«Jetpıs üşke kelgenşe baltalasaŋ da ölmeimın, jetpıs üşten asqan soŋ maiǧa bölep qoisaŋ da ärı ömır sürmeimın» dep däl elu jasynda özınıŋ būl fäniden qaşan ketetının boljaǧan ǧūlama, danagöi tūlǧa Mäşhür Jüsıp Köpeevtı ūly oişyl, filosof retınde tanimyz.
Mäşhür Jüsıp atamyz 1858 jyly Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audany Qyzyltau bolysynda düniege kelgen. Şyn aty – Jüsıp, al Mäşhür arabtyŋ «belgılı» degen sözı. Öz jazǧandarynyŋ keibırı jariialanyp, elge ataǧy jaiylǧan şaqty, jüsıp esımıne «Mäşhür» sözı tırkeledı de «Mäşhür Jüsıp» atymen ketedı. «Ǧūlama ǧūmyry» atty eŋbekte: «Qazaq ädebietı tarihynda özı ömır sürgen däuırdegı bırden-bır körnektı tūlǧa tanylatyn būl jannyŋ atqarǧan qyzmetıne, zertteuşlık, aqyndyq jūmysyna bır sätke zer salar bolsaq, onda onyŋ ömırbaiany bızdıŋ köz aldymyzǧa mynadai jailardy äkelerı anyq. Jüsıptıŋ äkesı Köpei Sermaǧambetūly qazaqqa obadai tietın jūt jyldarynyŋ bırınde ata-anadan erte aiyrylǧan qara qasqa atty kedeidıŋ bırı bolǧan. Auyl qariialary auyl äkesı esımınıŋ Köpei ataluynyŋ sebebın: «Joq, jetımdı köp körgen ol uyzyna jarymaǧan qozydai şipaia öskendıkten onyŋ atyn solai atap ketken»,- dep tüsındıredı. Dese de, qiyndyq pen auyrtpalyqtyŋ dämın erte tatqan ol marǧau tırşılıktı «mansūq» etken auyldastaryndai bolmaǧan. Uaqyt öte kele Köpei Sermaǧambetūly pysyq ta, şiraq, etı tırı adamdar sanatyna qosylyp, Altai-Quandyq elındegı Şotaiaq baidyŋ Qaraötkel, Atbasar, Omby, Qyzyljar töŋıregınde jürıp tūratyn jük keruenıne töreşı bolyp jūmys ısteidı. El körıp, jer körıp közı aşylady. Sonda jürıp üilı-barandy bolǧan soŋ özınıŋ kındık kesıp, kır juǧan jerı Qyzyltauǧa keledı. Bıraq mezgıl-mezgıl qaitalanyp otyratyn jūt jylynyŋ auyrtpalyǧynan aqynnyŋ äke-şeşesı öz ata mekenınen duan ortalyǧy – Baianauylǧa qonys audaryp, köp jataqtardyŋ bırı bolyp tūrmys keşedı», - degen derek kezdesedı.
Osy atalǧan «Ǧūlama ǧūmyry» atty eŋbekte ömır tauqymetınıŋ aşy-tūşysyn körıp ösken Köpei Sermaǧambetūly balalarynyŋ ülkenı – bolaşaq aqyn Jüsıptı oqytudy maqsat etkendıgı jazylady. Ol turaly: «Özınıŋ būl oiyn jüzege asyru üşın ol sondaǧy Qamar qazırettıŋ medresesıne küzetşı bolyp ornalasyp, eŋbek töleuıne Jüsyptı oquǧa aluǧa ötınış bıldıredı. Osy arada aita ketetın bır jait, aqynnyŋ ata-anasynyŋ sol kezderı baspanasy bolǧan meşıt janyndaǧy bır bölmelı üi qazırge deiın bar», - dep jazady avtor.
