Qazaq örkenietın zerdelegen ǧalym

Memlekettık müddenı közdep, ūlttyq qūndylyqtardy ūlyqtauda eleulı eŋbekterımen el mädenietı men tarihyna ölşeusız üles qosyp kele jatqan ǧalymdarymyz az emes. Sondai tūlǧalarymyzdyŋ qatarynda Qazaqstan ūlttyq jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ akademigı, Qazaqstan Respublikasynyŋ bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı, professor Erenǧaiyp Sälipūly Omarovtyŋ esımınıŋ erekşe atalynuynyŋ özındık sebebı de joq emes. Şynynda Erenǧaiyp Sälıpūlynyŋ aty atalǧanda Qazaqstan täuelsızdıgımen bırge tülegen tūŋǧyş Qainar universitetın aşqany jäne Qazaq örkenietı men tarihy institutyn qūrǧany eske tüsedı. Elımızdıŋ jaratylystanu jäne qoǧamdyq ǧylymdardyŋ damuyna bırdei qomaqty üles qosyp kele jatqan ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq şeŋberı keŋ, taŋdaǧan salalary san aluan bolyp keletının ǧylymi orta jaqsy bıledı. M. Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetınıŋ tülegı ekendıgı, atomdyq jäne molekulalyq fizika mäselelerıne arnalǧan monografiialyq eŋbekter jariialap, dissertasiia qorǧaǧany öz aldyna bır äŋgıme. Bügıngı būl maqalada akademik E.Omarovtyŋ naqty ǧylymdardan özge, qoǧamdyq-gumanitarlyq, onyŋ ışınde tarih ǧylymy boiynşa tereŋ ızdenıster nätijesınde qol jetkızgen zertteulerı söz bolmaq. Atap aitqanda, qazaq örkenietınıŋ älem örkenietındegı bır körınısı retınde alatyn ornyn aiqyndau üşın mol materialdar negızınde jinaqtalǧan dälelderı men däiekterı, ūstanatyn ūstanymdary baiandalatyn bolady. Retı kelgende aita ketetın närse, ǧalym «Ǧūmyr boiy oqu» zamanaui trendter qaǧidasyna süiene otyryp, tarih mamandyǧy boiynşa magistratura tämamdap, PhD ǧylym doktory (Germaniia) ataǧyn aluynyŋ özı dıttegen maqsatyna jetu üşın aianbai eŋbek etudıŋ ülgısın körsetse kerek. Ol 1997 jyly Qainar universitetınıŋ janynan Qazaq örkenietı men tarihy institutyn aşyp, qazaq örkenietın zerdeleudegı qadau-qadau qadamdardy, elımızdıŋ ruhani damuyndaǧy qolǧa alynar zertteulerdı zerdeleude atqarylar ıs-şara boiynşa jospar äzırlep, onyŋ ıske asyru tetıkterın tiianaqtaidy. Atap aitqanda, institut qyzmetınıŋ maqsaty qa­zaq örkenietınıŋ özındık erekşelıkterı men onyŋ köşpendı, qytai, is­lam, europa siiakty basqa älemdık örkeniettermen dialogynyŋ erekşelıkterın anyqtau bolyp aiqyndalady. «Örkeniet» ūǧymynyŋ negızı retınde onyŋ fransuz tılındegı lingvistikalyk maǧynasy alynady. Osy maǧyna el men ony mekendeitın etnostardyŋ mädenietı men örkeniettık aspektılerın jan-jaqty zertteudı meŋzeidı. Oǧan Ortalyq Aziia men Qazaqstan geografiiasyn, tarihyn (tarihnama jäne derektanu), qazaq tarihyn, qa­zaq filosofiiasyn, filologiiasyn, mädenietın, dın taraluyn, qazaq men­talitetı men etnopsihologiiasyn zer­tteu siiaqty maǧynalar syiǧyzylady. İnstitut mındetı — qazaq örkenietınıŋ qalyptasu mäselelerı, onyŋ könedegı, orta zamandaǧy, jaŋa zamandaǧy damu prosesterı men qazırgı kezdegı ahualyn aiqyndauǧa jol aşady. Közdegen maqsat pen mındetterdı oryndau barysynda, tarihi prosess degenımız bütın bırqatar örkenietter auysymy, al örkeniet degenımız qandai da bır elder, halyqtar, etnostar tobynyŋ belgılı bır damu kezeŋındegı materialdyq, ruhani, äleumettık ömırınıŋ sapalyq erekşelıgı degen ǧylymi közqarasty zaŋdy dep qarastyru közdeledı.

