(Esse-äpsana)
Ertegılerdıŋ bärı de jaqsylyqpen aiaqtalady. Kedergılermen alysyp-jūlysqan keiıpkerler eŋ aqyrynda barşa mūratyna jetedı. Jetım jetıledı, jarly baiidy. Ketkenıŋ keledı, kemısıŋ tolady. Ertegı aiaqtalǧan kezde jeŋıske jetken keiıpkerlermen bırge quanasyŋ. «Izgı nietıŋnen ainalaiyn, qazaq ertegısı!», – dep süisınesıŋ. Ertegını zerttep ǧylymǧa jol aşqan akademik Qasqabasov ta ertegınıŋ qaharmandary sekıldı ömırdıŋ aluan türlı ötkelekterınen öttı. Qinaldy, qaiysty, kürestı, tırestı, örledı, törledı. Seiıt aǧanyŋ taǧylymdy ǧūmyrnamasynyŋ özı ızgılıktı ızdegen ertegıge ūqsaidy. Ertegınıŋ eŋ ädemısı de osy. Sonymen, baiaǧyda Seiıt degen öte elgezek, zerek de zerdelı bala bolypty...* * *
Ünıŋ ketpes qūlaqtan
Ǧylym quyp, baqyt qondy basyŋa, Jaqsy jandar serık boldy qasyŋa. Kelıp qapsyz attai jelıp otyryp, Eresekteu er jıgıttıŋ jasyna... (Jurnalistık folklordan)
Atynyŋ qoiyluy da ertegı saryndas. Şeşesı bosanar aldynda äkesı tüs körıptı. Tüsınde aian berılıptı. «Balaŋnyŋ atyn Seiıt qoi!», – dep sybyrlapty bır dauys. Kädımgı ertegılerdegı Ǧaiyp eren qyryq şıltenderdıŋ ün qatatyny sekıldı. Sodan Seiıt atanǧan. Bıraq Sekeŋ ertegıdegı basy ülken balpanaqtai balalar sekıldı kün sanap ösıp, besıkke syimai ketken joq. Bırge oinaǧan balalaryna baiqamai qoly tiıp ketıp, mert qyludan da aman. Öz retımen jetıldı, öz jönımen erjettı. Sol äkesı būl tuǧan soŋ köp ūzamai maidanǧa attandy. Sol ketkennen mol kettı. Jas künınen zerek bolyp östı. Qūimaqūlaq, aitqan sözdı qaǧyp alady. Naǧaşy atasy keremet sūŋǧyla kısı. Baladan bırdeŋe şyǧatynyn bırden baiqady. Jasynan jyr jattatty. Qissa-dastandardy qūlaǧyna qūidy. 1949 jyly būl şaŋyraqta bır ülken qoŋyr kıtap paida boldy. Syrtynda «Jambyl» degen jazuy bar. Atasy Jambyldyŋ jien qaryndasynan tuǧan. Sodan ba, äiteuır Jäkemdı qaita-qaita oqytty. Jatpai-tūrmai folklorlyq esep üirettı. Sonyŋ bırı – «Jüz qaz» degen esep. Mazmūny bylai. Äuede bır top qaz ūşyp kele jatypty. Olarǧa jerde tūrǧan qaz: «Assalaumaǧaleikum, jüz qaz!» – dep sälem berıptı. Joǧarydan dauys kelıptı:«Uaǧalaikumassalam, bır qaz! Bız jüz emespız. Osy tobymyzǧa taǧy osyndai top qossa, oǧan sonyŋ jartysyn, oǧan sol jartysynyŋ jartysyn qossa, oǧan senıŋ özıŋdı qossa, jüz qaz bolamyz». Sonda «Aspanda qanşa qaz ūşyp kele jatyr?» – dep atasy būǧan meiırlene köz salady. Bala Seiıttıŋ miy ainalady. Bırese aspanǧa, bırese atasyna qaraidy. Olai sanaidy, būlai sanaidy, qazy qūrǧyrdyŋ esebı şyqpaidy. Söitse, bar-joǧy 36 qaz eken ǧoi. 36+36+18+9+1=100. Mıne, teŋdeudıŋ formulasyn bılmeitın qazaq osyndai esep oilap tapqan. Mūnyŋ bärı, ärine, jas ūlannyŋ oi-örısın qalyptastyruǧa äser ettı.Qūimaqūlaq jiendı ılım-bılımge qūlşyndyrǧan naǧaşy atasy, ärine, ol kezde keiın ataǧy alty alaşqa mälım bolatyn akademiktı tärbielep jatqanyn bılgen joq. Bıraq onyŋ közı qaraqty, sanasy sergek azamat bolyp qalyptasatynyn sezgen sekıldı. Şeşesı Äujan da halyq änderın şeber oryndaityn. Äsırese, «Qaratorǧaidy» berıle aitatyn. Sonyŋ bärı bala Seiıttıŋ zerdesınde sairap tūr.
