(Äigılı fotomergennıŋ tuǧanyna – jetpıs jyl)
«Jas alaştyŋ» kielı şaŋyraǧyna uyq şanşyǧan kezımızde bügınde jetpıske jügırıp jetken aǧalarymyz otyz ben qyryqtyŋ arasynda sairan salyp, «jainaǧan tuy jyǧylmai» (Abai) jürgen jıgerlı jıgıtter edı. Mahambettıŋ sarbazdary sekıldı joryq dese jortyp kete beretın menıŋ arystan jürektı, baluan bılektı aǧalarym bırınen-bırı ötken serı bolatyn. Sol serılerdıŋ ışınde jastar basylymynyŋ tısqaqqan fototılşısı Rahymbai Hanalievtıŋ şoqtyǧy biık-tın. Biık bolatyn sebebı, ol qarapaiym häm qatardaǧy fotomergen sanalsa da, daŋqy men daqpyrty körşıles jatqan ekı-üş elge jaiylǧan tanymal adam soiynan-dy. Öte köpşıl ekendıgı, köşeden tanys-panys bıreu-mıreudı köre qalsa, köp oilanbai şaŋyraǧyna ertıp äketetını, ekı bölmelı üiınen ömırı qonaq arylmaityny, sol zamandaǧy tanymal qalamgerler men talantty ärtısterdıŋ bärı onyŋ päterınen şyqpaityny jönınde san türlı aŋyz aitylatyn. Mūny bız student kezımızde-aq bıletınbız.Är suretı kün saiyn «Leninşıl jasqa» är beretın Rahymbai taqyrybyna erterek qūlaq türuımızdıŋ taǧy bır sebebı bar-dy. Bızben bırge oquǧa tüsken Qarlyǧaş degen Şymkenttıŋ şyraily qyzy sol aǧamyzdyŋ jaqyn qaryndasy eken. Ol kezde ataq-abyroiy dürıldep tūrǧan Rahaŋnyŋ jamaǧaiyn qaryndasy bolu degen bügıngı Baidennıŋ bel balasy degenmen bırdei. Bet-auyzy tompiǧan süp-süikımdı baqytty kurstasymyz aibarly aǧasynyŋ qasiettı qūjyrasyna är baryp-qaitqan saiyn qap-qap jaŋalyq ala keledı.«Rahaŋnyŋ üiıne anau keptı, Rahaŋnyŋ üiıne mynau keptı! Men barǧanda kädımgı Qūman Tastanbekov şyǧyp bara jatty. Keşe tırı Roza Rymbaevany kördım!». Ol kezdegı eŋ ataqtylardan «Qazaqstan pionerınıŋ» jas ärı has tılşılerı Änuarbek Äuelbekov pen Mūratbek Toqtaǧazindı ǧana körıp, emın-erkın tıldeskenımızge mäz bolyp, sonyŋ özın köŋılge toq sanap jürgen bız būl jaŋalyqtardy estıgen soŋ auzymyzdy aşyp, közımızdı jūmamyz. Sosyn estıgenımızge eltıp, «Qan men terdegı» Süieu qart sekıldı edäuır uaqyt ünsız otyramyz. Ne deseŋ, o de, būl bızdıŋ ai jüzdı, aq maŋdaily körkem kurstasymyz Qarlyǧaş qyzdyŋ: «Menıŋ aǧam, menıŋ aǧam – e-e-eŋ jaqsy adam!», – dep äueletıp ändetıp jürgen kezı edı.
Besınşı kursty bıtıretın jyly jastyqtyŋ jalauy – «Jas alaşqa» qyzmetke tūryp, ataqty Rahymbai Hanalievpen ärıptes boldyq. Nebärı otyz bes jastaǧy jıgerlı jıgıt. Al bız bolsaq, jasy jiyrma beske de jetpegen şıl tektes bırdeŋemız. Sodan Rahaŋ... Söilesken adamyn bırden üiırıp ala jöneledı. Jan balasyna ūqsamaityn ädemı bır jymiysy bar. Sol jyly jymiystyŋ jetegıne erıp, jyrdan qyzyq äŋgımesıne qalai aralasyp ketkenıŋdı bılmei qalasyŋ. Öz tızgınıŋdı özıŋ ırkıp otyrmasaŋ, jūmysyŋ jaiyna qalady. Al Rahaŋ dünienı dürıldetıp jürse de, negızgı şaruasyn eşqaşan aqsatpaidy. Bır qarasaŋ, qasyŋda tūrady, kırpıgıŋdı bır qaqsaŋ, zym-ziia joq bolady, şapanynyŋ şalǧaiyn ūstap ta ülgere almai qalasyŋ. «Qaida kettı?» dep alaŋdap ızdei bastaǧanyŋda, qai büiırden şyqqany belgısız, sap ete qalady. Qolynda bır qap suret... Sol zamanda öte köp aitylatyn jurnalistikanyŋ operativtılıgı degen ūǧymdy jedeldıgı jetı jelaiaqty jolda qaldyratyn Rahymbaidyŋ tynymsyz tırlıgıne qarap baǧamdauǧa bolar edı.
