Tynymsyz Toqtaǧazin

Esse

«Qobyratyp tünimen köp qaǧazyn...»

Baiaǧyda-aq ot edı, Bärıne tez jetedı. Baspaldaqtyŋ beseuın, Bır-aq attap ötedı... (Jurnalistık folklordan)

Är däuirde belgili bir qalamgerdiŋ tynysy aşylady. Sol sekildi belgili bir kezeŋde öte tanymaldyǧymen erekşelenetin jurnalister de bolady. Biraz uaqyt boiy el auzynan tüspegen äleuettı äriptesterimizdiŋ biri – Mūratbek Toqtaǧazin. Sonau sekseninşi jyldardyŋ basynda universitetke oquǧa tüskende ony tanymaityn qatarlasy joq edi. Sebebi boiy bir tūtam semeilik mektep oquşysy eki albomǧa jelimdep, jüzden asa maqalasyn ala keldi. Qolynda äigili «Qazaqstan pioneri» gazetiniŋ tilşisi» degen kuäligi bar. Onysyn baiqausyzda qaltasynan tüsirip alǧan bolyp, auyq-auyq jūrtqa körsetip qoiady. Özi jerdiŋ qūrtyndai bolǧanymen, sözi degen iri. Maŋǧazdanyp söileidi. Oquǧa tüspei qalam degen qaupi mülde joq. «Keşe Fariza apaiǧa kirip şyqtym. Mūhtar Şahanov aǧai qaida otyrady eken? Oralhan Bökeevke jolyǧuym kerek edi? Sender kimsiŋder özi? Aralaryŋda bizdiŋ gazettiŋ Änuarbek Äuelbekov degen tilşisi bar ma?». Jüz maqala tügili jüz jol jazbai oquǧa tüsuge talpynǧan bizdiŋ biraz tūstasymyz atyşuly Toqtaǧazinnen kädimgidei yǧady. Ataqty bala tilşimen terezesi teŋesip, qylqiyp qūşaqtasyp amandasyp jatqan Änuarbekke eldiŋ bäri qyzyǧa qaraidy. Synaqtardyŋ bärinen sekirip ötip, Toqtaǧazin tüsti oquǧa. Tüsti de döŋgelente jöneldi. Redaksiia men eki ortaǧa künige jüz qatynaityn şyǧar. Sondai bir tynymsyz bala. Sabaqqa da ölimin salady. Janyǧyp jürgen bireu. Biraq bala tilşiniŋ sonysymen bedeli aspandap tūr. Salaqūlaş maqalalaryn «Leninşil jas» pen «Sosialistik Qazaqstan» kezek-kezek basady da jatady. Maqalasy jaryq körgen küni mäz bolady. «Bügin gazet jaqsy şyǧypty!», – dep jataqhananyŋ bar bölmesin aralap şyǧady. Özi jiirek baratyn redaksiialaryna keiin bizdi de süirep baratyn boldy. Student kezimizde KazGU-diŋ qalaşyǧynda tūratyn jurnalister men filologtar tügel biletin mynadai eki-aq jol öleŋ boldy: Qobyratyp tünimen köp qaǧazyn, Otyrady Mūratbek Toqtaǧazin.

Būl öleŋ jar qūlaǧy jastyqqa timei, erteli-keş jügiretin de jüretin bala Mūratbektiŋ sol kezdegi keipin däl tanytatyn. Taŋerteŋ qūlqyn säriden tūryp alyp, jazu üsteline otyrady. Sabaqqa baryp kelip, qaita jazady. Künimen, tünimen jazady. Tünniŋ bir uaǧynda bala şarşai bastaidy. Sonda da üstelden tūrmaidy. Qolynda qalamy, ūiqyly-oiau, basy salbyrap, mäŋgirip otyrady. Ol kezdegi üşinşi kurstyŋ studenti, keiingi ministrimiz Altynbek Särsenbaev birinşi kurstyŋ botatirsek bozbalasyna jany aşyp, auyq-auyq kelip, «Mynany jatqyzyŋdar, äitpese zoryǧyp ketedi», – dep, eskertip qoiady. Söitip, biz Toqtaǧazinniŋ jazuyn jabylyp, jalynyp jürip toqtatyp, ūiyqtauǧa äzer köndiremiz. «Uh, bärimiz jan-jaqtan qaumalap jürip, aiudy apanyna kirgizdik-au!» – deidi jigitterdiŋ biri. Ol ūiyqtasa, şamdy söndirip, biz de tösekke qisaiamyz.

Sol jyldary student aqyndardyŋ aitysy endi ǧana jandana bastaǧan bolatyn. Kurstyŋ atynan aitysatyn aqyndardyŋ bäri Toqtaǧazindi jyrǧa qosady. Kimiŋ bar degende auyzǧa tüsetin myqtymyz sonyŋ özi. Işimizdegi kişimiz sol bolǧan soŋ, qaljyŋmen qajaimyz da jüremiz. Kemşilik senen de bar, menen de bar, Jūrt otyr jaŋalyqqa eleŋdep är. «Leninşil jas» gazetiniŋ betin bermes, Bizderde Toqtaǧazin degen de bar! Būl – joǧarǧy kurstaǧy Fabdolla Būlanovqa bizdiŋ kurstaǧy Bauyrjan Üsenovtiŋ aitqany. Bizderde maqsat – biik, mūrat – kerim. Jüremiz qarjy qoryn qūrap tegin. Festivalge audardy elu somyn, Aktivist Toqtaǧazin Mūratbegim. Bizge de, senderge de jarasypty än, Töske ozyp, talai balam dara şyqqan. Mūratbek GDR-da än şyrqaǧan, Aiǧanym aspai jür ǧoi qalaşyqtan!