Qarap tūrsa, Seiıttı naǧaşysy Äbdıkerım Kempırūly folklor älemıne jetelep äkelgen eken. Alǧaşqy ūstazynyŋ äserı myqty bolǧany sonşalyq, akademik Qasqabasov qazırgı künı de kei sätte Kempırūlynyŋ keŋesterın sanasynda jaŋǧyrtady. Jambyl atasynyŋ «Ünıŋ ketpes qūlaqtan» dep jyrlaǧany sekıldı naǧaşysynyŋ qoŋyr dausy tıptı jaqynnan estılgendei bolady. Qala akademigı Qasqabasov «dala akademigı» Kempırūlyn jiı eske alady.
Oŋdasynovty ızdegen ören
Oiyŋyzda maǧyna bar, maŋyz bar, Boiyŋyzda parasat bar, paryz bar. Qazaǧymnyŋ folklory basqa emes, Seiıt aǧa, özıŋızge qaryzdar... (Jurnalistık folklordan)
Būl da ünemı atasynyŋ köleŋkesınde jüretındei bosbelbeu bolǧan joq. Maidanǧa attanǧan äkeden erte ajyraǧan soŋ qatty şirai tüstı. Oŋ men solyn tez ajyratady. Eşkımge esesın jıbermeidı. Eluınşı jyldary Semei jaqtan Almatynyŋ ırgesıne köşıp keldı. Sol tūsta qalada äkesı soǧysta ölgen balalardy oqytatyn mektep-internat bar edı. «Menıŋ de äkem maidanda mert bolǧan, özım jetıjyldyqty gramotamen bıtırgenmın», – dep barsa, Şaǧataev degen direktor oquǧa almaidy. Saly suǧa ketıp, auylǧa kele jatqanda öz mektebınıŋ direktory Smaǧūl Mūqanov jolyqty: «Äi, Seiıt, ne boldy? Köŋıl-küiıŋ joq qoi...» Mektep-internatqa ılıkpei qalǧanyn aitty. «Nege almaidy ol? Sen Nūrtas Oŋdasynovqa bar. Ol mektep senderge arnalǧan». Oŋdasynov ol kezde Joǧarǧy Keŋes Prezidiumynyŋ töraǧasy edı. On tört jastaǧy bala Oŋdasynovtyŋ keŋsesın tauyp aldy da, töraǧanyŋ qabyldauyna jazylyp kettı. Ondaǧylar «Ekı aptadan soŋ kel», – dedı. Keldı. Esıktıŋ auzyn milisiia küzetıp tūr. Qaltasynda aǧaş sapty bäkısı bar edı. Alma kesıp jeitın. «Balam, qaltaŋa bäkı salyp jür, er-azamatsyŋ ǧoi», – dep naǧaşy atasynyŋ özı aitqan. Oŋdasynovtyŋ küzetşısınen qorqyp, sol bäkını üidıŋ syrtyna laqtyryp jıberdı... Oŋdasynov joq. Eldı Ämıreev degen kısı qabyldap jatyr. – Bala, sen dūrys kelmepsıŋ ǧoi, – dedı ol būǧan, – Ädi Şärıpov degen Oqu-aǧartu ministrı bar. Men qaǧaz jazyp bereiın. Sol kısınıŋ qolyna ūstat, ainalaiyn. Qaǧazdy aşyp oqyǧan joq. Zaulap otyryp ministrlıkke keldı. Esık aldynda jürgen eresek jıgıtter küledı. «Bala, sen de bız siiaqty oqu bıtırıp, jūmys ızdep jürsıŋ be?», – deidı. Mūnyŋ olarda şaruasy joq. Özı o bastan orysşaǧa täuır. Ekınşı qabattaǧy esıktı aşyp: «Ministr qaida?», – dedı hatşyǧa. Hatşy qyz: «Ministr Aqtöbege ıssaparǧa kettı. Onyŋ ornynda orynbasary Ysqaqov bar. Eger qalasaŋ, sol kısıge jolyq. Bıraq qazır ol kısınıŋ bölmesınde kollegiia bolyp jatyr», – dedı. Kollegiia degennıŋ ne ekenın tüsınbedı. Esıktı şalqasynan tüsırıp, «Assalaumaǧaleikum!», – dep kırıp bardy. Üstel jaǧalai jaiǧasqan qaptaǧan adam. Bärı būǧan jalt qarady. Söilep tūrǧan adam: «Bala, saǧan ne kerek?», – dedı. Būl oǧan Ämıreev bergen qaǧazdy ūsyna qoidy. Ol oqydy da hatşyny şaqyryp, «Kostenkoǧa ertıp baryŋdar, būiryq äzırlesın», – dep tapsyrma berdı. Sälden soŋ ministrlıktıŋ mektepter basqarmasynyŋ bastyǧy D.Kostenko qol qoiǧan «8-synyp oquşysy S.Qasqabasov mektep-internatqa qabyldansyn», – degen būiryqty qolyna ūstap, qūstai ūşyp kele jatty. İnternat direktory: «Saǧan ne, qalalyq oqu bölımınıŋ būiryǧy jetpedı me, ministrlıkke tūra şapqanyŋ ne?!» – dep būlqan-talqan boldy.
