Almatydaǧy «Alatau» dästürlı öner teatrynda «Alaş Ordanyŋ» 100 jyldyǧyna orai Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Azat ruhtyŋ aldaspandary» atty ūlttyq muzyka keşı bolyp öttı.
Konsert Seleznev atyndaǧy hareografiialyq uchilişesı daiyndaǧan «Tūran dala – Qyran dala» atty balettık qoiylymmen bastaldy. Saqtar, ǧūndar, köne türık däuırınen bastalatyn ūlttyq tarih öner tılımen sahnada körınıs tapty. Oqu ordasynyŋ studentterı öte şeber oryndaǧan balettık şou körermen qauymdy bei-jai qaldyrmady. Balettık şouǧa 70-ten astam studentter qatysty. Balettık-şoudyŋ qoiuşy-rejisserı – Anvara Sadyqova.
Būdan keiın azattyq jolynda qūrban bolǧan, atylǧan, jer aidalǧan, abaqtyǧa qamalǧan halyq kompozitorlarlarynyŋ şyǧarmalary, Täuelsızdık ruhyndaǧy halyq änderı men küilerı sahnaǧa jol tartty.
Osydan bır ǧasyr būryn Jahanşa Dosmūhamedūly: «bızdıŋ endıgı maqsatymyz – halqymyzǧa şyn mänınde täuelsızdık, erkındık alu. Jerımızge, suymyzǧa, jer asty bailyǧymyzǧa özımız qoja boluymyzdy kökseimız», – dep armandaǧandy. Sol asyl armanǧa qolymyz jetken tūsta, onyŋ jolynda janyn qiǧan, özı atylyp ketse de sözı men önegelı ısı, amanaty men armany qalǧan tūlǧalar ruhyna taǧzym etu – bızdıŋ paryzymyz. Säken Seifulinnıŋ «Babalaryma» atty änın sonau Jezqazǧan qalasynan kelgen Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen änşısı, Jüsıpbek Elebekovtyŋ jalǧyz közı tırı şäkırtı Ǧalym Mūhamedin şeber oryndap, äsem ännıŋ köşın bastap berdı.
«Tuǧan auylyn, jerın süimegen adam ūltşyl da bola almaidy», – dep baǧamdaidy Jüsıpbek Aimauytov. Ondai ystyq sezımdı Ükılı Ybyraidyŋ änınen baiqauǧa bolady. Ükılı Ybyraidyŋ änı «Eldı saǧynǧanda» aidauda, quǧynda jürgende tuǧan bolatyn. Mırjaqyp Dulatovtyŋ Alaş äskerın ruhtandyrudy, jıgerlendırudı maqsat tūtyp, ūran retınde şyǧarǧan «Alaş marşy» degen änı bar. Osy qos ändı belgılı qazaq önerınıŋ jūldyzy Jolaman Qūjimanov tamaşa oryndap el yqylasyna bölendı.
Ūlt jolyndaǧy küreste beldı bekem buǧan küresker, baluan, saiatşy, san qyrly öner iesı İmanjüsıp edı. Osy İmanjüsıptıŋ küreskerlık änderı Alaş qairatkerlerıne ruh berıp otyrǧany aian. Sondai asqaq änderdıŋ bırı – İmanjüsıptıŋ änı «Sarymoiyn». Būl än arqaly änşı, belgılı önertanuşy
Erlan Töleutaidyŋ oryndauynda düiım jūrtty dür sılkındırıp jıberdı. Erlan Töleutaidyŋ ärtıstık şeberlıkpen ännıŋ tabiǧatyn aşyp, qūbyltyp, qūiqyljytyp oryndaityndyǧyn közı qaraqty tyŋdarma qauym jaqsy bıledı.
