Ūlt tarihy jäne A. Baitūrsynūly

4372
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2017/12/Hankeldi---bzhanov.jpg
Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötken bolatyn. Sol konferensiiada baiandama tarihşy  Hankeldı Äbjanovtyŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynyp  otyrmyz.   Tarihtyŋ joly, adamzat qauymynyŋ taǧdyry qaişylyqtar men qiynşylyqtarǧa toly. Ol qarapaiym malşy men dihannyŋ da, zerger men ūstanyŋ da, jas pen kärınıŋ de, bılımpaz ben sauatsyz jannyŋ da aldynan ärkez şyqqan ärı şyǧa da beredı. Qazaqi ūǧymmen aitqanda – ekınıŋ bırı. Kürmeuı kürdelı özektı mäsele şeşılmese, asqynsa, qoǧam küireidı, ne osynau qaişylyqtar men qiynşylyqtardan alyp şyǧatyn kemel adam tabylady. Toryǧuǧa salynbai, qauymdy dıttegen mejege jetkızgen tereŋ oi men tegeurındı äreket iesın, köşbasşyny, ızdenımpaz küresker jandy, bızdıŋ pıkırımızşe, Tūlǧa degen jön. [caption id="attachment_7677" align="alignnone" width="226"] Hankeldı Äbjanov, ŪǦA akademigı[/caption] Köktei şolyp qaraityn bolsaq, ūly dalada Tūlǧalar jalǧastyǧy üzılmegenın köremız. Parsy äskerın şöl dalada adastyrǧan Şyraq ta, küi atasy Qorqyt ta, ǧylym quyp qiyrǧa ketken äl-Farabi da, azattyq jolynda qūrban bolǧan Mahambet, Kenesary, A. Baitūrsynūly da şynaiy Tūlǧalar. Tūlǧa däiektegen ızaşar nätijenı, intellektualdyq betbūrys pen innovasiiany zamandastary, keiıngı ūrpaq tūtynady, arqa süieidı, eseiedı. A. Baitūrsynūlynyŋ ǧylymi ädebiettanytqyşy, tıl qūraly, termintanuy, älıpbi reformasy, būqaralyq aqparat qūralyn qalyptastyruy, sazgerlıgı, audarmaşylyǧy, oqulyq tüzuı, ädıskerlıgı, qoǧamdyq-saiasi jaŋaşyldyǧy, mıne, osyndai qūndylyqtar. Tūlǧany tūlǧa etken ırgelı nätije, tanymdyq jäne qoldanymdyq bäsı joǧary teoriialyq-praktikalyq şeşım bır künde tua qalmaidy. Alǧaşqyda niet, arman, qiial türınde körınıs beredı. Aitalyq, HH ǧasyr basyna qarai jaqsy men jamandy aiyrudan qalǧan qalyŋ jūrtty oiatu ideiasy bazbıreulerge myzǧymaityn utopiiadai körıngenmen A. Baitūrsynūly syndy ūly Tūlǧalardyŋ mektep ısın ūiymdastyrudaǧy, gazet-jurnal, kıtap şyǧarudaǧy, ügıt-nasihattaǧy, jaŋa buyn ziialylar tärbieleudegı jankeştılıgımen ainalasy 10-15 jyl ışınde naqty nätijege ainaldy. Qiynşylyqtar da az emes edı. Otarlauşylar tarapynan quǧyndalyp, abaqtyǧa qamaldy, samoderjavienıŋ şen-şekpenı men ideologiiasyna ulanǧan qandastary syrt ainalǧany ras. Qinamaidy abaqtyǧa japqany, Qiyn emes darǧa asqany, atqany. Maǧan auyr osylardyŋ bärınen Öz auylymnyŋ itterı ürıp, qapqany, – dei jürıp, ömırın arnaǧan ısınıŋ dūrystyǧyna sendı. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı – qazaqtyŋ oianǧanynyŋ tamaşa aiǧaq-dälelı. Jalpy, adam balasynyŋ sanasy men jüregın mazalaǧan, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasqan ideialardyŋ, tıptı utopiialyq ideialardyŋ basym bölıgı tübınde jüzege asady. Öitkenı olardyŋ bastau būlaǧynda ömırlık qajettılıgın tereŋınen ūǧynǧan, zamandastaryn ilandyra bılgen, qoǧamdyq sanaǧa nyq ornyqtyrǧan, orasan jauapkerşılıktı moiynyna alǧan Tūlǧa tūr. Köptıŋ üirenşıktı ömır salty men tırşılıgıne qozǧau salatyn, özgerıs äkeletın Tūlǧalardyŋ aqyl-oiy men äreketınsız tarih qarys-süiem alǧa baspas edı. Osynau ūstanymmen A. Baitūrsynūlyn ūlt tarihyna jaŋa mazmūn men reŋk bergen Tūlǧa dep ūlyqtasaq, eş qatelespeimız. Tūtas ūltty oiatu ürdısıne salǧan oljasymen A. Baitūrsynūly qazaq tarihyna mäŋgıge kırdı. Bıraq ol jäne onyŋ mūrattas zamandastary tabystan basy ainalmastan kelesı ūly ideiany kün tärtıbıne qoidy ärı biık parasatpen atqara aldy. Äŋgıme 1917 jylǧy jaz-qys arasynda qazaq avtonomiiasy jobasyn negızdeu jäne jüzege asyru turaly bolyp otyr. Bas-aiaǧy 6 aidyŋ ışınde bırınşı jäne ekınşı jalpyqazaq sezın ötkızu, Alaş partiiasy men avtonomiiasyn düniege äkelu, memlekettık bilık jüiesı men şekarany aiqyndau, ūltaralyq jäne dınaralyq qatynastardy retteu ūlt ısıne jegılgen ziialylardyŋ, onyŋ ışınde A. Baitūrsynūlynyŋ jasampazdyq, intellektualdyq äleuetın paş ettı. 1917 jyldyŋ jazynda Älihan, Myrjaqyp, Ahmet üşeuı: «Bızdıŋ jūrt bostandyq, teŋdık, qūrdastyq saiasi ısın ūǧynbasa, tezek terıp, tarih jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady. Būl ekeuı joq jūrtqa tırşılık nege kerek?», dep jazuymen jalpyadamzattyq örkeniet, şynaiy demokratiia biıgınen oi örbıtse, küzde Alaş partiiasynyŋ jobasy arqyly Qazaq elınıŋ bolaşaǧyn, memleket retınde qalyptastyru strategiiasyn aiqyndap berdı. Mūndaǧy: «Qazaq jürgen oblystardyŋ bärı bır bailanyp, öz tızgını özınde bolyp, Rossiia respublikasynyŋ federatsiialyq bır aǧzasy boluy. Retı kelse, Qazaq avtonomiiasy sybailas jūrttarmen äzırge bırlese boluy, retı kelmese – bırden-aq öz aldyna jeke boluy», - degen köregen paiym bügınde tolyq oryndaldy. A. Baitūrsynūly bolşeviktık ideianyŋ Qazaqstandaǧy bolaşaǧyna sengen joq. Bırınşıden, qazaq qoǧamyndaǧy taptyq, partiialyq jıktelıs, ekonomikalyq ömır bolşevikter paiym-tūjyrymnan mülde özgeşe ekenın ärqaşan alǧa tartyp otyrdy. Ekınşıden, keşegı otar ölkedegı sosialistık qūrylystyŋ alǧaşqy 3-4 jyly bolşeviktık bilıktıŋ jasampaz qabıletı meilınşe tömen ekenın körsettı. 