Şynynda da asa tanymal eken. Ony ızdep redaksiiaǧa kelmeitın adam joq. Ärtıs te, sportşy da, aqyn da, baqsy da künıge bır soǧyp ketedı. Olardyŋ arasynda aşa tūiaqtysy da, dara tūiaqtysy da, qos jarnaqtysy da, dara jarnaqtysy da jetkılıktı. Sesı basym Seidahmet aǧamnyŋ kezınde syrbazdau ärı syrşyldau keiıpte jüretın Rahaŋ keŋpeiıl Uälihan aǧamnyŋ tūsynda erkın kösıldı. Bırı-bırın balalar gazetınde bırge qyzmet ıstegen jyldardan jaqsy bıledı eken. Arǧy-bergı basylym basşylarynyŋ ışınde Rahymbai kökemdı Uälihan Qalijandai erkeletken adam joq. Bızdıŋ jeŋıl-jelpı erkelıgımız Rahaŋnyŋ el köşıretın serılıgınıŋ qasynda astar boluǧa jaramai qalatyn. Basşymyz ony tuǧan ınısınen kem körmedı. Töbesıne köterdı. Özı otyrǧan törıne ony da şyǧardy. Qyzyǧy men şyjyǧy bır emes bırneşe kıtapqa jük bolatyn atyşuly Mäskeu saparyna arnaiy ertıp kettı. Ol äigılı fototılşınıŋ arynyn auyzdyqtaǧan joq, qaita jolyn aşyp, tynysyn keŋeittı de otyrdy.
Ho-o-oş, Rahymbai aǧamyzdyŋ sözdık qoryna äbden sıŋgen belgılı bır tırkester bar-dy. «O, ataŋnyŋ qoqi!», – deidı san soǧyp nemese qapa bolyp qalǧanda. «E, dada..», – deidı köŋıldenıp, senı özıne qaratyp alǧysy kelgen kezınde. Al şaujaiyna jarmasqan bıreulerden tezırek qūtyludy köŋılı qalap tūrsa, «Äi, ainalaiyn, men älı obed ışken joqpyn», – deidı jūlyp alǧandai. Onyŋ barlyq emosiiasy osy bır tört-bes tırkestıŋ arasynda arpalysyp jatady.
Tört-bes tırkes degenge, odan basqa söz bılmeitın, oiy jūtaŋ, tolǧamy tūtam bıreu eken dep qalmaŋyz. O, söilese, Rahaŋ söilesın! Tılı maida, äp-sätte kez-kelgen adamnyŋ buynyna tüsedı. Jüzın jylytady, janyn jadyratady, jüregın jylatady. Tek älgı tırkester aibarly aǧamyzdyŋ ömır süru daǧdysynyŋ körsetkışı bop ketken sekıldı bolǧan soŋ aitqanymyz ǧoi.
Bırde bızdıŋ Araldy betke alyp, ıssaparǧa bırge bara jattyq. Kädımgı №7 «Qazaqstan» jürdek poezy. Şaqyrymdardy şaq keltırmei, ūsaq-tüiek stansalardy attap ötıp, zulap keledı. Rahaŋmen bır kupedemız. Aŋqasy kepken Aralǧa sonau Germaniiadan gumanitarlyq kömek kelıptı. Odaq taraǧannan keiıngı alǧaşqy gumanitarlyq kömek... Sonyŋ jai-japsaryn jazyp qaituǧa bara jatqan betımız. Änuar Älımjanov aǧama elıktep, bolaşaq maqalamnyŋ taqyrybyn «Viursburgten jetken syi» dep qoiyp tastaǧam. Osyny qūlaǧy şalǧan aŋköŋıl Rahaŋ: «Ne.. burgten jetken syi deisıŋ, sen bala?», – dep auyq-auyq sūrap qoiady.
