28 BATYR – OIDAN ŞYǦARYLǦAN ERTEGI
«Otyz jyl ötırık aityp kelemın. Qūdaidan ūiat. Jiyrma segız batyr da, elu tankı de – bärı-bärı ötırık. Atyp tastasa da – şyndyq osy...». Sovet Odaǧynyŋ Batyry, 28 panfilovşynyŋ bırı – İvan Şadrinnen däl osyndai söz şyǧady dep kım oilaǧan? Ekı kün ūstai almai, üşınşı künı äzer degende kezdesıp otyrǧan batyryma qoiu üşın daiyndap kelgen sūraqtarym dalada qaldy...
Sovet ükımetınıŋ eŋ dübırlı üş merekesı boldy. Bırı – Ūly Qazan töŋkerısı. Qyzyǧy – «Qazan töŋkerısın» qaraşada toilaitynbyz. Ekınşısı – 9 Mamyr – Jeŋıs künı. Būd da qyzyq. 2 mamyr nemıs jeŋılgenıne qol qoidy. 9 mamyrda toilaitynbyz. Üşınşısı – 1 Mamyr – Eŋbekşılerdıŋ halyqaralyq yntymaq künı. Üşeuıne de daiyndyq jarty jyl būryn bastalatyn. Taldyqorǧan oblystyq «Oktiabr tuy» gazetı redaksiiasynyŋ är bölımı öz aldyna jospar jasap, kädımgıdei bäsekelesıp jatatynbyz.
1975 jyly atalyp ötetın Jeŋıstıŋ 30 jyldyǧyna daiyndyq tıptı erte bastaldy. Redaksiianyŋ jalpy josparyna säikes bızdıŋ Hat bölımıne Sovet Odaǧynyŋ Batyry İvan Şadrin turaly maqala jazu tapsyryldy. Qūdai bır qūpiiany maǧan bıldırgısı keldı me eken, bölım bastyǧy Jūmaqan aǧadan osy materialdy äzırleudı sūrap aldym. Universitettı tamamdap kelgenıme ekı jylǧa juyqtaǧan: «men myqtymyn» dep tūrǧan kezım ǧoi. Jūmekeŋ kelısken.
Endı mynadai qapelımge tap boldym. Auzyma söz tüser emes. Abyroi bolǧanda, batyrdyŋ kelınşegı qol üşın bergenı.
– İvan, jap-jas jıgıttı şoşytpai, bärın retımen aityp berseŋşı. Jıgıtım, äŋgıme bylai – Vania aǧaiyŋ endıgärı şyndyqty aitamyn dep şeşken. Sebebı otyz jyl ışqūsa bolyp jür. İvan, al, ait!
– Moskva tübındegı Dubosekovony qaraşanyŋ ortasynda qorǧadyq, – dep bastady Vania aǧai sözın. – Būl şyndyq. Qalǧany tügel ötırık. Jazyp jürgendei 28 emes, küşeitılgen rota edık. Bır rotada jüzge juyq jauynger bolady. Bızdıŋ ūzyn sanymyz būdan da köp. Ras, qaru jetıspeitın, ekı- üşeuımızge bır myltyq nemese bır avtomat. Älgı «29 eken, bıreuı satylyp, atyp tastady» degenın körgen de, bılgen de emespın. Kün suyq. Azdap jūtyp alǧanymyz bar. Aiaq asty qaidan şyqqanyn ūǧa almai qaldyq: ekı-üş tankısın aldyǧa salǧan, bırneşe maşina jäne onşaqty motosiklge mıngen nemıster tura bızge bettegenı. Özderı jaibaraqat. Şabuyldaiyn, razezdı basyp ala qoiaiyn degen nietterı de joq siiaqty. Bızdıŋ okopta tyǧylyp otyrǧanymyzdy bılmese kerek. Üstımızden tüspese, öz betterımen kete beretın syŋaiy bar. Bıraq aldyŋa kelgen jaudy atpasaŋ, taptap ketedı. Amal joq, atysty bastap jıberdık. Tyryldaǧan avtomat pen myltyq tankıge ne ıstei qoisyn? Bır tankı okoptyŋ sonau basynan syŋar tabanymen tüsıp aldy da, jauyngerlerdı eze bastady. Naǧyz batyr Narsūtbai ǧoi! Esebolatovty aitamyn. Özı ünemı kübırlep jüretın. Tüsınemız ǧoi – qūdaiǧa siynyp, qūran oqyp jürgenın. Işpeitın. Sol Narsūtbai bır oram granatany alyp, tūra ūmtyldy. Toqtatpasa, bärımızdı taptap tastaitynyn ūqty. Söittı de tankınıŋ astyna kırıp kettı. Qūlaq tūndyrǧan jarylys. Tankı byt-şyt. Narsūtbai osylai qaza tapty. Batyr, naǧyz batyr – Narsūtbai! Qalǧanymyz jan-dalbasa atysudamyz.