Qamar qazıret medresesınde 15 jasyna deiın bılım alyp, mūsylmanşa hat tanyǧan Jüsıp 1872 jyly tūŋǧyş ret Qaraötkel, Atbasar, Qarajar maŋyn jailaityn Altai-Quandyq, Toqa elderın aralauǧa şyǧady. Ondaǧy oiy – özınıŋ jas kezınen berı qiialyna qiial qosqan halyq qazynasy – auyz ädebetı ülgılerın jinauǧa degen alǧaşqy talpynys. Şoqtyqty kelgen atandai qarala atqa mıngen (būl mınıs kölıgı özıne keiın köp jyldar boiy serık bolǧan) balaŋ jıgıt, qanjyǧasyna qaǧaz toly qorjynyn bökterıp ap bükıl jaz, odan küz boiyna Soltüstık öŋırın şarlaǧan alǧaşqy saparynda köp jailardyŋ kuäsı bolady. Ol el men el, ru men ru arsyndaǧy baqtalas-baqastyqtyŋ, qarapaiym jandardyŋ qaraŋǧylyǧyn paidalanyp, olardy sülıktei sorǧan bai, moldalardyŋ, qojalardyŋ qatygezdık qylyqtaryn, būdan basqa da teŋsızdık, ädıletsızdık körınısterıne enjar qarap qalmaǧan. Mūndai jäitter onyŋ qolyna qalam alyp, üstem tap ökılderıne degen qarsylyqqa toly alǧaşqy öleŋ joldaryn jazuǧa türtkı boldy.
Halyqtyŋ auyz ädebietın jinauǧa degen äuesqoilyq bırte-bırte ömırlık maqsat-mūratyna ainalady. El arasynan özınıŋ bala küngı estıgen ertegılerı, qissa-jyrlary, jaŋyltpaştar, jūmbaqtary jas jıgıt sanasynda esei kele olardyŋ tuu tarihymen, ärtürlı nūsqalarmen ūştasyp, qaǧaz betıne tüse beredı, tüse beredı. Mıne, Mäşhür Jüsyp Köpeevtıŋ XIX ǧasyrdyŋ aiaq kezındegı ömırı osyndai zertteuşılık, şejıreşılık, oǧan qosa äleumettık teŋsızdıktı synaityn aqyndyq jastarymen sipattalady. Halyq auyz ädebietı qamqorşysynyŋ qoljazba eŋbekterı 1931 jyly Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ qoljazba qoryna tapsyrylady. Keiıngı ūrpaq üşın ruhani mol olja sanalatyn «Mes» atty jinaǧyna odan keiın de şirek ǧasyrdan astam uaqyt ışınde aqyn atalmyş jinaǧyna qanşama halyq danalyǧyn qosty.
«Ǧūlama ǧūmyry» kıtabynda Mäşhü atanyŋ şejıreşılık qasietı turaly kelesıdei derek bar: «Ärine, qazaqta Mäşhürden basqa şejıre jinauşylaraz emes. Olar qazır de bırtalai. Mysaly, bır ǧana Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Jambyl audanynda tūratyn qarapaiym eŋbekşı Qūsaiynnyŋ Bekısı, Nūrtazanyŋ Şardambaiy, köp jyl mūǧalım bolǧan, Bekmaǧambet Serkebaev taǧy da sondai Qazaqstannyŋ keŋ ölkesınıŋ är jerınen tabylady. Bıraq Mäşhür Jüsıp Köpeev şejıresınıŋ özge şejırelerden bır erekşelıgı sol ärbır ru atalaryn baiandaǧanda, solardyŋ öz kezınde, öz tūsynda bolǧan oqiǧalar turaly el auyzynda qalǧan ertegı, aŋyzdy qosa aituy. Sondyqtan ol jazǧan şejıre öte qyzyqty. Mäselen, ataqty Būqar jyraudyŋ ata-tegın, onyŋ qaşan tuyp, qaşan qaitys bolǧaynyn aitumen bırge Mäşhür öz şejıresınde: «Ol zamandaǧy jūrttar Būqardy kömekei äuliesı deidı eken. Ol kısı qara sözdı bılmei, tek, söilese, kömekeiı bülkıldep, jyrlai bastaidy eken» degen obrazdy söz tırkesterın qosa jaza ketuı sözımızge dälel».