Seiıt Qasqabasov söitıp aǧysqa qarsy tūryp üirendı. Maqsatyna jetu üşın tabandy boluǧa maşyqtandy. Qandai qiyndyq kese-köldeneŋ ūşyrassa da, özı zerttegen ertegınıŋ şarşamaityn-şaldyqpaityn keiıpkerlerı siiaqty qaimyqpai kürese bıluge daǧdylandy.Bıraq qazır ol jolyndaǧy bel-belesterdı baiaǧydai būzyp-jaryp kete bermeidı. Bır kezde on tört jasar bala Seiıt erkın ötken esıkterdıŋ aldynda akademik Qasqabasov keide tosylyp qalady.
Sūrasaŋ, familiiamdy Qasqabasov
Bızder barda arta tüser baǧaŋyz, Sözıŋdı ūǧyp, salmaqtanar sanamyz. Aǧamyzdyŋ şarapaty tier dep, Är kün saiyn qolyŋyzdy alamyz... (Jurnalistık folklordan)
Mektepte qazaq tılı men ädebietı, tarih pänderınen basqasynyŋ bärın orysşa oqydy. Orys tılıne jasynan öte beiım boldy. Būl da köp mümkındıkterıne jol aşty. Sonyŋ arqasynda qazır ekı tılde bırdei taza jaza beredı. Ǧylymmen ainalysqan jyldarynda Mälık Ǧabdullin, Ysqaq Düisenbaev, Ismet Keŋesbaev syndy qazaqtyŋ myqty azamattarynyŋ tärbiesın aldy. Ǧylymi jetekşısı Nina Sergeevna Smirnova – özınşe bır älem. Arǧy-bergı ülgılı ürdısterden när alǧan naǧyz aristokrat äiel. Özı tügılı üiındegı mysyǧyna deiın kündelıktı tırşılık etu kestesımen jürıp-tūrady. Haiuanattar turaly ertegını zerttegen Seiıt aǧamnyŋ būl mysyqtyŋ tırlıgıne de eptep barlau jasap körgenı bar. Nina Smirnova Sekeŋnıŋ kandidattyq dissertasiiasynyŋ bırınşı tarauyn üş ret, ekınşı tarauyn ekı ret jazdyrdy. Üşınşı tarauynyŋ ǧana alǧaşqy nūsqasyn qabyldady. Sodan keiın ǧana «Mıne, endı sen ǧylymi qyzmetker boldyŋ», – dedı. Osyndai qatal synnan öttı ol.Sol Smirnova Seiıttı ūly Mūhtar Äuezovke ertıp aparyp tanystyrdy. Mūhaŋ folklordy, onyŋ ışınde qazaqtyŋ qiial-ǧajaiyp ertegılerın zerdeleuge talpynǧan jas jıgıtke rizaşylyǧyn bıldıredı. Ǧūlamamen kezdeskende özı de Qydyr körgendei qatty quandy. Zerdelı zertteuşı ǧylymdaǧy būdan bylaiǧy jetıstıkterınıŋ syryn Äuezovtıŋ aq tılegımen bailanystyrady. Bügıngı ertegımızdıŋ ädemı tūsynyŋ bırı osy.
1971 jyly Ǧylym akademiiasynyŋ Qoǧamdyq ǧylymdar bölımşesınıŋ ǧalym-hatşysy bolyp jürgende «Qazaq SSR Ǧylym akademiiasy Habarlarynyŋ» gumanitarlyq ǧylymdar seriiasynyŋ jauapty hatşysy mındetın qosa atqardy. Bas redaktory Ismet Keŋesbaev. Eŋ bedeldı ǧylymi basylymǧa jariialanatyn maqalalardyŋ bärı öz qolynan ötedı. Sol kezde ǧoi Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, äigılı Mälık Ǧabdullinnıŋ mynadai ekı jol şymşyma öleŋ şyǧaratyny:
Sūrasaŋ, familiiamdy Qasqabasov,
Beremın maqalaŋdy tasqa basyp.