Ūlt jolynda qūrban bolǧan bozdaqtardyŋ bırı – Qapez Baiabylūly. Qazaq hylqynyŋ basynan keşken tarihty Qapez de öz basynan keştı. Qapez tumysynan elşıl, halyqşyl bolǧandyqtan onyŋ basynan keşkennıŋ bärı qazaqtyŋ tarihymen bailanysty. El ısıne erterek aralasqan ol qara bastyŋ qamymen ǧūmyr keşpegen. Ol 1916 jylyǧy genosidke, stalindık-goloşekindık kezederge qarsy tūrdy. Osyndai qarsylyqty bıldırgen Qapez 1937 jyly «halyq jauy» degen jalǧan jalamen itjekkenge aidalyp, oralmaidy. Uhta qalasynda qaza tabady. Ol özınıŋ artynda ölmestei qylyp mūra qaldyrady. Qapez saldyŋ «Qoştasu» änın Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Ramazan Stamǧaziev qalyqtaǧan qoŋyr dauysymen joǧary därejede şyrqap şyqty.
Özge halyqtarmen salystyra qaraǧanda qazaq halqynda «Tuǧan jer» taqyrybynda şyqqan änder öte köp. Būl halqymyzdyŋ tuǧan jerge degen erekşe yqylasyn, qūrmetın bıldırse kerek. Bırde Ǧ.Qūrmanǧaliev «Menıŋ otanym älemge tanylǧan el, ony alǧaş qazaqtyŋ äsem änımen tanytqan änşı Ämıre Qaşaubaev bolatyn. Ämıreden keiın özımızde alys-jaqyn şet elderge gastroldık saparlarda jürıp otanymyzdy maqtan etıp änıme qosatynmyn. Osyndai kökıregımdegı maqtanyştan şyqqan änım «Sälem» edı» deidı änşı. Ǧ.Qūrmanǧalievtyŋ «Sälem» änın syrly änşı Elza Karabalina äserlı oryndap körermen qauymnyŋ qoşametıne bölendı.
Alaş arystarynyŋ ūlt bolaşaǧy, el täuelsızdıgı jolynda körmegen qorlyǧy, tartpaǧan azaby joq. Sonda da bas imei, eŋkeimei erlık jyryn jyrlady. Maǧjannyŋ bastan keşken qasıretın jyrlaityn «Abaqtyda Aidan, Künnen jaŋyldym» änın Jasūlan Saqaev joǧary deŋgeide oryndap, bır ǧana Maǧjannyŋ emes, barlyq bozdaqtardyŋ taǧdyryn köz aldymyzǧa elestetkendei boldy. Qai kezde bolmasyn Alaş qairatkerlerıne degen qūrmet joǧary bolmaq, osyndai qūrmetten tuyndaǧan tamaşa än «Maǧjannyŋ mahabbaty» dep atalady. Öleŋın jazǧan İbragim İsaev, änı Aqtoty Raiymqūlovanıkı. «Maǧjannyŋ mahabbatyn» änşı Erlan Qūjimanov öte sättı oryndap şyqty.
Köşpelı ömır aiasynda qalyptasyp, handyq däuırde airyqşa damyǧan mädeniet salasy — jyraulyq öner. Onyŋ basty repertuary — kölemdı jyr (epos), tolǧau, terme janrlary. Jyraulyq käsıp — sinkrettık qūbylys: ärı öner, ärı dästür. Onyŋ negızgı erekşelıgı — poeziia, muzyka jäne oryndauşylyq şeberlıktıŋ bırlıgınde. Jyraulyq dästürdıŋ ömır şeŋdıgı onyŋ el tarihy men ata — baba taǧylymyna negızdeluımen aiqyndalady. Batyrlyqty paş etetın, el qorǧau ideiasyna qūrylǧan qaharmandyq jyrlar sonyŋ jarqyn dälelı. Nauryzbek jyraudyŋ «Jasymnan-aq köp kördım» atty jyryn jas jyrşy Künqoja Qairullaev sättı oryndap şyqty. Al Sypyra jyraudyŋ termesın oryndaityn jas änşı Venera Qarjaubaeva babyna keltıre aityp, el nazaryn özıne audara bıldı.
1916 jylǧy Aq patşaǧa qarsy ūlt-azattyq köterılıstıŋ tarihynan syr şertetın äigılı ändı tyŋdaǧan jan sol zamanǧa ötıp ketkendei küi keşedı. Zamana syryn sipattaityn ännıŋ bırı – «Samaltau». Talǧat Äbuǧazynyŋ oryndauynda halyq änı «Samaltau» önersüier qaiymdy tebırentpei qoimady.
