Täuelsızdık alǧan 31 jyl ışınde bızdıŋ memleket äleumettık damudyŋ kürdelı de qiyn jolyn basynan ötkerdı. Alǧaşqy jyldarda būl jol kedeilık pen jūmyssyzdyq mäselelerınıŋ şielenısuımen tarihta qaldy. Memlekettık resurstardyŋ älsıreuınen äleumettık qorǧauǧa jūmsalatyn qarajat jetıspedı. Äleumettık tölemder, järdemaqylar mölşerı azaidy. Alaida, auyr jaǧdai bola tūra halyqtyŋ ömır süru deŋgeiınıŋ tömendeuıne jol bermeu jäne olardy äleumettık tūrǧydan qoldau boiynşa bırqatar ükımet tarapynan şara qabyldandy.
Elımızdegı äleumettık qamsyzdandyru jüiesın jetıldıru 2001 jyly «QR halqyn äleumettık qorǧau tūjyrymdamasynda» bekıtıldı, onda: memlekettık järdemaqylar, mındettı äleumettık saqtandyru, jinaqtauşy zeinetaqymen qamsyzdandyru, äleumettık kömek sekıldı baǧyttardy damytu joldary qarastyryldy.
«2017 jylǧy 1 şıldeden bastap jasyna bailanysty jäne eŋbek sıŋırgen jyldary üşın zeinetaqy tölemderınıŋ mölşerın, memlekettık bazalyq zeinetaqy tölemınıŋ mölşerın; bala tuuyna bailanysty järdemaqylardyŋ mölşerın 20 paiyzǧa; jasyna bailanysty zeinetaqy taǧaiyndau üşın qabyldanatyn tabystyŋ eŋ joǧary mölşerın 41-den 46 ailyq eseptık körsetkışke deiın arttyru» jönındegı tüzetuler qabyldanǧan bolatyn . Negızınde halyqty äleumettık qorǧau modelı - el azamattarynyŋ laiyqty ömır süru jaǧdailary men äl-auqatyn qamtamasyz etuge baǧyttalyp otyr. Osy baǧyttardyŋ bärı Q.Tokaevtyŋ sailaualdy baǧdarlamalarynda aiqyn körsetılgen.
Bügıngı küngı ömır süru deŋgeiıne op-oŋai jete qoimadyq. 1991 jyly būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ qūramyna kıretın elder täuelsızdık alyp, öz aldaryna bölınıp ketkennen keiın jaŋa qūrylǧan memleketterge aştyq qaupı töndı. Onyŋ basty sebebı - būryn ekonomikasy bır-bırımen bailanysa tamyrlanyp qalǧandyǧy. Mysaly, Qazaqstanda jabylǧan öndırıs oryndary önımderınıŋ bır bölşegı Reseiden, endı bırı Ukrainadan jäne taǧy basqa jaqtardan äkelınetın bolǧan.Är memleket bölıngen soŋ öz küiın küittep, jan-jaqqa bytyrady. Täuelsızdık alǧannan keiıngı üş jyl postkeŋestık elderge asa qiyn soqty. Ekonomika damyǧan joq. Halyqtyŋ äl-auqaty naşarlap kettı, eŋ auyr qiyndyqtarǧa tap boldy. Jaryq közı –energiia joq, bükıl qala qaraŋǧylyq qūşaǧynda qaldy. Negızgı qiyndyq halyqtyŋ tūrmysy men köŋıl-küiıne tıkelei äserı bar ekonomika salasynda tudy. El halyqtyŋ tarihi sanasynda bolmaǧan naryqtyq jolǧa tüstı. Ekonomikany yryqtandyru, qoǧamdyq mülıktı jekeşelendıru, kolhozdar men sovhozdardy taratu prosesı bastaldy. Baǧaǧa şek qoiylmai, haosty jaǧdaiǧa jettı.Nätijesınde būrynǧy qalyptasqan şaruaşylyq jüiesınıŋ 40 paiyzyna deiın joǧalyp kettı.Auylda da, qalada da halyqtyŋ tūrmysy kürt tömendedı, jūmyssyzdyq jailady. Ärbır zattyŋ baǧasy on-jüz eselep östı. Jūmyssyzdyqtyŋ aiaǧy qylmystyq äreketterge apardy. Öz ışımızde, basqa da eldermen qalyptasqan ekonomikalyq bailanys üzıldı, köptegen käsıporyndar jūmysyn toqtatty nemese jartylai ǧana jūmys ısteuge mäjbür boldy. «Mūndai küige qazaqstandyqtar nege tüstı?» degen sūraq tuady.
Odaq tarau barysynda keŋestık ideologiia qūlaǧan soŋ, sol ideologiiaǧa negızdelgen ekonomika da qūlaudyŋ aldynda tūrdy. Öitkenı, Qazaqstanda şyǧatyn zattyŋ är bölşegı är jaqtan äkelınetın, önımdı şyǧaru üşın bırı bolsa bırı bolmai qalatyn jaǧdaida tūrdyq.Ekonomika salasynda jalǧyz bızge ǧana emes, basqalarǧa da küireu qaupı tudy.Oǧan qosa naryq ekonomikasy bızge jat qūbylys bolatyn.Onyŋ qyr-syryn bıletın mamandar da joq edı.Halyq qoǧamdaǧy özgerısterge qorqa qarady.Jäne de basymyzdan ötıp jatqan tarihi formasiia da qolaily bolmady.Älem tarihynda kapitalizmnen sosializmge ötken elderdıŋ täjıribesı bar, al kerı qaitqan, sosializmnen kapitalizmge tüsken el bolǧan joq, endı ol jaǧdaidy bastan keşken osy egemendık alǧan 28 memleket edı. Oǧan älemdık täjıribe kuä. Būrynda «feodalizmnen bırden, kapitalizmdı attap, sosializmge ötken elmız» dep bızderdı keŋes mektebınde oqytatyn edı. Endı ne ısteu kerek? Halyqty aşyqtyrmai būl jaǧdaidan qalai alyp şyǧu kerek?