Bır tankı bızdı ainalyp ötıp, artymyzǧa şyǧyp kettı. Qysqasy – qorşap almaq. Boratyp oq atty. Endı bır tankıge «molotovtyŋ kokteilı» tise kerek – örtene bastady. Nemısıŋ – öte myqty, ailaly jau. Oi-şūŋqyrǧa jata ketıp, bas kötertpei qoidy. Granatalary okopqa tüsıp jarylyp jatty. Sonyŋ bırı menen üş-tört qadam jerge tüskenın körıp, basymdy būǧyp, qūlap ülgerdım. Ar jaǧy esımde joq. Nemıstıŋ tūtqynynda özıme-özım keldım. Mıne, naǧyz şyndyq osy.
– Tūtqynǧa jaralanyp tüsken ekensız ǧoi.
– İä. Jarylystan kontuziia alyppyn.
– Rotanyŋ basqa jauyngerlerı...
– Eşkımdı tırı qaldyrmaǧan şyǧar dep oilaǧanmyn. Söitsem, üş-törteuımız aman qalyppyz ǧoi.
– Sonda, sonda... politruk Klochkov «Rossiia keŋ baitaq. Bıraq şegınerge jer joq! Artymyzda – Moskva!» degen jalyndy ūrandy qai kezde aitty?
– Sen aldymen menen Klochkov degendı bılesıŋ be dep sūrasaŋşy?! Bızdıŋ rota ondai politruktı tanymaidy. Politrugımız sol künı aramyzda joq sekıldı edı. Klochkov degendı elge kelgen soŋ estıdım ǧoi. Pionerlermen, oquşylarmen kezdesude sonyŋ familiiasyn esıme tüsıre almai jaŋylysqan kezderım de boldy. Kontuziiany syltau etıp qūtylatynmyn. Qaidaǧy ūran? Daryldaǧan tankı zeŋbıregınen oq atyp, dünienı jaŋǧyrtyp jatsa, avtomat pen myltyq tarsyldap jatsa, neŋdı estisıŋ? Qyp-qyzyl ötırık! Bolǧan emes Klochkov degen politruk. Jazuşynyŋ oidan şyǧarǧany!
Osy sätterde äzırlep kelgen sūraqtarymnyŋ bır jaǧy oiǧa oraldy.
– General Panfilovty kördıŋız be?
– Joq, betpe-bet kelmeppın. Bıraq öte myqty äskeri qolbasşy, öte jaqsy adam eken.
– Vania aǧai, Panfilovpen jolyqpasaŋyz, ol kısınıŋ qandai ekenın qaidan bılesız?
– Ataqty batyrymyz Bauyrjan Momyşūlynyŋ kıtaptaryn oqydym. Soǧystyŋ bas-aiaǧyn tügel ötken Bauyrjan ötırık aitpaitynyna senemın. Batyr atanatyn sol kısı ǧoi. Qorşaudan şyǧu degen – tozaqtan şyqqanmen bırdei. Bauyrjan bırneşe ret şyqqan. Amal qaisy, batyr ataǧyn bermeptı. Soǧysta da ädıletsızdık bolady.
– Tūtqynda jürgende, nemıster Sovet Odaǧynyŋ Batyry ekenıŋızdı bılmedı me?
– Olaryŋ ne, özım de habarsyzbyn ǧoi. Onyŋ üstıne esımdı jiyp, äl bıterge jete Germaniiaǧa alyp kettı. Qara jūmysqa. Onda auystyryp otyrdy. Bır jerde ūzaq tūraqtatqan joq.
– Tūtqynnan bosaǧan künıŋız esıŋızde me?