Pışän jönınde halyq arasynda aŋyz, äŋgımeler būrynnan aitylyp jürse de, keŋestık saiasatqa qarsy şyqqan adam retınde mūralary eleusız, eskerusız qalǧan. Oǧan sebep sol uaqyttaǧy ūstanǧan saiasat. Pışännıŋ eŋ tanymao änderınıŋ bırı «Ǧaişaǧa» änın syrşyl da talǧampaz öner iesı Tıleules Qūrmanǧaliev ǧajap oryndap, el qoşametıne bölendı.
Qyzyl imperiianyŋ qoldan ūiymdastyrylǧan aştyǧynda otbasynan tūtas airylǧan Äbıken küişınıŋ qaiǧysyn eşkımge bermesın dep tıleiık. Qara basynyŋ emes, el-jūrtynyŋ taǧdyry küi bolyp tögılgen qara dombyranyŋ şaŋaǧynan tögılgen eken. Būl küidı alaştyqtardyŋ joqtauy dersız tıptı. Alaşqa aty şyqqan Äbıken Hasenovtyŋ «Qoŋyr» küiın sausaǧynan bal tamǧan tamaşa küişı Mūrat Äbuǧazy tyŋdarman qauymdy qoŋyr älemge saiahat jasatyp, kümbırlegen küidıŋ mūŋly iıgımderıne şomyp tastady.
Qazaqtyŋ aqtaŋger aqyny, tamaşa sazger, ūlttyq dästürlı öleŋ-jyrlardyŋ, qissalardyŋ üzdık oryndauşysy, dala sahnasyndaǧy at oiyny, auyzekı äzıl men eptılık önerınıŋ ǧajap şeberı Taijan Qalmaǧambetovtı halyq qadırlep, «aqyn Taijan» dep atap ketken. Saryarqanyŋ düldılı, Ūlytaudyŋ būlbūly Qarsaqpaidyŋ aqyny Taijannyŋ erekşe däuırlegen kezı 1934 jyldan bastalady, sol jyly respublikalyq körkemönerpazdar qūryltaiyna, 1936 jyly Qazaqstan önerınıŋ Mäskeude ötken onkündık ädebiet pen mädeniet festival baiqaularynda öner körsetken. Būl sapardan Taijan Qalmaǧambetov şyǧarmaşylyq şabytpen oraldy. «Zamanyŋ tülkı bolsa, qyran bop şal» degendei, öz zamanynyŋ qyrany bola bılgen aqyn Taijan 1937 jyly quǧyn-sürgınge ılıgıp qazaq ūltynyŋ aqiqatşyl aldyŋǧy qatarly ziialysy bolǧandyǧy üşın ziian tauyp, türmege qamalyp, naqaqtan atylyp kettı. Quǧyn-sürgın kezderınde şyǧarǧan änderınıŋ bırı – «Ūlytau». Osynau Taijan Qalmaǧambetovtyŋ «Ūlytau» änın talantty änşı Amangeldı Küzeubai joǧary deŋgeide şyrqap, qalyŋ jūrtşylyqty täntı ettı.
Qazaqtyŋ aqmaŋdai änşısı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Erkın Şükıman R.Elebaevtyŋ «Jas qazaq» änın tamaşa aityp, eldı tebırentse, Qosym Amanjolovtyŋ «Özım turaly» änın Sanat İsaev şyŋyna jetkızıp şaryqtata oryndady.
Sondai-aq, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ardaq İsataevanyŋ oryndauynda Ahmet Baitūrsynūly tapqan halyq änı «Aqqūm», kümıs kömei änşı Nūrjan Janeiısovtyŋ oryndauynda Däneş Raqyşevtyŋ änı «Tuǧan el», Tarbaǧataidan arnaiy kelgen jas änşı Elaman Qūjimanovtyŋ oryndauynda T.Rahimovtyŋ änı «Täuelsızdık jyry» tärızdı şyǧarmalar eldı bei-jai qaldyrmady.
Konserttık «Arnau» etno-folklorlyq orkestrınıŋ oryndauynda «Qazaq elı» kompozisiiasymen tüindeldı.
Arman SERIKŪLY
Arman SERIKŪLY