Mäşhür Jüsıp bır kındıkten üş aǧaiyndy. Bıraq bauyry men qaryndasy (Hasen, Ämina) onyŋ jas kezınde qaitys bolypty. Äkesı Köpei bolsa 73 jasynda dünie salǧan. Aqynnyŋ öz otbasy turaly söz eter bolsaq, jūbaiy Rabiǧa üş ūl, ekı qyz tärbielep ösırıp, 1915 jyly Baianauyl duanynyŋ Aqkelın bolysyna qarasty Aidos auylynda qaitys bolǧan degen derek bar.
Mäşhür Jüsıptıŋ ūldarynyŋ ülkenı – Şarapi, ortanşysy – Ämen, kenjesı – Fazyl. Al qyzdarynyŋ attary – Bätima, Ämina.
Ülken ūly Şarapi 1936 jyly 12 nauryzda äke qazasynan 5 ötken soŋ qaitys bolǧan. Odan keiıngı balasy Ämen Respublika Halyq Komissarlar Sovetınıŋ eldegı qalyŋ mal, sauatsyzdyqty joiu turaly dekretıne alǧaş ret ün qosqan jastardyŋ bırı. Osy mındettı oryndau barysynda ol Sara Esova siiaqty jalyndaǧan jastarmen bırge aldymen auyldyq jerlerde, sosyn arnaiy joldamamen Taşkent qalasyndaǧy №14 mektepte mūǧalım bolyp jūmys ıstegen. Ämen 1921 jyly 33 jasynda ata-anasy qalyŋ malǧa bermekşı bolǧan 14 jasar mektep oquşysyn qorǧau jolynda, tap jaularynyŋ qolynan qaza tapqan. Balasynyŋ ölımın «Aqjol» gazetındegı qazanamadan oqyǧan Mäşhür qart oǧan arnap:
«Qan tüstı alpys üşte aiaǧyma,
Oq tidı tüzde jürgen saiaǧyma»,- dep 13 şumaq joqtau jazǧan eken.
Kenje ūly Fazyl äkesınıŋ ömır sürgen jerı Pavlodar oblysynyŋ Baianauyl audanyndaǧy Jaŋa jol sovhozyndaǧy ūzaq jyl mūǧalım bolyp qyzmet etken.
Mäşhür atanyŋ äulielıgı jönınde Süiındık Köpeev «Ǧūlama ǧūmyry» kıtabyna engen «Mäşhür Jüsıp öz beiıtın özı saldyrdy» atty estelıgınde: «Äuelı jatar orynyn daiyndatady. Ülken kelını Zeineptıŋ Dūsjan degen ınısıne qazdyryp, özı ünemı basynda otyrady. Enın, ūzyndyǧyn, biıktıgın ekı jarym kez etıp aldyrady da, ol bıtken soŋ, köŋılı älde bırdemege daualamaǧandai taǧy da bıraz tereŋdeu kerektıgın aitady. Kündegı ädetınşe, erteŋgılık taǧy da basyna kelıp otyrady da dūǧa etedı. Būl kez Dūsjan bıryŋǧai qiyrşyq tas jer üiındısınıŋ astynan tūtasqan bır aq külgın tüstı tastyŋ belgı bere bastaǧanyn baiqaidy.
– Molleke, myna jerdıŋ tasynyŋ tüsı özgere bastady, ärı tūtas jatqanǧa ūqsaidy, endı ne ısteiın, bölektep uaqtaiyn ba? – dep joǧaryǧa qaraidy.
– Joq, Dūsjan. Menıŋ de kütkenım sol bolsa kerek. Syndyrmai tūtas al da joǧaryǧa şyǧar,- dep taǧy dūǧa oqidy. Biıktıgı bır jarym, enı bır kezge taiau, qalyŋdyǧy 20-30 santimetr būl tasty aty-jönın jazyp, basyna belgı etıp qoiǧyzǧan eken közı tırısınde.