Būl – bizdiŋ sol kezdegi tanymal satirik aitysker, keiinnen belgili suretşige ainalǧan Ersaiyn Japaqqa aitqanymyz. Aityp otyrǧanymyzdyŋ bäri däleldi. Üzdik oqityn Mūratbek stipendiiasynyŋ bir tiynyn qaldyrmai, Mäskeude ötetin Jastar men studentterdiŋ Bükildüniejüzilik festivaliniŋ qoryna audaryp jiberip, özi bir ai boiy aş jürgen. Būrynǧy odaqtyŋ bedeldi joǧary oqu oryndarynyŋ üzdik studentterinen qūralǧan halyqaralyq studentter otriadynyŋ qūramynda Germaniiaǧa baryp, jūmys istep qaitqany da ras. Ärine, Mūratbektiŋ baryldaǧan jaryqşaq dausy Ersaiyn aqynnyŋ kurstasy – QazGU qalaşyǧynyŋ būlbūly Aiǧanym Mūsaevanyŋ äsem dauysymen salystyrǧanda tükke tūrmaidy. Biraq bizdiŋ kurstasymyz sol adamnyŋ qūtyn qaşyratyn äri ürei şaqyratyn zor ünimen sonau Berlinde, Oder özeniniŋ boiynda «Syrǧaly jeŋgei syrtyŋnan, Faşyq edim byltyrdan», – dep daryldap än salsa, nege aitpaimyz? Germaniiadan bos qaitpady. Birneşe maqalalarǧa jük bolarlyq derekter ala kelipti. Äsirese, jūrt üşinşi kurs studentiniŋ ataqty «Azattyq soldaty» turaly «Milliondar jüregindegi monument» atty tanymdyq maqalasyna tänti boldy. Al Mäskeuge baryp-kelu degeniŋ joǧary därejeli stipendiia alatyn äri maqala jazyp, ai saiyn buda-buda aqşa ūstap jüretin Mūratbekke tük emes edi.

Jankeştiliktiŋ beinesin tanytatyn Toqtaǧazinniŋ jüris-tūrysyna eresek studentterdiŋ özi nazar audara bastady. Joǧarǧy kursta oqityn student äpkelerimiz: «Osy sendermen birge oqityn Toqtaǧazin degen kim özi? Jataqhananyŋ tört-bes baspaldaǧyn bir-aq attap jüretin ana bir bala ma?» – dep sūraityn. Ol ömir jolynda da tört-bes baspaldaqty bir-aq attap öse bastady. Sondyqtan keibireulerge ūnaǧan joq. Ol jap-jas bolsa da, jurnalistikaǧa alapat küş-quat äkeldi. Tärtibi temirdei, dini qatty dekan Temirbek Qojakeev Mūratbektiŋ är isine razy bolatyn.

«Aityp jüruge uaqytym joq...»

Tūiyq emes ol da asa, Topty jarar tolǧasa. Toidyŋ sänı keler me, Toqtaǧazin bolmasa! (Jurnalistık folklordan)

