köp sazgerler özderı kelıp, änderın ūsynyp jatady. Änımdı ait, toiyŋdy dürkıretıp ötkızıp beremın, bükıl jaǧdaiyŋdy jasaimyn» degen siiaqty uädelerın üiıp tögedı. Men dünie üşın ondai ortaŋqol änderge satylǧan emespın. Osydan-aq, qolymnan önerdı dın, saiasat jolynda saudalau kelmeitının tüsınersız dep oilaimyn.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
surette: Qanat Äbılqaiyr, Ramazan Stamǧaziev, Qanat Tıleuhan
Sūhbattasqan Qanat Äbılqaiyr
Abai.kz