Seiıt institutqa alǧaş kelgende kelgende Müsılım Bazarbaev direktor edı. Jap-jas jıgıt. Özı ajarly. Tüsı suyq. Mäjılıs jürgızgende bekzattyǧy sezılıp tūrady. Ol kezde būl aspirant bolatyn. KazPİ-dıŋ üş studentı – Edıge Tūrsynov, Quandyq Mäşhür-Jüsıpov jäne būl öz oqu ornynyŋ aspiranturasyna qalǧan-dy. Jeme-jemge kelgende filologtardyŋ ornyn himikterge berıp jıberdı. Himiialandyru mäselesı ūranǧa ainalyp tūrǧan Hruşevtıŋ zamany bolatyn. Edıge Selinogradtyŋ medinstitutyna kettı de, Quandyq ekeuı osy institutqa ornalasty. Şapyq Şökin josparsyz aspiranturaǧa qol jetkızıp berdı.Seiıt ertegını zertteuge kırıstı. Al Quandyqtyŋ jetekşısı Qajym Jūmaliev, nege ekenı belgısız, oǧan Mäşekeŋnıŋ mūrasyn taqyryp etıp bergen joq. Ol kündegı etika basqa ǧoi, söz bolady degen şyǧar. «Otyzynşy jyldardaǧy ädebiettegı kolhozdastyru taqyrybyn alasyŋ», – dedı. Būl bır instituttyŋ kielı kezeŋı edı. Ǧylymi keŋeste qasqaiyp Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsırepov, Ahmet Jūbanov, Mälık Ǧabdullin, Esmaǧambet Ysmaiylov, Beisenbai Kenjebaevtar otyrady. Müsılım Bazarbaevtyŋ tūsynda auqymdy jūmystar atqaryldy. Aitystyŋ üş tomdyǧy, qazaq ertegılerınıŋ üş tomdyǧy, ädebiet tarihynyŋ alty kıtaby, batyrlar jyrynyŋ üş tomdyǧy, qazaqşa-orysşa sözdık äzırlendı. Ädi Şärıpov instituttyŋ materialdyq bazasyn küşeittı. Zäki Ahmetov ädebiet teoriiasyn zertteuge den qoidy. Arnaiy bölım aşyldy. Şeriazdan Eleukenov pen Serık Qirabaev aqtalǧan arystardyŋ mūralaryn jaryqqa şyǧaruǧa köp köŋıl böldı. Sekeŋ solardyŋ ärqaisysynyŋ jaqsy ülgılerınen önege aldy. Al özın instituttyŋ aǧa buyn ǧalymdary ministrlıkke hat jazyp, arnaiy şaqyrtty. Kele sala bırneşe tıl bıletın jastardy jūmysqa tartty. Qyzmetke kırısken soŋ köp ūzamai sol kezdegı Mädeniet, aqparat jäne qoǧamdyq kelısım ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed: «Seiıt aǧa, folklordyŋ 100 tomdyǧyn şyǧarsaq qaitedı?!» – dep baǧaly ūsynys aitty. Sonymen, «Babalar sözı» degen seriiany bastap jıberdı. Ädebiet tarihynyŋ 10 tomdyǧyn şyǧarudy qolǧa aldy. İnstitut qyzmetkerlerın jaŋa derekter tauyp, jaŋaşa közqaras tanytuǧa jūmyldyrdy. Ädebiet tarihynyŋ soŋǧy kıtaby 1967 jyly jaryq körgen eken. Öner, muzyka taqyrybyna arnalǧan ırgelı zertteulerdı bastady. Seiıt aǧa kelgende institutta özı qatarly ǧalymdardyŋ bırde-bıreuı qalmapty. Onyŋ esesıne Qūdai quat bergen aǧa buyn barşylyq. «Aǧa buyn aramyzda jürgende ädebiet tarihyn jazyp tastauymyz kerek» dep şeşım qabyldady. Solai boldy da. Salmaq solarǧa tüstı. Ǧylymi jūmystyŋ denı aǧalarymyzdyŋ küşımen jazyldy. Köptı körgen, ädebietımızdıŋ bar belesın bastan ötkergen kısıler. Jazǧandary da sübelı şyqty.
