El eńsesin kóterý proesi jalǵasyn tabýda

2188
Adyrna.kz Telegram
Foto: zhasalash.kz
Foto: zhasalash.kz

Táýelsizdik alǵan 31 jyl ishinde bizdiń memleket áleýmettik damýdyń kúrdeli de qıyn  jolyn basynan  ótkerdi. Alǵashqy jyldarda bul jol kedeılik pen jumyssyzdyq máseleleriniń shıelenisýimen tarıhta qaldy. Memlekettik resýrstardyń álsireýinen áleýmettik qorǵaýǵa jumsalatyn qarajat jetispedi. Áleýmettik tólemder, járdemaqylar mólsheri azaıdy. Alaıda, aýyr jaǵdaı bola tura halyqtyń ómir súrý deńgeıiniń tómendeýine jol bermeý jáne olardy áleýmettik turǵydan qoldaý boıynsha birqatar úkimet tarapynan shara qabyldandy. 

Elimizdegi áleýmettik qamsyzdandyrý júıesin jetildirý 2001 jyly «QR halqyn áleýmettik qorǵaý tujyrymdamasynda» bekitildi, onda: memlekettik járdemaqylar, mindetti áleýmettik saqtandyrý, jınaqtaýshy zeınetaqymen qamsyzdandyrý, áleýmettik kómek sekildi baǵyttardy damytý joldary qarastyryldy.

«2017 jylǵy 1 shildeden bastap jasyna baılanysty jáne eńbek sińirgen jyldary úshin zeınetaqy tólemderiniń mólsherin, memlekettik bazalyq zeınetaqy tóleminiń mólsherin; bala týýyna baılanysty járdemaqylardyń mólsherin 20 paıyzǵa; jasyna baılanysty zeınetaqy taǵaıyndaý úshin qabyldanatyn tabystyń eń joǵary mólsherin 41-den 46 aılyq eseptik kórsetkishke deıin arttyrý» jónindegi túzetýler qabyldanǵan bolatyn . Negizinde halyqty áleýmettik qorǵaý modeli -  el  azamattarynyń laıyqty ómir súrý jaǵdaılary men ál-aýqatyn qamtamasyz etýge baǵyttalyp otyr. Osy baǵyttardyń bári  Q.Tokaevtyń saılaýaldy baǵdarlamalarynda aıqyn kórsetilgen.

Búgingi kúngi  ómir súrý deńgeıine op-ońaı jete qoımadyq. 1991 jyly burynǵy Keńes Odaǵynyń quramyna  kiretin elder táýelsizdik alyp, óz aldaryna bólinip ketkennen keıin jańa qurylǵan memleketterge ashtyq qaýpi tóndi. Onyń basty sebebi - buryn ekonomıkasy bir-birimen baılanysa tamyrlanyp qalǵandyǵy. Mysaly, Qazaqstanda jabylǵan óndiris oryndary ónimderiniń bir bólshegi Reseıden, endi biri Ýkraınadan  jáne taǵy basqa jaqtardan ákelinetin bolǵan.Ár memleket bólingen soń óz kúıin kúıttep, jan-jaqqa bytyrady. Táýelsizdik alǵannan keıingi úsh jyl postkeńestik elderge asa qıyn soqty. Ekonomıka damyǵan joq. Halyqtyń ál-aýqaty nasharlap ketti, eń aýyr qıyndyqtarǵa tap boldy. Jaryq kózi –energııa joq, búkil qala qarańǵylyq qushaǵynda qaldy. Negizgi qıyndyq  halyqtyń turmysy men kóńil-kúıine  tikeleı áseri bar ekonomıka salasynda týdy. El halyqtyń tarıhı sanasynda bolmaǵan naryqtyq jolǵa tústi. Ekonomıkany yryqtandyrý, qoǵamdyq múlikti jekeshelendirý, kolhozdar men sovhozdardy taratý proesi bastaldy. Baǵaǵa shek qoıylmaı, haosty jaǵdaıǵa jetti.Nátıjesinde burynǵy qalyptasqan sharýashylyq júıesiniń 40 paıyzyna deıin joǵalyp ketti.Aýylda da, qalada da halyqtyń turmysy kúrt tómendedi, jumyssyzdyq jaılady. Árbir zattyń baǵasy on-júz eselep ósti. Jumyssyzdyqtyń aıaǵy qylmystyq áreketterge apardy. Óz ishimizde, basqa da eldermen qalyptasqan ekonomıkalyq baılanys úzildi, kóptegen kásiporyndar  jumysyn toqtatty nemese jartylaı ǵana jumys isteýge májbúr boldy. «Mundaı kúıge qazaqstandyqtar nege tústi?»  degen suraq týady.

Odaq taraý barysynda keńestik ıdeologııa qulaǵan soń, sol ıdeologııaǵa negizdelgen ekonomıka da qulaýdyń aldynda turdy. Óıtkeni, Qazaqstanda shyǵatyn zattyń ár bólshegi ár jaqtan ákelinetin, ónimdi shyǵarý úshin biri bolsa biri bolmaı qalatyn jaǵdaıda turdyq.Ekonomıka salasynda jalǵyz bizge ǵana emes, basqalarǵa da kúıreý qaýpi týdy.Oǵan qosa naryq ekonomıkasy bizge jat qubylys bolatyn.Onyń qyr-syryn biletin mamandar da joq edi.Halyq qoǵamdaǵy ózgeristerge qorqa qarady.Jáne de basymyzdan ótip jatqan tarıhı formaııa da qolaıly bolmady.Álem tarıhynda kapıtalızmnen soıalızmge ótken elderdiń tájirıbesi bar, al keri qaıtqan, soıalızmnen kapıtalızmge túsken  el bolǵan joq, endi ol jaǵdaıdy bastan keshken osy egemendik alǵan 28 memleket edi. Oǵan álemdik tájirıbe kýá. Burynda «feodalızmnen birden, kapıtalızmdi attap, soıalızmge ótken elmiz» dep bizderdi keńes mektebinde oqytatyn edi. Endi ne isteý kerek? Halyqty ashyqtyrmaı bul jaǵdaıdan  qalaı alyp shyǵý kerek?