– Ärine. Bızdı odaqtastar bosatty ǧoi – amerikalyqtar. Ol tūsta täp-täuır jıgıtter edı. Tamaqqa toiyndyryp, ış kiımderımızdı auystyryp, bitımızden aryltty. Kädımgıdei küttı. Jalpy, olar tūtqynǧa tüskenderge jau, satqyn dep qaramaidy eken. Bızde ǧoi älı künge deiın tūtqynnan qaitqandardyŋ mazasyn alady. Körer em, bastaryna tüsse! Tauqymettı özımızdıŋ Qyzyl äskerge ötkızıp bergen soŋ kördık qoi. Erekşe bölımnıŋ qyzyl közderı bas saldy. Aiqaidan, boqtyqtan qūlaq tūnady. Taiaq jep şyǧyp jatqandarymyz qanşama! Auylda östım, jūmysqa şiraqpyn. Bar şaruany eŋserıp tastaitynmyn. Sodan ba, nemısten taiaq jemeppın, balaǧat estımeppın. Qyzyl közdıŋ aldynda tızem dırıldep, äzer tūrmyn. Jai-japsarymdy, qai äskeri bölımnen ekenımdı tūtyǧyp äzer aittym.
– Qai diviziia deisıŋ? Bydyŋdamai dūrystap ait, satqyn neme!
Qaidaǧy bır kapitan menı qolma-qol satqyn jasai saldy. Odan saiyn zäre kettı. Satqyn degenıŋ atylu degen ǧoi. Auzyma qūdai salǧan şyǧar:
– Panfilov diviziiasynan! Dubosekovo beketın qorǧauda kontuziia alyp, es-tüssız tūtqynǧa tüsıppın... – dep saldym.
Kapitanym «Dubosekovo, Dubosekovo, Panfilov, Panfilov» dep bırneşe qaitalady da, telefonǧa jarmasyp, bıreumen ūzaq söilestı, menıŋ aitqandarymdy tügel qaitalady.
– Sen, sen, osy 28 panfilovşy emessıŋ be?
– Naq solai!
Onda «28 panfilovşy» degendı nyspy bılmeimın. Myna päleden qūtylu üşın, auzyma tüskenın aita saldym. Qaidan bıleiın, general Panfilov o düniede jürıp, bū düniedegı soldattaryn qorǧaitynyn. Sälden soŋ bır maior keldı. Taǧy şūqşiia sūrady. Bıraq aşu joq, temekı ūsyndy. Söittı de, menı alyp kettı. Adam qyzyq qoi, ne oilarymdy bılmeimın. Ūzamai ştabqa keldık. Dereu kiımımdı jaŋalady. Dyrdai polkovnik menı ölıp qalǧandardyŋ tızımıne qosqandaryn, Batyr ekenımdı täptıştep tüsındırdı. Mäŋgıp qalǧanymdy nesıne jasyraiyn, ol toqtaǧan soŋ, qaitalauyn ötındım. Polkovnik jymidy da:
– Bügın dem alyŋyz, erteŋ äŋgımelesemız, – dep şyǧaryp saldy.
Adiutanty jinaqy bölmege jaiǧastyrdy. Ertesıne basqa bır polkovnik 28 panfilovşynyŋ erlıgın egjei-tegjeilı aityp ber dedı. Men körgenımdı qospasyz aittym. Ol da sen siiaqty Klochkovty sūrady. Būǧan da tura jauap qattym. Ertesıne Berlinge äkeldı. Mūnda köp bögemedı. Qolyma tūtqynnan şyqqandyǧym turaly qaǧaz ūstatty da, elge qaituǧa rūqsat ettı. 28 panfilovşynyŋ men bılmeitın erlıkterın qūlaǧyma äbden sıŋırdı. Jattatty dese de bolady. Solai aitudy qatty tapsyrdy.
– Batyr atansaŋyz, «Altyn Jūldyz» bermeuşı me edı?
– Oi, ony kım bılgen. Bas aman, Sıbırge aidalmaǧanyma quandym ǧoi. Qanşa jazyqsyz soldat sottalyp, sol jaqta öldı. Men, äiteuır, tırılıgıme razymyn ol kezde. Bar armanym – elge jetu.
– Osyny sūraiyn dep otyr edım: Jetısu sızdı qalai qarsy aldy?