– Qysy bar, jazy bar, ärı-berı ötken jolauşylar kelıp tünep qalsa, barlyq mülkımdı paidalansyn. Qoryqpasyn, men körden tūryp eşkımge de bas salmaimyn,- dep tapsyrady. Būl jerde Mäşhür:
– Men ölgennen keiın qyryq jylǧa deiın denem būzylmaidy. Tırı adam közı köredı, sert etem. Tek jazdyŋ ystyq ailary aqyretımdı aiyrbastap otyryŋdar, qys keregı joq. Sonda közderıŋ jetetın bolady,- dep ülken balasy Şäräpidenge şyraqşylyqty ösiet etedı. Söitıp, Mäşhür 1931 jyldyŋ küz aiynda dünie saldy. Odan būryn tırısınde özıne-özı dūǧa oqytqan. «Köpeiūly Jüsıpke qūdai rahmet oilasyn» - dep, saq-saq küledı eken de: «Maǧan kelıp bata jasamaq tügılı ärkımnıŋ basyna tuar «tūrymtai tūsyna» zaman bolady. Men körmeimın, sender köresıŋder, köresızder de könesızder», - deidı eken. Būl qazaq elıne 1923 jylǧy dürbeleŋ bolp bastalyp, 1931-1932 jylǧa adam qyrǧynymen, aştyqpen aiaqtalǧan kez edı ǧoi. 1952 jyly körın aqtaryp, üiın talqandap būzyp tastaǧanǧa deiın Mäşhürdıŋ denesı būzylmady. Ony kezınde közben körgen adamadar boldy. 1946 jyly Säbit mūqanov ta zirat basyna baryp, ışıne tüsken edı. Men de 1950 jyldyŋ jazynda ışıne tüsıp, denesın sipaǧan edım. Sonda, jadaǧai jerde jatsa da, bır türlı hoş iıs şyǧyp tūratyn», - jazady.
Mäşhürdıŋ soŋǧy üş ösietı
«Jetpıs üşke kelgenşe baltalasaŋ da ölmeimın, jetpıs üşten asqan soŋ maiǧa bölep qoisaŋ da ärı ömır sürmeimın» dep elu jasynda aitqan sözı eken. Mäşhür atanyŋ ülken balasy Şäräpiden soŋǧy jyldary eşqaida ūzap jolǧa şyqpai ünemı äkesınıŋ qas-qabaǧyn baǧuda boldy. Bıraq, Mäşhür atada eşqandai nauqas belgısı joq, ärı köŋılı de sergek edı. Mäşhürdıŋ ömırınen habardar bolǧysy kelgen körşı auyldas aqsaqaldar, tıptı alystaǧy jekjat aǧaiyndary da jiı kelıp-ketısıp jatty. – Qimaisyŋdar, bılemın. Qūdai alamyn deidı, al Şäräpiden men Zeinep bermeimın dep älek, äi qaidam, – dep külıp qoiady eken. Sondai künderdıŋ bırınde, iaǧni 1931 jyldyŋ jaz ortasynan qarai: – Mäşhürmen qoştasa berulerıŋe bolady, tırşılıgımde bata jasaŋdar, qolymnan kelıp däm tatyŋdar. «Tūrymtai tūsynda» degen zaman boldy, kımnıŋ qandai jaǧdaida bolary belgısız, öz közımmen körıp, bataǧa qatysaiyn» dep qūlaqtandyryp ta jıberdı eldı. Alǧaşynda qadama-qadama bolyp kelgen adamdar legı keiın ülken as beru räsımıne ainalyp ketedı. Mäşhür är as soŋynan keiın bata jasap, qolyn jaiyp: – Köpeiūly Mäşhürdıŋ ol düniede betınen jarylqasyn, – dep qarq-qarq küledı eken. Mıne, būl Mäşhür közı tırısınde jasap ketken ösietınıŋ bırı edı. Mäşhür ömırden öterınen bırer jūma būryn sol kezdegı özıne köŋıldes-auyldas serıkterı bolǧan Elaman-Esmaǧanbet ūrpaǧynan taraǧan Jüsıptı, Qūdiiar atasynan ūsta Mäşırapty, Tülkı mollany, Qūlşärıp duanany şaqyrtyp aldyrǧan bolatyn. Aq juyp, arulap qoiudy da solarǧa tapsyrǧan. Tek däret suyn tırşılıgımdegıdei kelınım Aqzeinep baptap tūrsyn, ölı denege de bap kerek, – degen eken. Ol amanaty da oryndaldy.
