Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótken bolatyn. Sol konferenııada baıandama tarıhshy Hankeldi Ábjanovtyń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Tarıhtyń joly, adamzat qaýymynyń taǵdyry qaıshylyqtar men qıynshylyqtarǵa toly. Ol qarapaıym malshy men dıhannyń da, zerger men ustanyń da, jas pen káriniń de, bilimpaz ben saýatsyz jannyń da aldynan árkez shyqqan ári shyǵa da beredi. Qazaqı uǵymmen aıtqanda – ekiniń biri. Kúrmeýi kúrdeli ózekti másele sheshilmese, asqynsa, qoǵam kúıreıdi, ne osynaý qaıshylyqtar men qıynshylyqtardan alyp shyǵatyn kemel adam tabylady. Toryǵýǵa salynbaı, qaýymdy dittegen mejege jetkizgen tereń oı men tegeýrindi áreket ıesin, kóshbasshyny, izdenimpaz kúresker jandy, bizdiń pikirimizshe, Tulǵa degen jón.
[caption id="attachment_7677" align="alignnone" width="226"]
Hankeldi Ábjanov, UǴA akademıgi[/caption]
Kókteı sholyp qaraıtyn bolsaq, uly dalada Tulǵalar jalǵastyǵy úzilmegenin kóremiz. Parsy áskerin shól dalada adastyrǵan Shyraq ta, kúı atasy Qorqyt ta, ǵylym qýyp qıyrǵa ketken ál-Farabı da, azattyq jolynda qurban bolǵan Mahambet, Kenesary, A. Baıtursynuly da shynaıy Tulǵalar.
Tulǵa dáıektegen izashar nátıjeni, ıntellektýaldyq betburys pen ınnovaııany zamandastary, keıingi urpaq tutynady, arqa súıeıdi, eseıedi. A. Baıtursynulynyń ǵylymı ádebıettanytqyshy, til quraly, termıntanýy, álipbı reformasy, buqaralyq aqparat quralyn qalyptastyrýy, sazgerligi, aýdarmashylyǵy, oqýlyq túzýi, ádiskerligi, qoǵamdyq-saıası jańashyldyǵy, mine, osyndaı qundylyqtar.
Tulǵany tulǵa etken irgeli nátıje, tanymdyq jáne qoldanymdyq bási joǵary teorııalyq-praktıkalyq sheshim bir kúnde týa qalmaıdy. Alǵashqyda nıet, arman, qııal túrinde kórinis beredi. Aıtalyq, HH ǵasyr basyna qaraı jaqsy men jamandy aıyrýdan qalǵan qalyń jurtty oıatý ıdeıasy bazbireýlerge myzǵymaıtyn ýtopııadaı kóringenmen A. Baıtursynuly syndy uly Tulǵalardyń mektep isin uıymdastyrýdaǵy, gazet-jýrnal, kitap shyǵarýdaǵy, úgit-nasıhattaǵy, jańa býyn zııalylar tárbıeleýdegi jankeshtiligimen aınalasy 10-15 jyl ishinde naqty nátıjege aınaldy. Qıynshylyqtar da az emes edi. Otarlaýshylar tarapynan qýǵyndalyp, abaqtyǵa qamaldy, samoderjavıeniń shen-shekpeni men ıdeologııasyna ýlanǵan qandastary syrt aınalǵany ras.
Qınamaıdy abaqtyǵa japqany,
Qıyn emes darǵa asqany, atqany.