Toqyraudyŋ toŋy jıbımegen zaman. Almatydan şyqqaly berı kökşulan vagonymyzdyŋ elırgen ekı jolserıgı oiyna ne kelse, sony ıstep keledı. Onsyz da qapyryq vagonǧa adamdy alǧan üstıne topyrlatyp alyp jatyr. Odan tüsken näpaqany ūialmai-qyzarmai, el közınşe sanaidy. Bırı deredei ūzyn, sılıŋgır qara. Ekınşısı – köilek-şalbar kiıp alǧan kädımgı qara qonjyq. Bızdıŋ Bauyrjan Üsenovtıŋ «Qonjyǧyndai aiudyŋ jidekqūmar» degen degen bır öleŋ joly bar edı. Tura sol. Auzy tamaqtan bosamady.
Vagondaǧylardy adam sanatyna qospaidy. Äkıreŋdep söileidı. Rahymbai aǧam ony ärı-berı sypaiylap tärtıpke şaqyryp körıp edı, tyŋdaityn syŋai tanytpady. Tıptı bükıl el syilaityn ardaqty aǧamdy eptep tıldeŋkırep de jıberdı-au deimın. «Qo-o-o-oi, bolmas...», – dep, bızdıŋ aǧai ornynan tūrdy. Qazır qyzyqtyŋ kökesı bolady endı...
Sol boiy jıŋışke dälızdı jaǧalap ketken Rahaŋ vagonnyŋ jolserıkter ǧana kıre alatyn jeke tualetın öz kıltımen aşty. Kılt bolǧanda, kädımgı tegeurındı temırjolşynyŋ şūbatylǧan temır kıltı. Ol kıltke jalǧanǧan käsıbi jolşylardyŋ ūsaq-tüiek asai-müseilerı taǧy bar... Tek aşyp qana qoimai, onysyn jolserıkterge ädeiı körsetıp, sändep būrap tūryp aldy. Ekı jolserıktıŋ közderı şarasynan şyqty. Kömeilerınen ün şyqpai qaldy. Bır-bırıne üreilı közben qarady. Myna kısınıŋ qolynda känıgı temırjolşylarda ǧana bolatyn arnauly kılt qaidan jür? Sırä, salanyŋ syrttandarynyŋ bırı bolmasyn?!
Jolserıkterden äbden maza kettı.Sol sol-aq eken, vagon ışındegı ahual äp-sätte özgerıp sala berdı. Bızdıŋ kurstaǧy nūr didarly Nūrmira aqynnyŋ «Köktem bop kelıp edıŋ, Qysqa tez almastyŋ-au» dep keletın öleŋı bar edı. Qūddy sonyŋ kerı. Aptaptan köz aşpai tūrǧan Annenkovtyŋ azap vagonynyŋ ışın qoŋyrsalqyn samal jailady. Äldeqaidan salqyndatqyş ıske qosylypty. Artyq adam alu sap tiyldy. Jolserıkterdıŋ ūzyn boilysy olai bır ötıp, bylai bır ötıp, auyq-auyq esıkten qarap ketedı. Jaqsy aǧaǧa janasudyŋ jolyn taba alar emes. Rahaŋ bolsa, tüsın bermei, tomsyraiyp otyr. Analardyŋ közın ala bere, bızge qarap ezuı jaiylyp külıp alady da, Jaiylma kölındei jaiylyp bara jatqan ekı ezudı lezde jiia qoiady.
Bır sätte men dälızge şyqtym. Ūzyn boily jolserık dereu janyma jetıp keldı. «Aǧa, – deidı özınen onşaqty jas kışı häm aǧa siqy joq maǧan, – ana kısı temırjolda jūmys ıstei me?». «Ärine», – deimın basqa söz qapelımde auzyma tüspei.
Sälden soŋ bar batyldyǧyn boiyna jinaǧan qonjyq pen jiraf kupemızge keldı. Ekeuınıŋ de erı moinyna ketken. Qyz alyp qaşyp, aiypty bop otyrǧan qūdalar sekıldı kümıljidı. Qonjyq dep qoraşsynyp jürgenımız osy vagonnyŋ basşysy eken. Aǧa-au, keşırıŋız, aǧa-au, şel basty, aǧa-au, bas mıne... Aǧa-au, nege ündemeisız, aǧa-au, aityp öltırseŋızşı... Osy syqyldy bırdeŋeler... Quyqtai kupe ışınde külkı şaqyratyn kışıpeiıldılık simfoniiasy damylsyz oinap jatyr, oinap jatyr...