Osy tusta Qazaqstan prezıdenti bolǵan  N. Nazarbaev  1994 jyly Máskeýdiń Lomonosov atyndaǵy ýnıversıtetinde oqytýshylar quramy aldynda sóılegen sózinde Eýrazııalyq Odaq qurý bastamasyn kóterdi. Alǵashynda bul múlde oryndalmaıtyn kóringen. Biraq bul usynystyń ómirsheńdigi barǵan saıyn aıqyn bola bastady. Naqtylaı aıtqanda, Nazarbaev usynǵan eýrazııalyq ıntegraııa ıdeıasy – kórshiles memleketterdiń ekonomıkalyq yqpaldastyǵyn belsendi túrde nyǵaıtý jáne ony odan ary damytý ekeni birden baıqaldy. Derbes ómir súrýdi qalaǵan elder basshylaryn N.Nazarbaev 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda Almatyǵa jınady. Sóıtip, burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵandar sol kezdegi  el astanasynda Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurdy. Ol sharaǵa 9 memlekettiń basshylary qatysyp, kelisimge qol qoıdy, keıinnen qalǵandary qosyldy. Odan keıingi ıdeıa – Eýrazııalyq Odaq qurý bolatyn. Onyń maqsaty– eń aldymen úzilip qalǵan ekonomıkalyq baılanystardy qalpyna keltirý edi.

Osylaısha, qysqa tarıhı merzimde Qazaqstan álemdegi asa qarqyndy damýshy elder qataryna qosylyp otyr. Qazaqstan halyqaralyq qaýymdastyqtyń da belsendi múshesine aınaldy. Qazirgi qoǵamda memleketaralyq yqpaldastyq, áriptestik, dostyq jaǵdaılar sıpat ala bastady. Osy tusta qoǵamdyq ıntegraııany júzege asyrýdyń, yntymaqtastyqtyń mańyzy kún sanap artýda. Burynǵy Keńes odaǵy tusynda Qazaqstan ıntegraııalyq úrdisterden tys qaldy.Óıtkeni , jabyq júrgizilgen saıasat respýblıkadan tys bolyp jatqan aqparattarǵa jol ashpady. Uzaq jyldar boıy júrgizilgen bir ǵana ıdeologııanyń áserinen memleket jan-jaqty damýdan shet qaldy. Keıinnen Keńes odaǵy ydyrap, memleketimiz táýelsizdik alǵan soń baryp qana basqa damyǵan memleketter ómirine kóz tigip, halqynyń áleýmettik jaǵdaıy joǵary bolyp otyrǵan elderge zer sala bastadyq.

Osylaısha, naryq jolyna túsýge bet burǵan elderge halyqaralyq uıymdardyń járdemi kóp kómek kórsetti.Halyqaralyq valıýta qorynyń, Búkilálemdik banktiń mıssıonerlik róli erekshe bolǵan edi.Olar Qazaqstannyń bolashaǵyna senimmen qarady.Al Qazaqstan bolsa  halyqaralyq qaýymdastyqqa óziniń beıbitsúıgish el ekenin, basqa eldermen ashyq ári ózara  tıimdi saıası, ekonomıkalyq qatynastarǵa daıyn ekendigin, óz elinde ultaralyq kelisim men ishki ulttyq birligin saqtaı biletindigin, demokratııalyq damý jolynyń týyn berik ustaǵan, álem qoryndaǵy parasat pen qundylyqtardy joǵary baǵalap qana qoımaı, olardy damytýǵa at salysatyn el ekendigin kórsete bildi.Ásirese, Qazaqstan ashyq demokratııalyq  qoǵam quryp jatqan memleket  bola bilgendigine shet memleketterdiń kózin jetkize aldy.Sonyń arqasynda táýelsizdik jyldarynda elimizge 120 mlrd.dollardan astam ınvestıııa kelgen eken.TMD elderi boıynsha bul eń úlken kórsetkish ekendigin buqaralyq aqparat quraldary jazdy. Halyqtar birliginiń arqasynda 170 ten astam memlekettermen ekonomıkalyq, mádenı, rýhanı, ekologııalyq baılanystar ornaǵan. 

Árıne, memleket júrgizip otyrǵan saıasattyń kemshilik tustary da aıtarlyqtaı boldy. Alaıda, sol artqa tartqan jaǵdaılarmen kúres kezeńin bastan ótkere otyryp, el eńsesin kóterý proessi  jalǵasyn tabýda. Sondyqtan, úkimettiń júrgizip otyrǵan saıasatyn qoldap, aldaǵy saılaýǵa daýys berý barshamyzdyń mindetimiz ekendigin esten shyǵarmaıyq.

                              Klara Qabylǵazına, 

Ál Farabı atyndaǵy QazUÝ, jýrnalıstıka fakýltetiniń assıstent professory

Pikirler