Maǵan aýyr osylardyń bárinen
Óz aýylymnyń ıtteri úrip, qapqany, –
deı júrip, ómirin arnaǵan isiniń durystyǵyna sendi. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi – qazaqtyń oıanǵanynyń tamasha aıǵaq-dáleli. Jalpy, adam balasynyń sanasy men júregin mazalaǵan, urpaqtan urpaqqa jalǵasqan ıdeıalardyń, tipti ýtopııalyq ıdeıalardyń basym bóligi túbinde júzege asady. Óıtkeni olardyń bastaý bulaǵynda ómirlik qajettiligin tereńinen uǵynǵan, zamandastaryn ılandyra bilgen, qoǵamdyq sanaǵa nyq ornyqtyrǵan, orasan jaýapkershilikti moıynyna alǵan Tulǵa tur. Kóptiń úırenshikti ómir salty men tirshiligine qozǵaý salatyn, ózgeris ákeletin Tulǵalardyń aqyl-oıy men áreketinsiz tarıh qarys-súıem alǵa baspas edi. Osynaý ustanymmen A. Baıtursynulyn ult tarıhyna jańa mazmun men reńk bergen Tulǵa dep ulyqtasaq, esh qatelespeımiz.
Tutas ultty oıatý úrdisine salǵan oljasymen A. Baıtursynuly qazaq tarıhyna máńgige kirdi. Biraq ol jáne onyń murattas zamandastary tabystan basy aınalmastan kelesi uly ıdeıany kún tártibine qoıdy ári bıik parasatpen atqara aldy. Áńgime 1917 jylǵy jaz-qys arasynda qazaq avtonomııasy jobasyn negizdeý jáne júzege asyrý týraly bolyp otyr. Bas-aıaǵy 6 aıdyń ishinde birinshi jáne ekinshi jalpyqazaq sezin ótkizý, Alash partııasy men avtonomııasyn dúnıege ákelý, memlekettik bılik júıesi men shekarany aıqyndaý, ultaralyq jáne dinaralyq qatynastardy retteý ult isine jegilgen zııalylardyń, onyń ishinde A. Baıtursynulynyń jasampazdyq, ıntellektýaldyq áleýetin pash etti. 1917 jyldyń jazynda Álıhan, Myrjaqyp, Ahmet úsheýi: «Bizdiń jurt bostandyq, teńdik, qurdastyq saıası isin uǵynbasa, tezek terip, tarıh jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady. Bul ekeýi joq jurtqa tirshilik nege kerek?», dep jazýymen jalpyadamzattyq órkenıet, shynaıy demokratııa bıiginen oı órbitse, kúzde Alash partııasynyń jobasy arqyly Qazaq eliniń bolashaǵyn, memleket retinde qalyptastyrý strategııasyn aıqyndap berdi. Mundaǵy: «Qazaq júrgen oblystardyń bári bir baılanyp, óz tizgini ózinde bolyp, Rossııa respýblıkasynyń federatsııalyq bir aǵzasy bolýy. Reti kelse, Qazaq avtonomııasy sybaılas jurttarmen ázirge birlese bolýy, reti kelmese – birden-aq óz aldyna jeke bolýy», - degen kóregen paıym búginde tolyq oryndaldy.
A. Baıtursynuly bolshevıktik ıdeıanyń Qazaqstandaǵy bolashaǵyna sengen joq. Birinshiden, qazaq qoǵamyndaǵy taptyq, partııalyq jiktelis, ekonomıkalyq ómir bolshevıkter paıym-tujyrymnan múlde ózgeshe ekenin árqashan alǵa tartyp otyrdy. Ekinshiden, keshegi otar ólkedegi soıalıstik qurylystyń alǵashqy 3-4 jyly bolshevıktik bıliktiń jasampaz qabileti meılinshe tómen ekenin kórsetti. 1921 jyly A. Baıtursynuly jazǵandaı, «RKP uıymdarynyń qazaqtar arasynda júrgizgen jumysynyń qaı salasyn alsaq ta, eshqandaı alǵa jyljýshylyq bolmady». Úshinshiden, Alash hám Alash Ordany alǵash qurýshylardyń biri bola tura keńes ókimeti jaǵyna májbúrleýsiz-aq ótkende basty kózdegeni ultynyń ıgiligine qyzmet etý edi. «Men, – dep jazypty uly Tulǵa, – RKP programmasyn uzaq ýaqyt boıy qazaq halqyn azat etýdiń joldaryn izdestirýden soń baryp qabyldaǵan edim». Tórtinshiden, bolshevıkter bılegen Qazaqstanda túrli qyzmetterdi atqara júrip, tipti abaqtyǵa qamalǵanda da týǵan halqyn totalıtarlyq qyspaqtan, qýǵyn-súrginnen qorǵap qalýǵa bar kúshi men bilim-biligin rııasyz jumsady.