Bır kezde Tölegenge jyny kelıp, basyn qasyp otyrǧan Bazarbai sekıldı dymy şyqpai qalǧan aibyndy aǧama tıl bıttı. Sodan Rahaŋ söiledı. Aityp jatyr, aityp jatyr... Bükıl jolserıkter jüiesı betımen ketken. Betımen ketpese, ne mynau? Aqşa sūraidy, elge äkıreŋdeidı, tıptı közderın şel basqany sonşalyq, qarapaiym jolauşynyŋ keipıne engen özderınıŋ basşylaryn tanymaidy...– Aǧa, aityŋyzşy endı, sonymen sız kımsız?, – dedı qonjyq jolserık torǧaidai bürısıp. – Ainalaiyn, men qatardaǧy provodnikten Tarpaŋovtyŋ orynbasarlyǧyna deiın ösken jiyrma jyldyŋ ışınde däl mūndai sūmdyq körgen emespın, – dedı ǧoi sonda bızdıŋ Rahaŋ. Qarsy aldynda erbiıp otyrǧan ekeu sylq ete tüstı. Ol kezde Tarpaŋov degen familiia temırjoldyŋ tūtqasy degenmen bırdei estıletın. Al köp jyl osy salada basşylyq qyzmet ıstegen Qazybek Tarpaŋov bızdıŋ Rahaŋnyŋ jaqynyraq aralasatyn dos-jarandarynyŋ bırı ekenı de ras-ty... Bäse, ana jolserıkterdıŋ zäresın ūşyrǧan siqyrly kıltterdı qaidan alyp jür desem...
Qysqasy, qonjyq qūmyrsqaǧa, jiraf sonaǧa ainaldy. Rahaŋ ekı jıgıttıŋ «Endı elge zäbır körsetpeimız, jöndelemız, tüzelemız, būdan soŋ jaqsylap qaita qūrylamyz» degen uädesın alyp, Araldyŋ töbesı körıngen kezde ǧana olardy äzer keşırdı...
Jaraidy, keiıpkerımızdıŋ käsıbi şeberlıgıne köşeiık. Rahymbai Hanalievtıŋ «Leninşıl jastaǧy» qyzmet bölmesın körgen de armanda, körmegen de armanda. Toǧyz qabatty gazet-jurnaldar üiınıŋ jetınşı qabatyna qonys tepken basylymnyŋ eŋ tar bölmesı osy Rahaŋdıkı edı. «Sarqyramanyŋ arjaǧynda, syldyramanyŋ ber jaǧynda» degendei, būl bölme sekretariatqa kırer esıktıŋ oŋ jaǧynda, jūmysşy jastar bölımınıŋ sol jaǧynda. Tereze degennen jūrdai, auzy-mūrny joq otau. Tört-bes adam qatar kırse, oryn tapşylyǧy bırden körınıp qalady. Bıraq gazettıŋ eŋ qūtty bölmesınıŋ bırı osy edı. Quyqtai ekendıgıne qaramastan būl bölmege bas sūqpaityn adam joq. «Köŋıl syisa, bärı siiady» degen maqaldy ǧylymi aprobasiiadan ötkızuge naǧyz taptyrmaityn jer sol. Rahaŋ būl bölmede meiman qabyldap qana qoimaidy, fotoapparatyna plenka salady, sary altyndai suretterın saqtaidy.