Abai men Mäşhür Jüsıp
El auzyna taraǧan Abai men Mäşhür Jüsıptıŋ sälemdesuı turaly kelesı bır aŋyzdy Aqseleu Seidımbek aǧamyz qaǧaz betıne tüsırgen eken. Abai men Mäşhür Jüsıp ekeuı bır-bırın syrttai bılse de, älı jüzdese qoimaǧan kezı eken. Bırde, tobyqty elıne joly tüsken Mäşhür Jüsıp amandasu üşın Abai aqynnyŋ üiıne tüsedı. Tabaldyryq attap üige engenı sol Abai tosynnan saual qoiyp: «Aqyldynyŋ özınen būryn aitqany jetedı degen. Atyŋ qūlaǧymdy sarsyltyp edı, şynymen Mäşhür bolsaŋ aitşy käne. Qūdai qaida? Jūmaq pen tozaq qaida?!» – deptı. Sonda Mäşhür Jüsıp eş kıdırmesten: «Abaidyŋ qūdaiynyŋ qaida ekenın bılmedım. Menıŋ qūdaiym jüregımde. Al, jūmaq pen tozaq ärkımnıŋ öz üiınde, qatynyŋ aqyldy bolsa – jūmaq, aqymaq bolsa – tozaq!» – degen eken. Abai estı sözdı estıgenıne riza bolyp: «Mäşhür dese degendei ekensıŋ!» – dep, qolyn alyp, törın ūsynypty.Taǧzym
Ǧūlama ǧalym Mäşhür Jüsıp babamyzdyŋ kesenesı 2006 jyly qaita jaŋartylyp, boi köterdı. Qūrylysy köne türkı stilınde jasalǧan kesenenıŋ jobasyn daiyndauǧa S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetınıŋ mamandary mūryndyq bolǧan. Sol kezderı Erlan Aryn basqarǧan bılım mekemesınıŋ ǧalymdary qolǧa alǧan joba ejelgı türkı taipalarynyŋ säulet erekşelıgı, islam dınınıŋ özındık örnekterımen erekşelenedı. Kesene zirathana jäne körhana atty ekı bölıkten tūrady. Körhanada äulie babamyz jatyr, sondai-aq sandyqtasy, qūlpytasy qoiylyp, şamşyraǧy ornatylǧan. Ärbır bölıktıŋ kölemı – 8/8 şarşy metr, al kesenenıŋ biıktıgı 14 metr. Salmaǧy 9,5 tonna bolatyn qūlpytasy men sandyqtasy märmär tastan jasalǧan. Aişyq temırlerı ärlenıp, altynmen jalatylǧan. Kesenenıŋ kıreberısınde Qūrannan aiattar jazylǧan. Mäşhür Jüsıp atamyzdyŋ kesenesınıŋ asty – keŋ kör, ǧūlamanyŋ mäŋgılık mekenı. Ekınşı qabatynda, edenı taqtailanǧan äp-ädemı bölmede jalǧan düniege laiyq jihaz-mülık. Kıtaphanasy da sonda ornyqqan. Oişyl, ǧūlama Mäşhür Jüsıp atamyzdyŋ basyna täu etıp, dūǧa jasauǧa baratyn qaraşanyŋ qarasy qaşan da köp. Keiıngı jyldary jaŋa jol töselıp, ziiarat etem deuşılerge jaǧdai jasaldy. Mäşhür babamyz jatqan kesene janynan «Eskeldı» mädeni-qonaqüi keşenı aşyldy. 40 adamǧa laiyqtalǧan ekıqabatty ǧimarat baba ruhyna taǧzym etıp keluşılerge qyzmet körsetedı. Qonaqüi keşenın saluǧa demeuşılık körsetken «Kazenergy» assosiasiiasy 30 million teŋge qarjy jūmsaǧan eken.Asyl AIDAR, "EL.KZ"