Özaǧaŋnyŋ qaişysy
Qadırleisız ar-aqyldy, ūiatty, Sondyqtan da är ısıŋız ziiatty. Seiıt aǧa Qasqabasov degen söz – Tektılıktıŋ tölqūjaty siiaqty. (Jurnalistık folklordan)
Ortalyq Komitetke kelem degen oiynda joq-ty. Sekeŋ men Sekaŋ bır-bırıne üilespeitın ekı türlı närse siiaqty edı. Memlekettık qyzmetke Özbekälı Jänıbekov şaqyrdy. Qaramaǧyndaǧy qyzmetkerlerıne talaby öte qatal boldy. Özın de, özgenı de aiaǧan joq. Jazǧan-syzǧanyŋdy mındettı türde küzep-tüzep, öz bailamyn aitatyn. Qolynan ūzyn qaişysy tüspeitın. Qiiatyn, öŋdeitın, jöndeitın. Aldyna qūjat aparyp otyrǧanda Özekeŋ üstelınıŋ tartpasynan jalaŋdatyp qaişysyn şyǧarǧanda qyzmetkerlerdıŋ jürekterı su ete qalatyn. Osynyŋ özınen jetkılıktı tälım aldy. Sol qaişy köp närsege üirettı. Täuelsız Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Joǧary attestasiialyq komissiiasynyŋ töraǧasy bolyp bekıtıldı. Komissiia qiyn kezeŋde qūryldy. Jasyratyny joq, «Mūndai ūiymnyŋ endı keregı az. Būl – kompartiianyŋ oilap tapqany» degen pıkırler köp aitylyp jatqan kez edı. Bırqatar şeneunıkter «Halyqaralyq standart degen bar. Eşqandai qorǧaudyŋ qajetı joq», – degendı köldeneŋ tartty. Sodan 13 europalyq eldıŋ täjıribesı zertteldı. Halyqaralyq standart degen joq bolyp şyqty. 11 eldıŋ mekemesı bırlesıp, qauymdastyq qūrdy. Ştab-päterı Almatyǧa ornalasty. Töraǧasy Sekeŋ boldy. Kandidattyq pen doktorlyq däreje, dosenttık pen professorlyq ataq sol küiınde qaldyryldy. «Jalpy, kandidat degenımız ne? Būl – köne latyn tılınen engen söz. Rim memleketı tūsynda Parlament mäjılısınde söileuşıler aldyn ala tapsyrys beretın bolǧan. Söileuge niet qylǧan kısıge appaq kiım kigızedı. Oǧan bır ai uaqyt beredı. Eger osy bır ai ışınde oǧan eşkım şırıgen jūmyrtqa, qiiar, pomidor laqtyrmasa, qysqasy, kiımın bylǧamai, appaq küiınde saqtasa, tribunaǧa şyǧyp, söileuge mümkındık alady. Säl qara daq tüsse, söiletpeidı. «Kandidat» – «aq kiım kigen adam» degen söz. Būl ǧylymdaǧy tazalyq degen ūǧymmen de astasyp jatyr», – deidı ǧalymnyŋ özı.Seiıt aǧa öz tūsynda qorǧau tärtıbın bıraz jeŋıldetuge küş saldy. Qoldan jasalǧan türlı kedergıler köp edı. Sonyŋ bärın alyp tastauǧa tyrysty. Akademiialyq instituttar ǧalymdarynyŋ qūqy joǧary oqu oryndary ǧalymdarynyŋ qūqymen teŋestırıldı.
Akademiiada qyzmet ısteitın ǧylym doktorlarynyŋ professor ataǧyna tezdetıp qol jetkızuıne mümkındık jasaldy. Būryn būl qiynnyŋ qiyny edı. Akademiiadaǧylarǧa eskı ülgıdegı aǧa ǧylymi qyzmetker deitın ǧylymi ataq berıletın. Sony joidy. Būl üşın tek qana eldıŋ alǧysyn aldy.
Söitıp, ony Özaǧaŋnyŋ qos qarys qaişysy tek qaǧaz-paǧazdyŋ artyq-auys tūsyn ǧana emes, ömır täjıribesınde baiqalǧan qajetsızdeu närselerdı de qyrqyp-qyrnai tüsuge baulydy. Sondyqtan Sekeŋ osy aǧasyn oiǧa alsa, esıne onyŋ ūzyn qaişysy qosa tüsedı.