Tulǵanyń tulǵaǵa laıyq mıssııany oryndaýy jeke basynyń qabilet-qarymyna ǵana táýeldi emes. Ol berisi – qorshaǵan ortasyndaǵy, árisi – álemdegi qyryq qatparly obektıvti jáne sýbektıvti zańdylyqqa qalaı baılaýly bolsa, kezdeısoq jáne stıhııaly faktorlarǵa da sonshalyqty qatysy bar. Máselen, 1937 jylǵy «úlken terror» qazaqtan shyqqan áldeneshe myń mamannyń ómirin qıdy. Aralarynda qansha bolashaq daryndy saıasatker, ǵalym, qolbasshy, kúıshi, sáýletshi ketkenin eshkim aıta almaıdy. Tap sol stalındik «úlken terrordan», qoldan uıymdastyrylǵan zulmattan alashshyl M.Áýezovtyń, Á. Ermekovtyń, Á. Marǵulannyń aman-saý qalǵany naǵyz kezdeısoqtyqtyń ózi. Qısynǵa syımaıtyn oqys oqıǵalardy da qaperden shyǵarýǵa bolmaıdy. Sıdneı olımpıadasynyń chempıony boksshy B.Sattarhanovtyń 20 jasar shaǵynda, jeztańdaı ánshiler J.Kármenov pen M.Eralıevanyń kásibı-shyǵarmashylyq kemelinde kólik apatynan qaza tabýy ári kezdeısoq, ári stıhııaly sebepter jıyntyǵynyń ákelgen qasireti. Hákim Abaıdyń, ǵulama Shákárim qajynyń, saıası qaıratkerler Á. Bókeıhan, A. Baıtursynuly men J.Táshenovtyń memleket tarapynan qoldaý kórmek túgili ádiletsizdikpen kúıelengeni, japa shekkeni Tulǵalar qasiretti taǵdyrǵa syrtqy kúshterdiń arnaıy uıymdastyrýymen de ushyraıtynyn áshkereleıdi. Endeshe, Tulǵanyń paıda bolýy túpjaratýshynyń ultqa, arakidik adamzat órkenıetine tartqan syıy, ony der kezinde durys tanı jáne laıyqty baǵalaı bilý ortasynyń, ásirese memlekettik bıliktiń tarıh, bolashaq, ar aldyndaǵy boryshy. A. Baıtursynulyna tıesili bul borysh endi ǵana ótelýde.
Tulǵa tuǵyrynyń bıik ári kórneki qadir-qasıeti, ólshemi týǵan halqynyń sanymen, halyqaralyq qatynastar men syrtqy saıasattaǵy básekege qabilettiligimen, azat nemese otar kúı keshýimen, tipti naqty qaı elde turýymen anyqtalatynyn tarıh áldeneshe dáleldedi. Aıǵaq-dálel keltirer bolsaq, XX ǵasyr basynda Eýrazııanyń saıyn dalasyn ulttyq ıdeıamen oıatqan, sonysymen Reseı ımperııasynyń patshasyn, KOKP-nyń Bas hatshylaryn mazalandyryp, úreıge bólegen Ahmet, Álıhan, Mustafalardy Qazaqstannan tys jerde ǵalym-mamandar ǵana biledi, al bulardan myńdaǵan jyl buryn ǵumyr keshken, bar bolǵany quldardyń kósemi, saıası baǵyt-baǵdary múlde aıqyndalmaǵan, gladıator Spartak álem tarıhynan oıyp oryn alǵan Tulǵalar qatarynda tur. Eger ál-Farabı óz zamanyndaǵy ǵylymı oıdyń álem moıyndaǵan oshaǵy - arab jerine ketpeı, Otyrarda qalyp, traktattaryn osynda jazsa, álemniń ekinshi ustazy atanar ma edi, atanbas pa edi, qaıter edi.