Osy tūsta Qazaqstan prezidentı bolǧan N. Nazarbaev 1994 jyly Mäskeudıŋ Lomonosov atyndaǧy universitetınde oqytuşylar qūramy aldynda söilegen sözınde Euraziialyq Odaq qūru bastamasyn köterdı. Alǧaşynda būl mülde oryndalmaityn körıngen. Bıraq būl ūsynystyŋ ömırşeŋdıgı barǧan saiyn aiqyn bola bastady. Naqtylai aitqanda, Nazarbaev ūsynǧan euraziialyq integrasiia ideiasy – körşıles memleketterdıŋ ekonomikalyq yqpaldastyǧyn belsendı türde nyǧaitu jäne ony odan ary damytu ekenı bırden baiqaldy. Derbes ömır sürudı qalaǧan elder basşylaryn N.Nazarbaev 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Almatyǧa jinady. Söitıp, būrynǧy Keŋes Odaǧynyŋ qūramynda bolǧandar sol kezdegı el astanasynda Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn qūrdy. Ol şaraǧa 9 memlekettıŋ basşylary qatysyp, kelısımge qol qoidy, keiınnen qalǧandary qosyldy. Odan keiıngı ideia – Euraziialyq Odaq qūru bolatyn. Onyŋ maqsaty– eŋ aldymen üzılıp qalǧan ekonomikalyq bailanystardy qalpyna keltıru edı.
Osylaişa, qysqa tarihi merzımde Qazaqstan älemdegı asa qarqyndy damuşy elder qataryna qosylyp otyr. Qazaqstan halyqaralyq qauymdastyqtyŋ da belsendı müşesıne ainaldy. Qazırgı qoǧamda memleketaralyq yqpaldastyq, ärıptestık, dostyq jaǧdailar sipat ala bastady. Osy tūsta qoǧamdyq integrasiiany jüzege asyrudyŋ, yntymaqtastyqtyŋ maŋyzy kün sanap artuda. Būrynǧy Keŋes odaǧy tūsynda Qazaqstan integrasiialyq ürdısterden tys qaldy.Öitkenı , jabyq jürgızılgen saiasat respublikadan tys bolyp jatqan aqparattarǧa jol aşpady. Ūzaq jyldar boiy jürgızılgen bır ǧana ideologiianyŋ äserınen memleket jan-jaqty damudan şet qaldy. Keiınnen Keŋes odaǧy ydyrap, memleketımız täuelsızdık alǧan soŋ baryp qana basqa damyǧan memleketter ömırıne köz tıgıp, halqynyŋ äleumettık jaǧdaiy joǧary bolyp otyrǧan elderge zer sala bastadyq.
Osylaişa, naryq jolyna tüsuge bet būrǧan elderge halyqaralyq ūiymdardyŋ järdemı köp kömek körsettı.Halyqaralyq valiuta qorynyŋ, Bükılälemdık banktıŋ missionerlık rölı erekşe bolǧan edı.Olar Qazaqstannyŋ bolaşaǧyna senımmen qarady.Al Qazaqstan bolsa halyqaralyq qauymdastyqqa özınıŋ beibıtsüigış el ekenın, basqa eldermen aşyq ärı özara tiımdı saiasi, ekonomikalyq qatynastarǧa daiyn ekendıgın, öz elınde ūltaralyq kelısım men ışkı ūlttyq bırlıgın saqtai bıletındıgın, demokratiialyq damu jolynyŋ tuyn berık ūstaǧan, älem qoryndaǧy parasat pen qūndylyqtardy joǧary baǧalap qana qoimai, olardy damytuǧa at salysatyn el ekendıgın körsete bıldı.Äsırese, Qazaqstan aşyq demokratiialyq qoǧam qūryp jatqan memleket bola bılgendıgıne şet memleketterdıŋ közın jetkıze aldy.Sonyŋ arqasynda täuelsızdık jyldarynda elımızge 120 mlrd.dollardan astam investisiia kelgen eken.TMD elderı boiynşa būl eŋ ülken körsetkış ekendıgın būqaralyq aqparat qūraldary jazdy. Halyqtar bırlıgınıŋ arqasynda 170 ten astam memlekettermen ekonomikalyq, mädeni, ruhani, ekologiialyq bailanystar ornaǧan.
Ärine, memleket jürgızıp otyrǧan saiasattyŋ kemşılık tūstary da aitarlyqtai boldy. Alaida, sol artqa tartqan jaǧdailarmen küres kezeŋın bastan ötkere otyryp, el eŋsesın köteru prosessı jalǧasyn tabuda. Sondyqtan, ükımettıŋ jürgızıp otyrǧan saiasatyn qoldap, aldaǧy sailauǧa dauys beru barşamyzdyŋ mındetımız ekendıgın esten şyǧarmaiyq.
Klara Qabylǧazina,
Äl Farabi atyndaǧy QazŪU, jurnalistika fakultetınıŋ assistent professory
Ūqsas jaŋalyqtar