Taǧylymdy ūjym, tanymal basşy
Zerttedıŋız aŋyz qalmai, jyr qalmai, Kım-kımdı de qabyldaisyz būldanbai. Būl qazaqtyŋ supermädenietı Özıŋızdıŋ boiyŋyzda tūrǧandai! (Jurnalistık folklordan)
Seiıt Qasqabasov direktor bolyp kelgende men sol Ädebiet jäne öner institutynda qyzmet ısteitın edım. Qazaq ädebietınıŋ tarihy bölımın ūzaq jyl basqarǧan Şämşiiabanu Sätbaeva apai bas ǧylymi qyzmetkerlıkke auysyp, onyŋ qyzmetın bırer jyl atqarǧan Serıkqazy Qorabai aǧam direktordyŋ orynbasarlyǧyna bekıp, öz ornyna menı ūsynǧan. Söitıp, instituttyŋ eŋ jas bölım meŋgeruşısı boldym. Basqa bölımnıŋ basşylary ataǧy jer jarǧan kısıler. Serık Qirabaev, Zäki Ahmetov, Şeriazdan Eleukenov, Jūmaǧali Ysmaǧūlov, Baǧybek Qūndaqbaev... Östıp jürgen kezımızde direktorymyz Şäkır Ybyraev aiaq astynan Türkıstandaǧy halyqaralyq qazaq-türık universitetınıŋ prorektory qyzmetıne auysyp kettı. Ornyna qazır Astanada qyzmet ıstep jürgen akademik Seiıt Qasqabasov keledı eken degen äŋgıme guıldep tūr. Soǧan quanyp, şattanyp şauyp jürgen el. Ärine, ol kısını syrtynan jaqsy bılemız. Eŋbekterımen bırşama tanyspyz. Ömır boiy osy institutta ısteptı. Akademiialyq ülgıdegı myqty ǧalym. Ekı tılde jazyp, elge tanylǧan Edıge Tūrsynov ekeuınıŋ esımın keiıngı buyn auyzdan tastamaidy. Asa tanymal azamat. Memlekettık syilyqtyŋ laureaty. Ūjym direktorlyqqa sondai asa bedeldı adamnyŋ kele jatqanyna mäz bolady da. Şynymdy aitsam, öz basym būǧan onşa quana qoiǧanym joq. Bırınşıden, özımdı qyzmetke qabyldap, bölım meŋgeruşılıgıne taǧaiyndaǧan Şäkır aǧamnyŋ jaily mınezıne üirenıp qalǧan edım. Ekınşıden, üielmelı-süielmelı tört balamdy asyrau üşın taǧy bır-ekı jerde qosymşa qyzmet ısteitınmın. Öitkenı instituttyŋ jalaqysy jartymsyz. Soǧan Şäkır aǧam tüsınıstıkpen qaraityn. Al myna akademik Qasqabasovtyŋ tüsı suyq, ömırı tüksiıp jüretın kısı. Būl ondaiǧa keŋdık körsetetın adamǧa ūqsamaidy. Onyŋ üstıne... Bır ret Almatyda Ortalyq Komitet ǧimaratynyŋ aldynda körgem. Baspaldaqtan abailap basyp, aqyryn ǧana tüsıp kele jatyr eken. Keudesınde memlekettık syilyq laureatynyŋ belgısı. Aǧamyzdyŋ būl marapatqa jaŋa ǧana ie bolyp, ataǧy dürıldep tūrǧan kezı edı. Amandasyp, qol sozyp edım, samarqau ǧana aldy. Jete tanymasam da qazaqtyŋ ırı azamattarynyŋ bırı ǧoi dep, «Aǧa, syilyǧyŋyz qūtty bolsyn!» – dep edım, ernın jybyr etkızıp, «rahmet» degendei boldy. Tüsı sondai yzǧarly. Qūddy bır men oǧan memlekettık syilyqqa ūsynylǧan kezde dauys bermei ketken adamdai jaqtyrmai qarady. Bırtürlı bolyp qaldym. Keiın özımdı-özım jūbattym. Ataqty akademik Qasqabasov özı tanymaityn bozökpe jurnaliske endı qaitıp qarauy kerek? Özıme de obal joq, syilyǧymen qūttyqtap jyrpyldap nem bar edı?! Būl jäittı köp ūzamai ūmytyp ta ketkem. Qasqabasov institutqa direktor bolyp kele jatyr degende esıme sap ete qalǧany. Jas zertteuşıler arasynda «Keibır ırı ǧalymdardyŋ eŋbekterın ǧana oqyp, özın körmegen jaqsy» degen söz bar. Sol sekıldı bıtımı bölek ǧalym Seiıt Qasqabasov institutqa kelse, äiteuır bır mazasyzdyq äkeletın sekıldı körındı de tūrdy.