Máseleniń mánisi mynada: sany kóp halyqtan ǵana emes, az halyqtan da adamzat órkenıetine olja salatyn, praktıkalyq-qoldanbalyq jáne teorııalyq-shyǵarmashylyq jańa kókjıekti ashatyn Tulǵa shyǵady. Al onyń moıyndalýy álemdik tarıhta jáne úderisterde halqynyń baǵyndyrǵan bıigine de qatysty eken. Mundaıda halqymyzdyń: «Kóp qorqytady, tereń batyrady», «Bıdiń aıtqanyn qul da aıtady, biraq aýzynyń dýasy joq» degen qaǵıdat-naqyldary eske túsedi. Demek, A. Baıtursynulynyń totalıtarızm tusynda aqtalýynan, azattyqpen birlese ult tarıhyndaǵy qasterli ornyn tabýynan halqymyzdyń sapalyq kemeldengenin, memleketimizdiń kúsh-qýaty artqanyn, qoǵamymyzdyń ıntellektýaldyq qarymy eselep óskenin kórý lázim.
A. Baıtursynulynyń ult tarıhyndaǵy ornyn ǵylymı dáıekteýdiń bir sarasy onyń tarıhı kózqarasyn zerdeleýge kelip tireledi. Bul oraıda «Ádebıet tanytqysh» kitabyndaǵy tarıh jaıly oı-túıinderiniń mán-maǵynasyna boılaýdyń mańyzy zor. Ahań bolǵan oqıǵany bastan-aıaq mazmundap beretin áýezeniń túrine tarıhty jatqyzady. Tarıhty «uly derek», «aıǵaqty áýeze» deı kele, ony sózdiń eń ulysy, eń sıpattysy qataryna qoıypty. Tarıhtyń qyzmetin, maqsatyn jeke-jeke tııanaqtap, tarıhshylar qaýymyna artylar jaýapkershilikti tarqata taldaıdy. «Tarıhshylardyń maqsaty, – delingen eńbekte, – ýaqıǵanyń ýaqytyn ǵana kórsetý, ıakı ne túrde bolǵan tysqy sıqyn ǵana kórsetý emes, ol ýaqıǵanyń bolýyna qandaı nárseler, nendeı ýaqıǵalar sebep bolǵanyn kórsetip, ishki mánisimen de tanystyrý».
Beretin dereginiń túrine, ras, ótiriginiń tekserilýine qaraı tarıhty úsh salaǵa jiktegen eken: 1. «Jalpy tarıh». 2. «Jalqy tarıh». 3. «Mádenıet tarıhy». Shynaıy tarıhı zertteýge shejire, zaman hat, ómirbaıan, minezdeme, tarıhı áńgime septesetinin qaperge salǵan. Tarıhqa kózqarasy men metodologııasy barynsha aıqyn kóringen eńbekterine «Qazaqtyń bas aqyny», «23 joqtaý», «Arab álippesin jaqtaǵan baıandamasy», t.b. shyǵarmalary jatady.