Öz basym būqaralyq aqparat qūraldarynda jūmys ıstegen jyldarymda san türlı fototılşımen etene aralastym. Ärqaisysynyŋ stilı är türlı. Mäselen, Denderbei Egızov bozala taŋnan tūryp alyp, keiıpkerın künı boiy aŋdidy. Aitjan Mūrzanov aldyn-ala qimyldap, bırneşe nūsqany äzırlep qoiady. Sovetbek Maǧzūmov adamdy ünemı ıs-qimyl üstınde suretke tartady. Qozǧalystaǧy kısını toqtatsaŋ boldy, basyŋ pälege qalady. Al Rahaŋa adam qozǧalyp kele jatyr ma, tapjylmai tūr ma, bärıbır. Ol bırer minut būryn suretke tartatyn adamyn jaqsylap daiyndaidy. Oily keiıpke engızedı, söilep otyrǧandai obraz qalyptastyrady. Söitıp, bır orynda tūrǧan adamǧa da qimyl darytady.Rahaŋnyŋ suretke tüsırgen kez-kelgen keiıpkerın qatardaǧy kısı emes, käsıbi akter dersıŋ. Sebebı, erteŋıne gazetten jasandylyqtyŋ ızın de köre almaisyŋ. Tabiǧilyq degenıŋ tūtasyp tūr... Ol jaqynda ǧana jüzge tolǧan «Jas alaştyŋ» fotoşejıresın jasauǧa ölşeusız üles qosty. Qazaq ruhaniiatyndaǧy tūlǧalardyŋ beinesın tarihqa taŋbalady. Sirek kezdesetın sätterdı suretke tüsırıp, jurnalistikanyŋ jylnamasyna engızdı. Ülken-kışıge ötımdı, abyroily aǧa, ızettı ını bola bıldı. Eşkımdı renjıtpeuge tyrysty. Jürgen jerı toi-duman men oiyn-külkınıŋ ordasyna ainalyp sala beretın. Men körgen fotomergenderdıŋ ışındegı eŋ köŋıldısı osy Rahymbai aǧam edı. Tūmsyǧy sala qūlaş fotoapparaty ünemı moinynda asuly jüredı. Äserlı körınıs közge şalynsa, kılt toqtap, bırese jürelep, bırese būqpantailap, oŋtaily sättı kütedı. Fotomyltyǧynyŋ qūlaqşasyn qaiyryp, tözımıŋdı äbden tauysyp baryp, syrt etkızedı bır kezde. «Qasietı közge bıtken körıktım, Közdegenın qalt jıbermes mergenım!», – dep süisınesıŋ mūndaida.
Rahymbai Hanaly osydan on alty jyl būryn ömırden öttı. Dendegen dertten aiyǧa almady. Bıraq köŋıl senbeidı. Almatydaǧy būrynǧy gazet-jurnaldar üiınıŋ maŋyna bara qalsaŋ, «Kümıstı myltyq qolǧa alyp...» dep Mahambet aqyn jyrlaǧandai, fotoapparatyn oŋtailap, bır būryştan şyǧa keletın siiaqtanady. Al kümıstı myltyqtyŋ altyn myltyqqa ainalyp, qaŋtaruly jatqaly qaşan. Joq, qaŋtaryla qoimapty, bertınge deiın Azat degen ūly fototılşılık qyzmet atqaryp, kümıstı myltyqty oŋdy-soldy sıltep jürdı. Qazır basqa jūmysqa auysqanymen, suret önerınen jirene qoiǧan joq. Jalpy, kümıstı myltyqtyŋ iesı tek soŋyna taǧylymdy tuyndylaryn ǧana qaldyrmapty. Jaidary jeŋgemız Afriza ekeuı altyn asyqtai ūl, kümıs qasyqtai qyz ösırdı. Sonyŋ ışınde bügıngı mereilı memlekettık qyzmetşı, kezınde tarihy bai Taraz qalasy äkımınıŋ orynbasary, keiın diplomatiialyq jūmysqa aralasyp, Bışkektıŋ konsuly bolǧan äleuettı ärıptesımız Jasūlan Rahymbaiūlynyŋ orny bölek.
Qairan Rahaŋdy oilasaq, köp närse eske tüsedı. Qyryqtaǧy qylşyldaǧan Jūmabai Şaştaiūly bastaǧan jas jurnalister «Taraz» qonaq üiınde Rahymbai Hanalymen äzıl-qaljyŋ ülgısındegı baspasöz konferensiiasyn ötkızgenımızdı aitsaŋyzşy. Änuarbek Äuelbekovtıŋ «Rahaŋ keldı qyryqqa» degen tolǧauyn keiıpkerdıŋ qatysuymen jaǧymyz talǧanşa taldaitynymyz şe? Nemese:Bolsa da, maqsat biık, mūratym bai, Būl baqyt mäŋgı basta tūratyndai. Qasymnan şyr üiırılıp şyqpai jürıp, Suretke tüsırgen-dı Rahymbai... – dep termelenıp keletın, äzılkeş Äneş aqyn «Sprintten» ūtyp ala jazdaǧan ataqty «Aq Volganyŋ» jyryn qaida qoiarsyŋ?! Qazır sonyŋ bärı de estelık... Bır sözben qaiyrsaq, Rahaŋ, qyzyq, mol jyldar...
* * *
Aramyzda aman-esen jürgende däl osy künderı ol: «O, ataŋnyŋ qoqi, būl da kep qapty ǧoi?», – dep, mausymnyŋ jiyrma besınde tolatyn özınıŋ jetpısıne asyǧyp-aptyǧyp, janyǧyp-jantalasyp daiarlanyp jatar edı. Söiter edı... Ruhy şat bolsyn ardaqty aǧamyzdyŋ!Bauyrjan OMARŪLY