Student bolsa da, kün ūzaqqa gazet-jurnal jaqta jüredı. Barady da qūlaş-qūlaş tapsyrma alyp keledı. Erteŋıne sony oryndap bolyp, qūldyraŋdap otyryp, redaksiiaǧa jetkızıp tastaidy. Arǧy künı onysy gazet betınde jarq ete qalady. Sondai jauapty dünielerdı basylymdardaǧy aibarly aǧailar men aqyldy apailar jurfaktyŋ şiborbai studentıne qalai ǧana senıp tapsyrady, būl bız üşın jūmbaq. Özınıŋ tanymaityn adamy joq. «Äi, sorly, keşke deiın ne ısteisıŋ jataqta? Jür, «Leninşıl jasqa» baraiyq, Janbolat Aupbaevpen tanystyramyn», – deidı bızge. «Ketşı-ei, Aupbaev senı qaitsın?!». «Öi, ol – menıŋ jezdem, bızdıŋ auyldyŋ Läzzat degen ädemı qyzyna üilengen». Osy, mıne, myqtylardyŋ bärı äiteuır sonyŋ bır jaqyny... Süiretılıp soŋynan ılesem. Ol tanauy şuyldap jürıp bes-alty esıkke kıredı. Men de odan qaptaldasyp qalmaimyn. Aibyndy aǧailarmen terezesın teŋ ūstap erkın söilesedı. «Bırdeŋe şyǧatyn bala», – dep bızdı de tanystyryp qoiudy ūmytpaidy. Taǧy da tapsyrma alamyz. Tünımen kırpık ılmeitın boldyq endı. Ürker auyp, ūiqy qysqanda tynymsyz Toqtaǧazindı ittıŋ etınen jek körıp otyram. Taŋerteŋ basymyz qazandai bolyp, Tetia Nastianyŋ auylynan keletın 68-avtobusqa mınıp, «Leninşıl jasqa» tartamyz. Sony özı aparyp berse de bolady ǧoi... Joq, qanyŋdy qasyqtap ışıp, qasyna ertıp ketedı. Bıraq endı älgı aparǧan dünieŋdı aty mäşhür aǧailar men tiianaqty täteiler köp jöndemei, bırden nömırge jöneltıp jatqanyn körgende keudeŋdı quanyş kerneidı. Sosyn soŋyna salpaqtap erıp jürgen serıgıŋnıŋ jerdıŋ jyrtyǧyn jamaityn ötkırdıŋ ötkırı ekenıne közıŋ jetedı. Bız bolsaq, aiudai aqyrǧan gazet basşylary tügılı mūrnyna qūrt tüspegen praktikantpen de dūrystap söilese almai, miiaulap qaityp keler edık. Al būl tas jaryp, tau töŋkeredı. Erteŋıne jazǧan maqalamyz «Leninşıl jastyŋ» ainaldyrǧan tört betınıŋ bır betın erkın jailap jatady. Al, quan, al sekır... Sen bala qiialyŋmen äure bolyp, jymyŋdap jatqanda, ol kelesı tapsyrmaǧa tas-tüiın daiyn otyrady. Bızdıŋ jas künımızde mynadai bır jaŋyltpaş ülgısındegı syqaq öleŋ bar-dy. «Äuelı men ony süirep bardym, Ädepkıde sirek bardy. Keiın jiırek bardy. Qazır ol menı süirep barady». Sol siiaqty men de Toqtaǧazindı onşa jaqtyrmai jürsem de, «Jattalyp, aq Murkanyŋ auzynda aty, Telmırıp tasta otyryp jazǧan haty», – dep tompaŋdap ızınen qalmaityn boldym. Osy küngı tılmen aitqanda, ol menıŋ alǧaşqy prodiuserıme ainaldy. Aqiqaty osy, bızdı jazu älemındegı belsendı hareketşıldıkke sol alyp keldı. Bıraq pärmendı prodiuserıme arada köp jyl ötkende özım prodiuser bolam dep kım oilapty... Qarymdy qalamger, ūlaǧatty ūstaz Seidahmet aǧa turaly jazǧan «Bız bılmeitın Berdıqūlov» degen maqalamda Mūratbek dosyma qatysty mynadai bır detal bar. Jūrtty üzıldırmei üzındı ala salaiyq: «Besinşi kursty bitiretin jyly sala qūlaş qabyrǧa gazetin şyǧaratyn boldyq. Ūzyndyǧy on eki metr qarabaiyr «būqaralyq aqparat qūralynyŋ» redaktory – kursymyzda köp jazu jaǧynan eşkimge ūpai bermei tūrǧan Mūratbek Toqtaǧazin. Özi keremet pysyq. Bir ūiyqtap oianady da, ǧalamat ideialardy ömirge äkeledi. «Qyzyq bolsyn, – dedi bir küni, – Qazaqstannyŋ eŋ myqty basylymdarynyŋ bas redaktorlaryna sol mekemeniŋ firmalyq blankasyna bizdiŋ gazetke arnap tilek jazdyryp äkeleiin be?». – Olar seni qaitsin! Jazdyra almaisyŋ! – Jazdyram!

Düniede qairaudan artyq quat beretin närse joq. Onyŋ üstine būl Mūratbek – isteimin degenin isteitin jūlymyrdyŋ jūlymyry. Sodan ol sabaqty jiyp qoiyp, tanauy şuyldap, gazet-jurnaldardyŋ şoǧyrlanǧan jeri – Maksim Gorkii köşesindegi, 50-şi üidi betke alyp tartyp otyrdy. Keşke qarai sol ekpinimen besinşi jataqhananyŋ baspaldaqtarynyŋ bes-altauyn bir-aq attap, bölmemizge oraldy. Kele sala birneşe basylymnyŋ firmalyq blankasyn köz aldymyzǧa kölbeŋdetti. «Öi, myna jyndy şynymen alyp kelipti!», – dep, bügingi küngi «Astana aqşamy» gazeti bas redaktorynyŋ birinşi orynbasary, ol kezdegi botatirsek bozbala Talǧat Batyrhanov qaǧazdarǧa jarmasty.