– Men batyr atanǧan soŋ, qatynyma üi berıptı. Sūrastyryp, tauyp aldym. Tün bop ketken. Tereze qaǧyp edım, qatyn şyqty. Quana ma desem, betıme bajyraiyp qarap tūr. Onymen qoimai:
– Ket, ket būl jerden! – dep üidıŋ būryşyna alyp bardy.
Söitsem, Sovet Odaǧynyŋ Batyrynyŋ jesırıne būzauly siyr berıptı. Qatyn sony ükımet qaita alyp qoia ma dep şyryldap jür eken. Aryp-aşyp kelgen menı kerek etpeidı. Onymen qoimai, baiǧa tiıp alypty. Östıp dalada qaldym. Baspana joq, qatyn joq, üstımdegı kiımım men dorbadan özge mülık joq.
– Vania aǧai, ükımet batyrǧa dep berse, üi de, būzauly siyr da sızge tiesılı. Basyp kırmedıŋız be?!
– Ony da oiladym. Bıraq qatyn aryzdanyp, basym taǧy bır pälege şatysa ma dep toqtadym. Tūtqynda bolǧandardy ol kezde adam qataryna qosty ma? Jürek daualamady. Bırde anda, bırde mynda qonyp jürdım, el qatarly ärtürlı jūmys ıstedım. Menen basqa da tūtqyndar bar eken, köbıne solardy saǧaladym. Olardy äskeri komissariat qataŋ baqylap, zyqysyn şyǧaratyn. Maǧan tiıspeidı. Osylai ekı jyldai it-ǧūmyr keştım.
Bırde äskeri komissar şaqyrdy. Barsam, maidanda bolǧan tös belgısı bar, menen ülkenırek qazaq kısı otyr eken.
– Abai Qoqymov joldas – audan basşysy, – dep tanystyrdy mūndaǧylar.
Ekeuımız ūzaq söilestık. Menıŋ kım ekenımdı juyrda estıgen eken. 28 batyr turaly öz auzymnan bılgısı kelıptı. Berlinde jattatqandy ainytpai aityp berdım. Sonşa jyly söilep, bauyryna tartyp otyrǧan adamdy aldaǧanyma ıştei qūdaidan keşırım sūraimyn. Basqa amal qane?
Osydan soŋ jaǧdaiym oŋalyp sala berdı. Audan hatşysy Moskvaǧa deiın jazyp jürıp, aqyry «Altyn Jūldyz» keudeme qadaldy...
Qyryq jyl būrynǧy İvan Şadrinmen bolǧan äŋgımenıŋ ūzyn-yrǧasy osyndai edı. Maqalany daiyndap, Jūmahan aǧaǧa berdım. Ädette o tūs, bū tūsyn tüzep otyratyn aǧamyz qalam üşın tigızbei tūryp kettı. Esıkten baiqadym, redaktorǧa bettedı. Ūzaq bögeldı. Maqalasyz şyqty. Hat tırkeuşı Aisara jeŋgemızdı şyǧaryp jıberdı. Sonan soŋ esıktı tartyp jauyp aldy.
– Äi, bala! Ne dep ketkensıŋ? Özı, batyrymyz sau ma edı?
– Sap-sau...
– Öle almai jürsıŋ be? Sen jazǧan joqsyŋ! Bız körgen joqpyz! Tüsındıŋ be?!
Tüsıngen joqpyn, ärine. Bıraq bırdeŋenı büldırgenımdı anyq ūqtym. Ekı-üş künnen soŋ bastyǧym jeke qalǧanymyzda estıgenımdı tügel sūrastyrdy. Jasyrmai aittym. Taǧy da auzyma ie bolu jönınde qataŋ tapsyrma aldym. Keiın oilasam, Jūmekeŋ qamqorlyq jasaǧan eken.
Onşaqty jyl būryn İ.Şadrinnıŋ şyndyǧyn «Astana aqşamy» gazetı redaktorynyŋ orynbasary, tanymal qalamger Talǧat Batyrhanǧa aityp berıp, jazbaqqa bekıngenmın.
Nege ekenın bılmeimın, neşe jyl qolym timei jürdı. Onyŋ üstıne bıraz äŋgıme kömeskılenıptı. Juyrda Talǧat ınım ekeuımız köpşılık arasynda osy äŋgımenı taǧy köterdık. Osydan soŋ qolǧa qalam aldym. Oiǧa tüskenı osy boldy.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