1921 jyly A. Baitūrsynūly jazǧandai, «RKP ūiymdarynyŋ qazaqtar arasynda jürgızgen jūmysynyŋ qai salasyn alsaq ta, eşqandai alǧa jyljuşylyq bolmady». Üşınşıden, Alaş häm Alaş Ordany alǧaş qūruşylardyŋ bırı bola tūra keŋes ökımetı jaǧyna mäjbürleusız-aq ötkende basty közdegenı ūltynyŋ igılıgıne qyzmet etu edı. «Men, – dep jazypty ūly Tūlǧa, – RKP programmasyn ūzaq uaqyt boiy qazaq halqyn azat etudıŋ joldaryn ızdestıruden soŋ baryp qabyldaǧan edım». Törtınşıden, bolşevikter bilegen Qazaqstanda türlı qyzmetterdı atqara jürıp, tıptı abaqtyǧa qamalǧanda da tuǧan halqyn totalitarlyq qyspaqtan, quǧyn-sürgınnen qorǧap qaluǧa bar küşı men bılım-bılıgın riiasyz jūmsady. Tūlǧanyŋ tūlǧaǧa laiyq missiiany oryndauy jeke basynyŋ qabılet-qarymyna ǧana täueldı emes. Ol berısı – qorşaǧan ortasyndaǧy, ärısı – älemdegı qyryq qatparly obektivtı jäne subektivtı zaŋdylyqqa qalai bailauly bolsa, kezdeisoq jäne stihiialy faktorlarǧa da sonşalyqty qatysy bar. Mäselen, 1937 jylǧy «ülken terror» qazaqtan şyqqan äldeneşe myŋ mamannyŋ ömırın qidy. Aralarynda qanşa bolaşaq daryndy saiasatker, ǧalym, qolbasşy, küişı, säuletşı ketkenın eşkım aita almaidy. Tap sol stalindık «ülken terrordan», qoldan ūiymdastyrylǧan zūlmattan alaşşyl M.Äuezovtyŋ, Ä. Ermekovtyŋ, Ä. Marǧūlannyŋ  aman-sau qalǧany naǧyz kezdeisoqtyqtyŋ özı. Qisynǧa syimaityn oqys oqiǧalardy da qaperden şyǧaruǧa bolmaidy. Sidnei olimpiadasynyŋ chempiony boksşy B.Sattarhanovtyŋ 20 jasar şaǧynda, jeztaŋdai änşıler J.Kärmenov pen M.Eralievanyŋ käsıbi-şyǧarmaşylyq kemelınde kölık apatynan qaza tabuy ärı kezdeisoq, ärı stihiialy sebepter jiyntyǧynyŋ äkelgen qasıretı. Häkım Abaidyŋ, ǧūlama Şäkärım qajynyŋ, saiasi qairatkerler Ä. Bökeihan, A. Baitūrsynūly men J.Täşenovtyŋ memleket tarapynan qoldau körmek tügılı ädıletsızdıkpen küielengenı, japa şekkenı Tūlǧalar qasırettı taǧdyrǧa syrtqy küşterdıŋ arnaiy ūiymdastyruymen de ūşyraitynyn äşkereleidı. Endeşe, Tūlǧanyŋ paida boluy tüpjaratuşynyŋ ūltqa, arakıdık adamzat örkenietıne tartqan syiy, ony der kezınde dūrys tani jäne laiyqty baǧalai bılu ortasynyŋ, äsırese memlekettık bilıktıŋ tarih, bolaşaq, ar  aldyndaǧy boryşy. A. Baitūrsynūlyna tiesılı būl boryş endı ǧana ötelude. Tūlǧa tūǧyrynyŋ biık ärı körnekı qadır-qasietı, ölşemı tuǧan halqynyŋ sanymen, halyqaralyq qatynastar men syrtqy saiasattaǧy bäsekege qabılettılıgımen, azat nemese otar küi keşuımen, tıptı naqty qai elde tūruymen anyqtalatynyn tarih äldeneşe däleldedı. Aiǧaq-dälel keltırer bolsaq, XX ǧasyr basynda Euraziianyŋ saiyn dalasyn ūlttyq ideiamen oiatqan, sonysymen Resei imperiiasynyŋ patşasyn, KOKP-nyŋ Bas hatşylaryn mazalandyryp, üreige bölegen Ahmet, Älihan, Mūstafalardy Qazaqstannan tys jerde ǧalym-mamandar ǧana bıledı, al būlardan myŋdaǧan jyl būryn ǧūmyr keşken, bar bolǧany qūldardyŋ kösemı, saiasi baǧyt-baǧdary mülde aiqyndalmaǧan, gladiator Spartak älem tarihynan oiyp oryn alǧan Tūlǧalar