Bylai bolypty. Bizdiŋ «Alyp kele almaisyŋ» degen qairau sözimizge namystanǧan Mūratbek salyp otyryp «Sosialistik Qazaqstannan» bir-aq şyǧady. Syrttan bir qūşaq jel ala kirgen dosymyzǧa baisaldy Balǧabek Qydyrbekūly: «Ainalaiyn, dūrys, biraq istep jürgenderiŋ balanyŋ oiyny ǧoi, jaraidy, bara ǧoi…», – deidi. «Qoi, ülkeninen bastaǧanym dūrys bolmady, endi kişkentaiyna baraiyn». «Qazaqstan pioneriniŋ» bas redaktory Uälihan Qalijanov sözge kelmeidi. Soidaqtatyp jazyp beredi. «Bilim jäne eŋbektiŋ» bas redaktory Aqseleu Seidimbekov: «Gazetteriŋniŋ aty «Epilog» deisiŋ be, im-m-m… orysşalau eken. Degenmen, tilek jazyp bereiin», – deidi. Endigi baǧyt – qai kezde de qalamy mūqalyp körmegen «Leninşil jas». Ataq-daŋqy dürildep tūrǧan Seidahmet Berdiqūlov qabyrǧa gazetiniŋ aduyndy redaktoryn sypaiylyqpen qabyldaidy. Būl sypaiylyqqa boiy üirengen soŋ Mūratbek: – Aǧa, Uälihan aǧa da, Aqseleu aǧa da jazdy. Endi siz de jazyŋyz, – deidi batyldanyp. Berdiqūlov basyn köterip alyp, bir qaraidy. – Aǧa, jaŋaǧy sözimdi Aqseleu aǧaǧa aitpai-aq qoiyŋyzşy, – deidi Mūratbek ūialǧan tek tūrmastyŋ keipin tanytyp. Berdiqūlov jaqtyrmai taǧy bir qaraidy. Sosyn qaǧazyna qaita üŋilip jazyp jatyp: – Oǧan baryp aityp jüruge uaqytym joq, – deidi. Keiin Berdiqūlovtyŋ osy sözi studentter arasynda jii aitylatyn mätelge ainalyp ketti». Mūratbek Toqtaǧazin oqu bitirgen soŋ, «Sosialistik Qazaqstanda» qaluǧa äzirlenip jatty. Atyşuly «SQ»-da Mūratbekti bilmeitin adam joq edi. Tapsyrmalaryn būljytpai oryndap tūrǧan qarşadai ǧana qara balaǧa süisine me, äiteuir aǧalarymyzdyŋ bäri de Mūratbekke jyly qabaq tanytty. Ol kezdegi Mūratbektiŋ bedeline jan balasynyŋ bäri qyzyǧady. Sol Toqtaǧazinniŋ oqu bitire sala, «SQ»-da syqiyp otyratynyna kümän joq-ty. «SQ»-daǧylar naqty uäde bermese de, beimaza balanyŋ öz ūjymdaryna keluine onşa qarsy bolmaǧan siiaqty. Äne-mine dep otyrǧanda bir küni studentter auditoriiasyna kelisti eki jigit aǧasy kirip keldi de, Mūratbektiŋ bükil ömirin özgertip jiberdi. Ekeui de aqsary, naizadai tip-tik. Bireuin tanydyq. «Bilim jäne eŋbek» jurnalynyŋ bas redaktory Aqseleu Seidimbekov. «Jänibek än salady, Aqseleu tamsanady» degen epigrammanyŋ dürildep tūrǧan kezi. Ekinşisin Aqaŋ özi tanystyrdy. Selinograd oblystyq «Kommunizm nūry» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Jomart Äbdihalyqov eken. Ekeui de bipazdap söileidi. Sözge birinen-biri ötken şeşen. Aǧyla jöneldi. Şetimizden eri bastadyq. Işki älemimizdi alai-tülei etken ädemi äŋgimelerden ūqqanymyz, jurnalist qanşa jerden ǧūlama bolsa da, ömir jolyn alystaǧy aimaqtarǧa baryp eŋbek etuden bastauy kerek eken. Şeraǧaŋ da söitipti, Seidaǧaŋ da söitipti, Fariza apamyz da, Mūhtar aǧamyz da tura solai istepti. Myna aldymyzda söilep otyrǧan şeşen aǧalarymyz da osy joldan ötken. Al sonda Almatyǧa qalamyz dep armanda bolyp jürgen myna bizge ne bolǧan özi!? Aqseleu aǧa söziniŋ aiaǧyn bylai bitirdi: «Qysqasy, biz biyl oqu bitiretin, biri «Sosialistik Qazaqstandy», biri «Leninşil jasty» közdep otyrǧan myna eki jigitti Selinogradtyŋ oblystyq gazetine şaqyra keldik. Üi de bolady, küi de bolady!». Aǧalar aityp otyrǧan ekeudiŋ biri Mūratbek edi de, ekinşisi men edim. Men bir-aq sätte miymdy jaulaǧan romantikanyŋ qūrsauynan tez şyǧyp, esimdi jiyp aldym da, Almatyda qalyp qoidym. Al Mūratbek elge belgili eki aǧasynyŋ sözin jyqpai, Arqany betke aldy. Sol ketkennen mol ketti. Ädette, syrtqa ketken jurnalister birer jyldan soŋ astanaǧa qaityp oralatyn. Ol qozǧalǧan joq. Qaita sonyŋ soŋynan keiin külli astana köşip bardy...  

«Erteŋ «Egemenge şyǧaram...»

Appaq onyŋ jüregı, Armanǧa erıp jüredı. Aspandaǧy poiyzdy, Aitady da küledı! (Jurnalistık folklordan)

Mūratbek qarymdy qalamy arqyly Arqa tösindegi ūly dübirge ün qosty. Tyŋgerlerdiŋ ortasynda tünep, alqaptyŋ tynysyn tanytty. Eŋbek adamdarynyŋ beinesin şynaiy körsetuge tyrysty. Jetistikterdi däriptep, kemşin tūstar kezdesse, synnyŋ sadaǧyn kezedi. Oblystyq gazette qyzmet istep jürse de, özi būrynan aralas-qūralastyǧy bar respublikalyq basylymdarmen bailanysyn üzgen joq. Qūrdastary «Mūratbek bilikke bir taban iliktirse boldy, köp ūzamai öse bastaidy», – dep qaljyŋ aitady. Şynynda da, solai edi. Tipti «Mūratbekti KPSS Ortalyq Komitetiniŋ Bas hatşysy etip sailasa da, bir-eki kün qinalyp istep keter edi», – dep äzildeitinbiz. Student kezinde universitet komsomol komitetiniŋ müşesi boldy. Aqmolaǧa kelgen soŋ oblystyq komsomol komitetiniŋ biuro müşeligine sailandy. Ol jyldary örimdei jas jurnalistiŋ mūndai deŋgeige köterilui öte qiyn edi. Söitip jürgende, qalalyq keŋeske deputattyqqa ūsynyldy. Būl da sirek kezdesetin jait. Ädette, basylymnyŋ basşylary ǧana deputattyqqa sailanatyn. Al būl bolsa bar bolǧany oblystyq gazettiŋ jap-jas qyzmetkeri. Bir küni ony oblystyq gazettiŋ bas redaktory Oktiabr Älibekov şaqyrdy. Bölmesinde öziniŋ orynbasary Jomart Äbdihalyqov ekeui otyr eken. «Şyraǧym! – dedi Oktiabr aǧa. – Biz talai ret deputat bolyp kördik. Endigi ümit – jastarda. Myna Jomart aǧaŋ ekeumiz aqyldasyp, seni qalalyq keŋestiŋ deputattyǧyna ūsynǧaly otyrmyz».