Söitıp jürgende Sekeŋ bır künı bır dissertanttyŋ qorǧauyna keldı. Üzılıste üzeŋgıles dos Amantai Şärıp menı oǧan tanystyrdy. «Osylai da osylai. Būl da men siiaqty jas doktor. Osynda bır bölımdı basqarady». Qasqabasov: «Bolsa qaiteiın» degendei samarqau köz tastady. Sol baiaǧy tüksigen tür. Sol baiaǧy öŋmenıŋmen ötetın suyq közqaras. Qolyn da salqyndau ūsyna saldy. Ūnatpaǧan adamnyŋ keipı. Taǧy da köŋılım päseiıp qaldy.Sodan Sekeŋdı instituttyŋ direktorlyǧyna taǧaiyndap jatqan kezde börkın aspanǧa atyp şattanǧandarǧa onşa qosyla qoimadym. Aldynda mınezı jaily, onyŋ üstınde özımdı öte jaqsy köretın Baltabai Äbdıǧaziev aǧam da direktorlyqqa talpynyp jatyr eken dep estıgenmın. Baltabai aǧam da qyzyq özı. Bäsekege tüsken soŋ jeŋetın bolyp bır-aq tüspei me eken. Özı Şäkır aǧamnyŋ dosy edı. Ozyp şyqsa, jaqsy-aq bolatyn edı. Myna Qasqabasov bärımızdı qyratyn şyǧar endı... Joq, olai bolmai şyqty. Bır qaraǧanda jüzınen yzǧar esıp tūrǧan sekıldı körınetın Sekeŋ qaiyrymdynyŋ qaiyrymdysy eken. Tılge kelıp, söilese bastasaŋ, yzǧary men mūz-qary erıp sala beredı. Aqköŋıl aǧeden adamǧa ainalady. Bärımızdı bırden bauyrǧa tartty. Köp ūzamai menı bölmesıne şaqyrdy. Baiaǧy suyq közqarastyŋ ızı de joq. Jüzı jaidary meiırban Qasqabasovty bırınşı ret kördım sonda. – Ejelgı ädebiet bölımın aşyp, meŋgeruşılıkke özıŋdı bekıteiın dep otyrmyn, – dedı ol. – Qai qyzmetkerdı alǧyŋ keledı, ony özıŋ şeş. Jastardy köbırek tart. İnstitutqa jaŋa tynys beru kerek bolyp tūr. Senıŋ de jetekşı bolatyn kezıŋ keldı. Özıŋe aspirant al. «Habarda» ısteidı ekensıŋ, jūmysyŋdy jalǧastyra ber. Qaita sonyŋ dūrys. Myna şaŋyraqtyŋ jūmysyn jaqsylap nasihattau kerek. Oibai, mynau sol Qasqabasov pa?! Ne degen jaqsy adam... Baiaǧy salqyndyǧy mülde sezılmeidı. Maǧan meiırlenıp qaraidy. Ara-tūra «ainalaiyn», «qalqam» dep qoiady. Sol kezde Qasqabasov turaly qiqy-jiqy oilarym üşın eptep ūialyp otyrdym.
Jaŋany jatsynbaityn jan
Basşymyz dep, aǧamyz dep sengemız. Jolbasşy dep soŋyŋyzdan ergemız. Jaqsy aǧany jyluymen jebegen, Aman bolsyn Tamaradai jeŋgemız! (Jurnalistık folklordan)
Men oǧan Qazaq ūlttyq universitetınıŋ Şyǧystanu fakultetınıŋ sol jylǧy tülekterın ertıp äkelıp, şetınen tanystyra bastadym. Ejelgı ädebiettı zertteuge tıl bıletın jastar yŋǧaily edı. Qyz-jıgıtterdıŋ köbısı jartusyz jalaqyǧa kelıstı. Qinalyp, ketıp qalǧandary da boldy. Qiyndyqqa şydaǧandar maqsatyna jettı. Aqjıgıt Älıbekūly Mämlük qypşaqtary däuırındegı ädebiet nūsqalaryn, Törälı Qydyr orta ǧasyrlardaǧy dıni ädebietterdı, Mūhit Salqynbaev qazaq-arab ädebi bailanystaryn, Gülnär Qūrmanǧali Ahmet İügınekidıŋ «Aqiqat syiyn», Baljan Toekina Babyr mūrasyn zerttep, kandidattyq dissertasiia qorǧady. Ejelgı ädebiet tarihy jan-jaqty qyrynan zertteldı.Seiıt aǧa jeŋıl iumorǧa beiım. Jastarǧa jarasymdy qaljyŋ aityp, janyn sergıtedı. Bırde Ejelgı ädebiet bölımıne qyzmetke alynatyn Aqjıgıt Älıbekūlynyŋ qūjattaryn alyp kırdım. Sekeŋ Aqjıgıttıŋ ömırbaianyna şūqşiyp qarap otyryp: – Mynauyŋ jas emes