qatarynda tūr. Eger äl-Farabi öz zamanyndaǧy ǧylymi oidyŋ älem moiyndaǧan oşaǧy - arab jerıne ketpei, Otyrarda qalyp, traktattaryn osynda jazsa, älemnıŋ ekınşı ūstazy atanar ma edı, atanbas pa edı, qaiter edı. Mäselenıŋ mänısı mynada: sany köp halyqtan ǧana emes, az halyqtan da adamzat örkenietıne olja salatyn, praktikalyq-qoldanbalyq jäne teoriialyq-şyǧarmaşylyq jaŋa kökjiektı aşatyn Tūlǧa şyǧady. Al onyŋ moiyndaluy älemdık tarihta jäne üderısterde halqynyŋ baǧyndyrǧan biıgıne de qatysty eken. Mūndaida halqymyzdyŋ: «Köp qorqytady, tereŋ batyrady», «Bidıŋ aitqanyn qūl da aitady, bıraq auzynyŋ duasy joq» degen qaǧidat-naqyldary eske tüsedı. Demek, A. Baitūrsynūlynyŋ totalitarizm tūsynda aqtaluynan, azattyqpen bırlese ūlt tarihyndaǧy qasterlı ornyn tabuynan halqymyzdyŋ sapalyq kemeldengenın, memleketımızdıŋ küş-quaty artqanyn, qoǧamymyzdyŋ intellektualdyq qarymy eselep öskenın köru läzım. A. Baitūrsynūlynyŋ ūlt tarihyndaǧy ornyn ǧylymi däiekteudıŋ bır sarasy onyŋ tarihi közqarasyn zerdeleuge kelıp tıreledı. Būl oraida «Ädebiet tanytqyş» kıtabyndaǧy tarih jaily oi-tüiınderınıŋ män-maǧynasyna boilaudyŋ maŋyzy zor. Ahaŋ bolǧan oqiǧany bastan-aiaq mazmūndap beretın äuezenıŋ türıne tarihty jatqyzady. Tarihty «ūly derek», «aiǧaqty äueze» dei kele, ony sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy qataryna qoiypty. Tarihtyŋ qyzmetın, maqsatyn jeke-jeke tiianaqtap, tarihşylar qauymyna artylar jauapkerşılıktı tarqata taldaidy. «Tarihşylardyŋ maqsaty, – delıngen eŋbekte, – uaqiǧanyŋ uaqytyn ǧana körsetu, iaki ne türde bolǧan tysqy siqyn ǧana körsetu emes, ol uaqiǧanyŋ boluyna qandai närseler, nendei uaqiǧalar sebep bolǧanyn körsetıp, ışkı mänısımen de tanystyru». Beretın deregınıŋ türıne, ras, ötırıgınıŋ tekserıluıne qarai tarihty üş salaǧa jıktegen eken: 1. «Jalpy tarih». 2. «Jalqy tarih». 3. «Mädeniet tarihy». Şynaiy tarihi zertteuge şejıre, zaman hat, ömırbaian, mınezdeme, tarihi äŋgıme septesetının qaperge salǧan. Tarihqa közqarasy men metodologiiasy barynşa aiqyn körıngen eŋbekterıne «Qazaqtyŋ bas aqyny», «23 joqtau», «Arab älıppesın jaqtaǧan baiandamasy», t.b. şyǧarmalary jatady. Tūlǧasyz - halyq jetım, tuǧan halqynan tamyryn üzgen Tūlǧa - tūl. Halyqtyŋ ǧūmyryn ūzartatyn, tıptı jer betınde saqtalyp qaluyn qamtamasyz etetın alǧyşart: materialdyq jäne ruhani qazynany - azyq-tülık, tūrǧyn üi, kiım-keşek, tıl, ädebiet, öner, t.b.s.s. – ılgerıleusız, qasaŋ, äu bastaǧy ädıs-täsılmen, qūral-jabdyqpen öndıre beru, tuyndatu jaqsylyqqa aparmaidy. Ony üzdıksız jetıldıru, intellektualdyq öresın baiytu, eŋbektıŋ önımdılıgın arttyrǧan üstıne arttyra tüsu qajet. Äitpese aşarşylyq, kedeilık, ruhani jūtaŋdyq etnostyŋ tübıne jetedı. Mūny aitpasa da tüsıngendıkten halyq sanaly nemese avtomatty türde eŋbektenedı, ızdenedı. Şaruaǧa qyry barlary, mädeni-imandyq ısterge ikemdılerı ainalasyndaǧylarǧa ülgı-önege körsetedı. Bıraq būlar empirikalyq-naqty mındettı jergılıktı auqymǧa sai şeşken pysyq belsendıler ǧana. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylǧandarǧa keşegı küşpen ūjymdastyru tūsynda halyqtyŋ bergen anyqtamasy «şolaq belsendı» ǧoi. Köp jaidan habar beretın, tanymdyq äleuetı äzırge tolyq zerdelene qoimaǧan ūǧym-tüsınık būl. Naǧyz Tūlǧa ızdenısı men äreketınıŋ nätijesı jalpyūlttyq maqsatty üzdık ülgıde atqarumen kömkerıledı. Aitalyq, saiasatta būlar Qazaq handyǧynyŋ ırgesın qalaǧan Kerei men Jänıbek sūltandar, memlekettıŋ tarihi-etnikalyq aumaǧyn qalpyna keltırgen Haqnazar, Täuekel handar, uaqyt üdesıne laiyq reformalardy jüzege asyrǧan Qasym, Esım, Täuke handar, ūlttyq ideologiia men teoriiada pärmendı ūstanymdardy jäne qaǧidattardy däiektegen Asan Qaiǧy, Būqar Jyrau, Alaş ziialylary, äskeri-soǧys önerınde - Äbılqaiyr han, Qabanbai men Bögembai batyrlar, ūlttyq «Menge» negızdelgen täuelsızdık üşın küreste daŋqy artqan Abylai, Kenesary handar, Europalyq ömır salty men rasionalizmdı ornyqtyruda - Jäŋgır han, jazba ädebiette - Abai, älemdık ǧylymdy igerude - Şoqan, qazaq ǧylymyn örge süireude - Q.Sätbaev, keŋestık totalitarizm qylmysyn äşkereleude - M.Şoqai, T.Rysqūlov, S.Säduaqasov. Osyndai Tūlǧalarsyz qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluy ekıtalai edı, halqyna adaldyqpen aqyl-oiyn, äreketın närlendırmegende būlar Tūlǧa biıgıne köterılmes edı. Halyq pen Tūlǧanyŋ ajyraǧysyz bırlıgı A. Baitūrsynūlynyŋ barşa taǧdyrynan körınıs tapty. Ǧasyrlar toǧysyndaǧy qazaq taǧdyryn Ahaŋsyz, Ahaŋnyŋ esımı men mūrasyn qazaq halqynan tys ūǧynu mümkın emes. Osynau metodologiialyq paiymdy A. Baitūrsynūlynyŋ közı tırısınde jas alaşşyl M. Äuezov bylaişa jetkızıptı: «Ahaŋnyŋ maidanǧa alǧaş jyry şyǧyp, ädebiet, saiasat jolynda jol bastaǧan künderı bärımızdıŋ de esımızde... Ahaŋnyŋ qazaq oquşysynyŋ oiy men pıkırın tärbielegen zamannan bır oi ūzaǧamyz joq. Qalamynan tuǧan ösiet-ülgısı älı esımızden ketken joq. Patşa zamanyndaǧy ükımettık är zorlyqqa qarsy salǧan ūrany, oiymyzǧa sıŋırgen pıkırı älı künge deiın üirenıp qalǧan besıgımızdei közımızge jyly ūşyraidy, qūlaǧymyzǧa jaily tiedı». Tūŋǧyş Prezidentımız – Elbasy N. Nazarbaev: «Ahmet Baitūrsynūly qazaq halqynyŋ ar-ojdany», degen ideologemasymen ūlt tarihyndaǧy tūlǧanyŋ orynyn döp körsetkenın bügıngı ūrpaq jaqsy bıledı. Ūly perzentın ūlyqtai alǧan el örkeniet köşınen qaluy mümkın emes.

Hankeldı Äbjanov,

ŪǦA akademigı

Pıkırler