Sodan üş adam kandidat bolyp bäsekege tüsti. Jastar saraiynyŋ direktory, nasos zauytynyŋ jūmysşysy jäne jiyrma bes jastaǧy Mūratbek. Sailauşylardyŋ seksen paiyzy – basqa ūlt ökilderi. Ekinşi turda Jastar saraiynyŋ direktory ekeui qaita saiysqa tüsti. Aqyry jeŋip şyqty. Būdan keiin onsyz da typyrşyp, qoldy-aiaqqa tūrmaityn jas jurnalist äbden küşine mindi. Sailauşylardyŋ amanatyn oryndauǧa qūlşyna kiristi. Eldiŋ aryz-şaǧymyn tyŋdap alyp, mekemelerdiŋ basşylaryna barady. Deputat ekenin aitady. Jurnalist ekenin eske sala ketudi de ūmytpaidy. Oryndalmasa, qyp-qyzyl şataq şyǧarady. Basqa kelmese de, sol qolynan keledi. Özi qalalyq keŋestegi eŋ jas deputat boldy.

Būl – elde ruhani sananyŋ oianyp, ūlttyq ruhtyŋ köterilgen şaǧy edi. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǧamynan birneşe jyl būryn qūrylǧan «Til jäne mädeniet» qoǧamy ūltjandy jastardy töŋiregine toptastyrdy. Sol jyldarda Aldan Smaiyl, Jūmatai Sabyrjanūly, Jylqybai Jaǧyparov syndy jazuşylar men jurnalisterdiŋ qalamgerlikke qosa qairatkerlik mindetti de arqalaǧanyn ūmytpaǧan jön. Arqa tösinen bar qazaqqa ün qatqan «Qaraötkel» gazeti ruhani samarqaulyqtyŋ betin tilgilep jatty. Gazet oblystaǧy barlyq basşylardyŋ tizimin jariialady. Halyq olardyŋ işinde qazaqtardyŋ sany öte az ekenin kördi. Ūlttyŋ ruhyn köteretin maqalalar köptep ūsynyla bastady. Mine, osy tūsta jigerli jas jigit aǧalarynyŋ soŋynan ilesti. Būl jyldarda Aqmola atauyn qaitaru turaly mäseleni qala ziialylary birtindep qoǧamnyŋ sanasyna siŋirdı. Al osy ideiany iske asyruǧa qalalyq keŋestegi jas deputattyŋ mümkindigi mol edi. Äitse de, būl şarua oŋaiǧa tüspedi. Öitkeni deputattardyŋ on bes paiyzy ǧana qazaqtar. Onyŋ işinde bas köteretinderi sausaqpen sanarlyq qana. Qaladaǧy jalǧyz qazaq mektebiniŋ direktory Jūmabike Ärpenova, qalalyq keŋestiŋ töraǧasy İran Jünisov qos qolyn köterip qoldady. Sondai-aq qoldamaityndar da jetkilikti boldy. Olardyŋ aitar uäji myqty. «Mūny özgertu üşin milliondaǧan qarjy kerek. Ony qalanyŋ biudjeti kötermeidi», – deidi. Jas deputat İran Jünisovke keledi. «Men keşe ǧana Gorkiidiŋ atyn auystyrǧan Nijnii Novgorodqa baryp qaitaiyn. Mäseleni jan-jaqty zerttep köreiin», – deidi. Erteŋine buynyp-tüiinip, saparǧa şyǧyp ketedi. Söitse, bir jarym millionnan astam tūrǧyny bar Nijnii Novgorodtyŋ atyn özgertuge 359 myŋ som ǧana jūmsalypty. Endeşe, halqynyŋ sany alty ese az şaǧyn qalanyŋ atauyn auystyruǧa keibir deputattar aityp jürgendei jeti-segiz million som ketpeitini anyq boldy.

Eki ortada bala kezinen bauyrǧa tartyp kele jatqan Erjūman Smaiyl aǧasy qyzmetke şaqyrdy. Mūratbek «Sosialistik Qazaqstannyŋ» Selinograd oblysyndaǧy menşikti tilşisi bolyp bekitildi. Būl bügingi «Egemendi» aibatty Şeraǧaŋ men qairatty Eraǧaŋnyŋ basqaratyn kezi. Aqmola atauy üşin aiqasqa «Egemenniŋ» qalyŋ qoly qosyldy. Osy tūsta äri gazet tilşisi, äri deputat – jas sarbazdyŋ ūran salǧan üni airyqşa şyqty. Onyŋ üstine ol qalalyq keŋestiŋ Aqmola atauyn qaitaru mäselesi jönindegi qoǧamdyq pikirdi zertteu komissiiasynyŋ qosalqy töraǧasy edi. Sessiiada söz söilep, qarsy dauys bergenderdiŋ saldarynan töraǧanyŋ ötkıze almai, «qūlatyp» alǧan mäselesin qūlaǧynan köterip, kün tärtibine qaita qosqan kezi de boldy.