Tulǵasyz - halyq jetim, týǵan halqynan tamyryn úzgen Tulǵa - tul. Halyqtyń ǵumyryn uzartatyn, tipti jer betinde saqtalyp qalýyn qamtamasyz etetin alǵyshart: materıaldyq jáne rýhanı qazynany - azyq-túlik, turǵyn úı, kıim-keshek, til, ádebıet, óner, t.b.s.s. – ilgerileýsiz, qasań, áý bastaǵy ádis-tásilmen, qural-jabdyqpen óndire berý, týyndatý jaqsylyqqa aparmaıdy. Ony úzdiksiz jetildirý, ıntellektýaldyq óresin baıytý, eńbektiń ónimdiligin arttyrǵan ústine arttyra túsý qajet. Áıtpese asharshylyq, kedeılik, rýhanı jutańdyq etnostyń túbine jetedi. Muny aıtpasa da túsingendikten halyq sanaly nemese avtomatty túrde eńbektenedi, izdenedi. Sharýaǵa qyry barlary, mádenı-ımandyq isterge ıkemdileri aınalasyndaǵylarǵa úlgi-ónege kórsetedi. Biraq bular empırıkalyq-naqty mindetti jergilikti aýqymǵa saı sheshken pysyq belsendiler ǵana. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylǵandarǵa keshegi kúshpen ujymdastyrý tusynda halyqtyń bergen anyqtamasy «sholaq belsendi» ǵoı. Kóp jaıdan habar beretin, tanymdyq áleýeti ázirge tolyq zerdelene qoımaǵan uǵym-túsinik bul. Naǵyz Tulǵa izdenisi men áreketiniń nátıjesi jalpyulttyq maqsatty úzdik úlgide atqarýmen kómkeriledi. Aıtalyq, saıasatta bular Qazaq handyǵynyń irgesin qalaǵan Kereı men Jánibek sultandar, memlekettiń tarıhı-etnıkalyq aýmaǵyn qalpyna keltirgen Haqnazar, Táýekel handar, ýaqyt údesine laıyq reformalardy júzege asyrǵan Qasym, Esim, Táýke handar, ulttyq ıdeologııa men teorııada pármendi ustanymdardy jáne qaǵıdattardy dáıektegen Asan Qaıǵy, Buqar Jyraý, Alash zııalylary, áskerı-soǵys ónerinde - Ábilqaıyr han, Qabanbaı men Bógembaı batyrlar, ulttyq «Menge» negizdelgen táýelsizdik úshin kúreste dańqy artqan Abylaı, Kenesary handar, Eýropalyq ómir salty men raıonalızmdi ornyqtyrýda - Jáńgir han, jazba ádebıette - Abaı, álemdik ǵylymdy ıgerýde - Shoqan, qazaq ǵylymyn órge súıreýde - Q.Sátbaev, keńestik totalıtarızm qylmysyn áshkereleýde - M.Shoqaı, T.Rysqulov, S.Sádýaqasov. Osyndaı Tulǵalarsyz qazaqtyń qazaq bolyp qalýy ekitalaı edi, halqyna adaldyqpen aqyl-oıyn, áreketin nárlendirmegende bular Tulǵa bıigine kóterilmes edi.
Halyq pen Tulǵanyń ajyraǵysyz birligi A. Baıtursynulynyń barsha taǵdyrynan kórinis tapty. Ǵasyrlar toǵysyndaǵy qazaq taǵdyryn Ahańsyz, Ahańnyń esimi men murasyn qazaq halqynan tys uǵyný múmkin emes. Osynaý metodologııalyq paıymdy A. Baıtursynulynyń kózi tirisinde jas alashshyl M. Áýezov bylaısha jetkizipti: «Ahańnyń maıdanǵa alǵash jyry shyǵyp, ádebıet, saıasat jolynda jol bastaǵan kúnderi bárimizdiń de esimizde... Ahańnyń qazaq oqýshysynyń oıy men pikirin tárbıelegen zamannan bir oı uzaǵamyz joq. Qalamynan týǵan ósıet-úlgisi áli esimizden ketken joq. Patsha zamanyndaǵy úkimettik ár zorlyqqa qarsy salǵan urany, oıymyzǵa sińirgen pikiri áli kúnge deıin úırenip qalǵan besigimizdeı kózimizge jyly ushyraıdy, qulaǵymyzǵa jaıly tıedi». Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy N. Nazarbaev: «Ahmet Baıtursynuly qazaq halqynyń ar-ojdany», degen ıdeologemasymen ult tarıhyndaǵy tulǵanyń orynyn dóp kórsetkenin búgingi urpaq jaqsy biledi.
Uly perzentin ulyqtaı alǵan el órkenıet kóshinen qalýy múmkin emes.
Hankeldi Ábjanov,
UǴA akademıgi