pe? – degenı. – Endı universitettı biyl ǧana bıtırgen bala... Jastardy tart degen özıŋız ǧoi. – Äi, sonda da... tym jas qoi mynau...Tük tüsınsem būiyrmasyn. Seiıt aǧa ömırbaiannyŋ alǧaşqy söilemın körsetıp, qulanyp küledı. Söitsek, älgı alaŋǧasar Aqjıgıtım «1977 jyly tudym» degennıŋ ornyna «1997 jyly tudym» dep qate jazyp qoiypty. Sol künı Seiıt aǧanyŋ būiryǧymen kışı ǧylymi qyzmetker bolyp qabyldanǧan «tym jas» Aqjıgıt keiın ǧylymi qyzmetker, aǧa ǧylymi qyzmetker, ǧalym-hatşy, jetekşı ǧylymi qyzmetker, direktordyŋ orynbasary sekıldı qyzmet satylarynyŋ bärınen öttı. Qazır ol – Euraziia ūlttyq universitetınıŋ şyǧystanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, Seiıt aǧanyŋ senımdı qolǧanaty. Köne türkı ädebietı mäselelerın zerttep, doktorlyq dissertasiiasyn jazyp jür. Qiyndyqqa şydap, maqsatqa jetuge ündeitın bızdıŋ ertegı-äpsanamyzdyŋ taǧy bır taǧylymdy tūsy, mıne, osy. Seiıt aǧanyŋ ūiymdastyruşylyq ürdısterı tek jastarǧa ǧana emes, jasamystarǧa da erekşe serpın berdı. İnstitut aqsaqaldarynyŋ bırı, tanymal ǧalym Mūhamedrahym Jarmūhamedov jasy jetpıs beske taiaǧanda doktorlyq dissertasiia qorǧady. Mūhaŋ men basqaratyn Ejelgı ädebiet bölımınde qyzmet ısteitın. Ūzaq jyl boiy doktorlyqpen şaruasy bolmai jönımen jürgen aǧamyzǧa jıger berıp, qūlşyndyrǧan özımız edı. Endı doktorlyq qorǧap bolǧan soŋ tezdetıp professorlyq ataq alyp berudıŋ qamyn oilastyra bastadyq. Onyŋ üstıne aqsaqaldyŋ mereitoiy jaqyndap kele jatty. «Toiyŋa jūrt jiylsyn, Keudeŋe nūr qūiylsyn. Jıgıt jasy jetpıs bes, Bärımızge būiyrsyn!», – dep öleŋdetıp otyryp, Mūhaŋnyŋ qūndy qūjattaryn alyp, direktorǧa kırdım. Söitsem Sekeŋ:
– Aǧaŋ keşe ǧana qorǧaǧan joq pa, tym erterek emes pe? – dep qaljyŋdap qoiady. Al özı aqsiia külıp, qajettı qaǧazdarǧa qol qoiyp berdı. Seiıt aǧa jaŋany eşqaşan jatsynbaidy. Ünemı tyŋ pıkır aitady. Oi-tūjyrymdary öz buynynyŋ ūstanymdarymen orailas kele bermeidı. Kerısınşe, ol qazırgı zamannyŋ yŋǧaiyna beiımdeledı. Onyŋ barşaǧa belgılı ǧylymi eŋbekterı bır-bırımen jüielı jalǧasqan «Zolotaia jila», «Janazyq», «Elzerde», «Oiörıs», «Altyn jylǧa», «Oi-sana» atty kıtaptaryna engızıldı. Akademiktıŋ ǧylymi älemı öz aldyna bölek bır äŋgıme.
* * *
Toqtaŋyz, äpsanamyzdyŋ eŋ bır tättı tūsynan attap kete jazdappyz ǧoi. Qazaq ertegısı «sodan sol bala erjettı, jar süidı, bala-şaǧaly bolyp, barşa mūratyna jettı» dep aiaqtalmaityn ba edı?! Seiıt aǧa ömırıne är, tırşılıgıne när bergen Tamara degen tamaşa tätemız ekeuı baqytty ǧūmyr keşıp keledı. Önegelı äke, abyroily ata.«Atasyna keldı de, Sūrady säbi nemere. Jaqsy degen nemene, Jaman degen nemene?» degen äigılı öleŋnıŋ keiıpkerı sekıldı ūrpaǧynyŋ är saualyna asyqpai jauap qaitarudan şarşaǧan emes.Sonymen, bızdıŋ Sız turaly äŋgıme-baianymyz osymen tämam. Al Sızdıŋ ädemı ertegıŋız aiaqtalmasyn, aǧa!
* * *
Mınekei, saǧat tılı tüngı on ekıden audy... Menıŋ qadırlı Seiıt aǧam seksen bırge keldı! Qūtty bolsyn! Jüzdı jaǧalaǧan naǧaşyŋyz Jambyldyŋ jasyn bersın!Bauyrjan OMARŪLY