Mūratbektiŋ «Aqmola atauy üşin aiqas» atty maqalasy «Sosialistik Qazaqstanda» jaryq körgennen keiin qalalyq keŋes qaptaǧan hat nöpiriniŋ astynda qaldy. Redaksiia tört-bes märte arnaiy toptama jariialady. Mäseleniŋ oŋ şeşimin tabuy üşin Mūratbekke keibir deputattardy köndiruge tura keldi. «Qazaqtyŋ jerinde jürsiŋder ǧoi. Qazanymyzǧa as salyp beriŋder dep otyrǧanymyz joq. Tarihi atauymyzdy qaitaryp beruge kömektesiŋder», – dedi. Olardyŋ birazymen Jūmabike Ärpenova da söilesti. – Aqyry jeŋip şyqtyq, – deidi Mūratbek. – Şeşimdi oblystyq keŋeske jiberdik. Odan äri Almatyǧa jol tartuǧa tiis. Biraq oblystyŋ sol kezdegi basşysy A.G.Braun qūjatty biraz ūstady. Men oǧan künde «vertuşkamen» telefon soǧamyn. «Qarsy emespin, – deidi ol. – Äitse de, är närseniŋ öz uaqyty keledi». «Joq, siz qarsy bolyp otyrsyz ǧoi, – deimin men. – Küni erteŋ «Egemenge» siz turaly syn maqala jariialaimyn. Birinşi betke şyǧady!». Östip qoqilanyp qoiamyn. Sondaǧy senip otyrǧanym – aldymen batyl bas redaktorym Şerhan Mūrtaza, sodan soŋ deputattyq mandatym. Aqyry maqalany jazyp tyndym. Ol kezde oblystyŋ birinşi basşysy turaly jas tilşiniŋ syn maqala jazuy arystannyŋ auzyna basyŋdy tyqqanmen birdei bolatyn. Braunnyŋ Asqar Tegjanov degen kömekşisi bar edi. Sol habarlasty. «Mäke, ne istediŋ sen?» – deidi. «Ne isteiin? Synadym! Maǧan üi bermedi, mäşine bermedi dep synap otyrǧanym joq. Ata-babamnyŋ şoqpardyŋ küşimen, naizanyŋ ūşymen qorǧaǧan jeriniŋ atauyn qaitaruǧa mümkindik beretin qūjatty nege tiisti jerge jibermei, jambasqa basyp otyrady?». «Jaraidy, Andrei Georgievich söileskisi kelip otyr». Būl buyrqanyp tūrǧan būrynǧy Braun emes edi. Bylai dedi: «Mūratbek Balqybekovich! Biz ekeumizdiŋ aramyz jaman emes edi ǧoi. Bükil respublikaǧa aimaŋdai qylǧanyŋ ne?». «Endi bizdiŋ ötinişimizge qūlaq aspai qoisaŋyz qaitemiz? Qūjatty äli de ūstaityn bolsaŋyz, taǧy da jazam, – dedim batyldanyp. – Erteŋ saǧat üşke deiin jibergeniŋiz dūrys bolar». Braunnyŋ buynyn bosatyp, qarşadai menimen sanastyryp qoiǧan eŋseli «Egemenimniŋ» qūdireti edi. Qūjat sol uädelesken küni jiberildi. Būl şeşimniŋ hattamasy Almatydaǧy memlekettik onomastika komissiiasyna tüsedi. Onyŋ töraǧasy, qazaq ruhaniiatynyŋ qara nary, ūltjandy aǧamyz Myrzatai Joldasbekov qūjat tüsken boida bar şaruasyn jinap qoiyp, komissiiany jinaidy. Ol kisiniŋ kütip otyrǧany da sol eken. Söitip, eki-aq künde bekitip berdi ǧoi Myrzekeŋ. Mūratbek keiinnen gazettiŋ Astanadaǧy tilşiler qosynyn basqardy. Talai adamnyŋ taǧdyryna araşa tüsti. Auyldyŋ äperbaqan basşylaryn jönge saldy. Japa şekkendermen birge baryp, sotqa qatysqan kezi de boldy. Qala äkimdigi jariialaǧan «Qazaqstan Respublikasy astanasynyŋ üzdik jurnalisi» atty bäigeniŋ bas jüldesin jeŋip aldy. Özi on jyldai qyzmet istegen «Egemen Qazaqstan» redaksiiasynyŋ Astanaǧa köşuine azdy-köpti üles qosty. Eŋ bastysy, aqparattyŋ aq myltyǧyn myǧym ūstady.

«Bır bala ǧylym ızdeidı...»

Ötkırlerdıŋ ötkırı, Özınıŋ de köp qyry. Kandidaty qazaqtyŋ, Belarustıŋ doktory. (Jurnalistık folklordan)

Qazirgi jas buyn Mūratbek Toqtaǧazindi alymdy aqparatşy retınde köp bile bermeidi. Olai bolatyn sebebi de bar. Ana bir jyly keibir aǧalarymen kelise almai, bir-aq künde qazaq jurnalistikasynan qazaq biznesine auysyp ketken. Öziniŋ de minezi oŋyp tūrǧan joq. Jastai jetistikke jetip jatty. Eptep tanymaldyqtyŋ jeli ūrǧan boluy da mümkin. Mūratbek eldiŋ bärine birdei ūnaityn jurnalisterdiŋ qataryna jatpaidy. Bireuler onyŋ işki düniesine üŋilmei baǧa beredi. Bir basynda san qyrly qasiet bar. Pysyq. Birbetkei. Ölermen. Pysyq bolǧan soŋ, qyzmeti tez östi. Birbetkei bolǧan soŋ, ony ūnata bermeitinder de jetkilikti edi. Ölermen bolsa da, özgeniŋ nesibesine ortaqtasqan joq. Öz qazanyn qainatty. Jurnalistikadan öz ornyn oiyp tūryp alǧan jigit käsipkerlikti de döŋgelentip äketti. Şaruasy jaily, nesibesi qomaqty. Namysyn janyp jürip, tabysyn molaityp aldy. Sodan bır kün aitty: «Bitke ökpelep, tonymdy otqa jaǧyppyn. Jurnalistikaǧa kaityp oralsam ba dep jürmin». «Dūrys bolar edi. Ol oralsa, Ebiniŋ jelindei alapat lep qosa keler edi», – dedık. Qazaq jurnalisteriniŋ bäriniŋ bapkeri bolǧan Seidahmet Berdiqūlov bir qoltaŋbasynyŋ soŋyna «Otyz jyl jurnalistikanyŋ qūlaq kesti qūly» dep qol qoiyp edi. Sol kisi aitqandai, qai iste de maltyǧudy bilmeitin Mūratbek Toqtaǧazin – jurnalistikanyŋ otymen kirip, külimen şyqqan qalamger. Baspasözdiŋ basqa sözden aiyrmasy köp ekenin san ret däleldegen jigitterdiŋ biri. Zamannyŋ yŋǧaiyna qarai qaltaly baspasöz ben baltaly baspasöz bir-birine ara-tūra köz alartyp tūratyn qazirgidei kezeŋde Toqtaǧazinderdiŋ jurnalistikadaǧy jorǧa jürisin saǧynatynymyz ras. «Ol oralsa, äriptesteriniŋ birazyna aqparattyŋ aq myltyǧymen nysanany qalai közdeudi üireter edi. Äitpese, keiingi kezde mült ketetin bolyp jürmiz be qalai?...» dep topşylaǧanymyz ras.

Oraldy! Bıraq aqparattyŋ qainaǧan qazanyna emes, ǧylymnyŋ ǧibratty ordasyna keldı. Ǧylym bolǧanda da jurnalistikanyŋ töŋıregınen alys emes kielı şaŋyraqqa qonys teptı. Bylai bolǧan-dy. Būl kezde bız qyryqqa jetpei ǧylymi eŋbek qorǧap alǧan, jalaŋdaǧan jas doktor edık. Bır künı bır oi keldı. Tynymsyz Toqtaǧazinnıŋ tūla boiyna syimai jürgen alapat küşın nege zertteu ısıne paidalanbasqa?! Söitıp, oǧan Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ şyǧarmaşylyǧyna bailanysty ǧylymi taqyryp bekıtıp berdık. Sodan būl bırden jalpaq papkasyn qoltyqtap, Almatyǧa qart qalamgerge sälem beruge kettı. Kım-kımdı de qūrmetpen qarsy alatyn Äzaǧaŋ sol künı bıreuler telefon soqsa, «Maǧan Astanadan bır ǧalym jıgıt kelıp otyr edı, keiınırek habarlasşy», – deptı.

Osylaişa taqyryp bekıtken künnıŋ erteŋıne-aq ǧalym atanǧan Mūratbek basty qamşyny. Kıtaphanaǧa baryp, künı boiy kıtap kemırdı. Damyl tappai, derek pen däiek ızdedı. Bırge oqyǧan jıgıtterdıŋ ışındegı būrynǧy keibır ızdenuşılerımız qūiryǧyn ūstatpai ketse, būl özımızdı qualap, tynym taptyrmaityn boldy. «Ne degen ǧylymǧa yntazar, beimaza bala? Ilım-bılımge äbden şöldep öluge qaraǧan eken» destık. Ǧylymi jetekşı retınde qoldy-aiaqqa tūrmaityn etı tırı elgezek ızdenuşımızge aqyl-keŋes berıp ülgere almai jattyq. Ol da «arasynda qūs atyp qoiam» demekşı, ara-tūra ekı keştıŋ arasynda «Talgonyŋ» quyqtai tar kupesıne jaiǧasyp, Almatyǧa tartyp otyrady. Äzaǧaŋmen äŋgımelesedı. Keiıpkerımen kezdesıp bolǧan soŋ, arhiv aqtarady. Mälımet teredı. Erteŋıne entıgıp elordaǧa jetedı. Qoişy äiteuır, bır jylda apai-topaiyn şyǧaryp, kandidattyq dissertasiiasyn jazyp jyqty. «Endı qaşan qorǧaimyn, osylai jüre berem be?», – dep bızge auyq-auyq aibat şegıp, aiqailap ketedı. Şynyn aitqanda, qaisymyzdyŋ jetekşı, qaisymyzdyŋ ızdenuşı ekenımızdı tüsınbei qaldyq. Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory ärı dissertasiialyq keŋestıŋ töraǧasy Dihan Qamzabekūly typyrşyp tūrǧan Toqtaǧazindı bırden bäigege qosty. Ol köp ūzamai ǧylymi eŋbegın qorǧap şyqty. «Bır-ekı-aq jyl eptep qana jan qinap, Bızdıŋ Murka bolyp aldy kandidat» dep öleŋdetıp jürıp būl şaruany da bıtırdık-au... Sodan ol universitettıŋ jurnalistika jäne saiasattanu fakultetıne oqytuşylyqqa kelıp, bolaşaq jurnalisterge därıs bere bastady. Qazır osy oqu ornynyŋ professory. Özı de jetekşı bolyp, şäkırtterıne ǧylymi eŋbek qorǧatudyŋ qamynda jür. Al keiıpkerımızdıŋ özı kandidattyqpen şekteludı jön körgen joq. Üş-tört jyl būryn Belarus memlekettık universitetınıŋ doktoranturasyna tüsken. Taqyryby, jaŋylyspasam, epistoliarlyq janrdyŋ bırneşe eldegı damu ülgılerı degenge keledı. Student kezınde qyzdardan hatty öte köp aluşy edı, soǧan körıngen şyǧar, aqyry hattardy zertteitın ılım peşenesıne jazylypty. Doktorlyq dissertasiiasyn sättı aiaqtap, endı qorǧauǧa şyǧa bergende myna bır pandemiiasy qūrǧyr joldy jauyp tastady. Qauıp seiılse, dereu buynyp-tüiınıp, Minskıge qarai mityŋdaǧaly otyr. Būryn tütının budaqtatyp temekı tartatyn. «Bır bala ǧylym ızdeidı, bır bala şylym ızdeidı» degen äigılı şymşymany qaita-qaita aityp jürıp, şylymqorlyǧyn äzer toqtattyq. «Ekeuınıŋ bıreuı bolsaişy», – degen Amantai Şärıptıŋ aitqanyn qyldy-au äiteuır. Ǧylymǧa miymen ketıp qalǧandykı me, kım bılsın, aluan türlı ideialar Mūratbektıŋ basynda jüredı. Bır jyldary äldebır elderde jiı aitylyp jürgen aspaly jolmen jüretın äuedegı poiyz mäselesın köteruşıler qozǧalysyna qosylyp, qyzyl tanau bolǧany bar. Sol jyldarda ol «Jerdegı poiyzdan aspandaǧy vagon artyq» degen özı şyǧarǧan mäteldı berık ūstandy. Bärımız jabylyp jürıp, ǧylymnyŋ şalyǧy ūrǧan dosymyzdy öitıp-büitıp, aspaly joldan dästürlı jolǧa äzır tüsırdık. Sodan berı äiteuır ol jerde jür...

Jūrtqa qaiyry mol. Adam oiyna kelmeitın närsenı ısteidı. Taldyqorǧan oblysy taraǧan soŋ, qyzmetınen qaǧylyp, Jetısuda jetımsırep jürgen Talǧat Batyrhandy elordaǧa aldyrdy. Jūmagül Sauhatqa qolqa salyp, qalalyq gazet redaktorynyŋ orynbasarlyǧyna bır-aq qonjitty. Özı jurfaktyŋ dosentı bolsa da, bas redaktorlar klubynyŋ vise-prezidentı. Bas redaktor bolmasa, olardy qalai igerıp jür deisız be?! Oibai, mūnyŋ özı de qyzylköz bas redaktordyŋ bırı. Tek būl elordada tūrady.., al basqaratyn gazetı Şymkentten şyǧady... Al "naizaǧaiǧa nan pısırıp alatyn" alaqūiyn bas redaktor Şymkenttı soŋǧy ret ötken ǧasyrda kördı-au deimın... Täuır jūmys ıstep jatyr da... Äitpese şiraq şymkenttıkter qaidaǧy bır köldeneŋ kök attyǧa aqparat qūralyn senıp tapsyruşy ma edı?! İä, eptı adamǧa daua joq... Jer tübındegı afrikalyqtar jaǧdaiyn aityp, jaqsylap qolqa salsa da, bızdıŋ Mūratbek gazet-jurnalyn basqaryp beredı.

Aitpaqşy, būl äulette taǧy bir namysqoi, birbetkei Toqtaǧazin ösip keledi. Ol – Mūratbektiŋ ülken ūly Baubek. Til-auzymyz tasqa, öjettiŋ öjeti. Astanadaǧy №4 mektep-gimnaziiany üzdik bitirgen soŋ aldyna ülken maqsat qoidy. Jatpai-tūrmai daiyndalyp, Prezidenttiŋ «Bolaşaq» stipendiiasyn ielendi. Sol baiaǧy Toqtaǧazinderdiŋ ürdisi. Qūddy Oralhan Bökeidiŋ «Toqadan qalǧan tūiaq» atty äigili äŋgimesindegidei, türi de, minez-qūlqy da äkesinen aumaidy-au, aumaidy. Qaşan şarşap, qūlaǧanşa kitaptan bas kötermeidi. Aqyry Amerika Qūrama Ştattarynan universitet bıtırıp keldı. Qazaq, orys, aǧylşyn tilderinde tögildirip söileidi. Baubekten keiıngı Bauyrjan men Beksūltan da öte zerdelı. Soǧan qarap tynymsyz Toqtaǧazinderdıŋ älı de talai biıktı igergenşe tolas tappaitynyna köz jetkızesız. Äiteuır bızdıŋ bıletınımız, taudyŋ töbesıne şyqqanşa toqtamaityn qadırlı dosymyzdyŋ Belarus elınen doktorlyq dissertasiia qorǧap keletın künı alys emes!

* * *

Bügın – Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Mūratbek Toqtaǧazinnıŋ tuǧan künı! Erdıŋ jasy – elu segızge jetkenıŋ qūtty bolsyn! «Elorda men Minskınıŋ arasyn, Jalǧastyryp jolǧa şyǧyp barasyŋ!», – dep jaǧymyz talǧanşa jyrlap otyratyn künder tezırek kelsın!

Bauyrjan OMARŪLY