İnstitut janynda «Qazaq sivilizasiiasynyŋ qainar közı» atty teoriialyq-ädıstemelık seminar da Erenǧaiyp Sälıpūlynyŋ jetekşılıgımen ötkızılgen bolatyn. Būnda Qazaqstan jerındegı etnostardyŋ, äsırese qazaqtardyŋ tarihy, filosofiiasy, filologiiasy, mädenietı, dını, olardyŋ örkeniettık aspektılerı jüielı türde zertteledı. Seminarǧa qatysuşylar qazaq mentalitetı, qazaq etnopsihologiiasynyŋ qalyptasuy men genezisı syndy maŋyzdy mäselelerge asa köŋıl böledı. Osy taqyryptaǧy bırqatar pıkırtalastyq jümystar akademik  E.Omarovtyŋ bastamasymen jaryq körgen «Qazaq sivilizasiiasy» jurnalynyŋ betterınde jaryq köruge üsynylady. Akademiktıŋ jetekşılıgımen ötkızılgen keşendı arheologiialyq ekspedisiia ba­rysynda bıraz qūndy artefaktıler tabylyp, olardyŋ arheologiialyq jädıgerler negızınde Universitet janynan qazaq köneközderınıŋ kışıgırım mūrajaiy qūryluyna sebepşı bolady.

Universitette tūraqty türde ötkızıletın köptegen halykaralyq konferensiialarda, onyŋ ışınde ekı jylda bır ötetın «Örkenietter forumy», «döŋgelek üstelder», seminarlar men konferensiialarda qazaq örkenietı taqyryby tereŋ talqylanatyn pıkır almasatyn ǧylymi ortalyqtarǧa ainalǧanyn aita ketsek, artyq bolmas. Universitet ǧalymdary Qazaqstandaǧy jäne şeteldegı ırı ǧylymi-zertteu instituttarynyŋ ǧylymi şaralaryna belsendı aralasuynyŋ arqasynda qazaq örkenietınıŋ institutynyŋ tanymaldylyǧy arta tüstı. Fransiiadaǧy Qazaqstan Respublikasy elşılıgınıŋ aralasuymen E.Omarovtyŋ ötınışı boiynşa 1998 jyly Nansi, Gavr jäne Parij qalalaryndaǧy universitetter boiynşa turne ūiymdastyryldy. Ǧylymi tūrǧydan Gavr men Nansi kalalaryndaǧy Universite du Havre halyqaralyq qatynastar fakultetınıŋ basşylarymen kezdesu tiımdı nätije berdı. Fakultet dekany Gavr Qazaq örkenietı jaily leksiialar kursyn ūiymdastyruǧa kömek körsetudı sūrady.  E.Omarov osy kurstardy daiyndau arqyly alǧaş ret jaŋa ǧylymi baǧyt retınde Qazaq örkenietınıŋ ädısnamalyq jäne teoriialyk negızın baiandady. Būǧan deiın älemdık ǧylymda būl mäsele tereŋ qarastyrylmaǧanyn jäne problema retınde qoiylmaǧanyn tılge tiek etsek bolady. Soŋǧy kezde  E.S.Omarov Qazaqstannyŋ köne tarihy men qazaq erkenietın ǧylymi tūrǧyda zertteuge erekşe köŋıl bölıp jür. Zertteuler nätijesı bo­iynşa ol 2001 jyldyŋ 16—18 şılde künderı Avstraliiada ǧalamdyq örkeniet turaly Bırınşı Halyqaralyq Kongreste baiandama jasady. Ǧalymnyŋ būl baiaŋdamasyn Qazaqstan Respublikasynyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı joǧary baǧalady. Sondai-aq 2001 jyly  ol Sorbonn Parij-2 jäne FAKO universitetterı studentterı aldynda «Qazaq örkenietı» taqyrybyna baiandama jasap, jalpy örkeniettegı qazaq örkenietınıŋ alatyn ornyn aiqyndap berdı.

Oraiy kelgende oqyrmandarǧa myna bır oqiǧany aita kentendı jön kördık. Akademik E. Omarov 1998 jyly Nansi kalasyna saparynda jolda şaǧyn La-Chep-pe kalaşyǧyndaǧy Attilanyŋ lagerı ornalasqan tarihi mekende bolady. Lagerdıŋ ornalasqan jerı Fransiianyŋ avtomobil joly kartasynda körsetılgen jäne memleket tarapynan küzetıledı. 2007 jyly ǧalym būl jer-de ekı ret boldy jäne «AUTOUR DU CAMP D’ATTILA» atty Attila Assosiasiiasynyŋ 120-şy müşesı bolyp, assosiasiianyŋ ştab-päterınde qazaq örkenietınıŋ qalyptasuy turaly pıkır alysu ötkızıldı.

E.Omarov osy saparynda assosi­asiia Prezidentı Rıegge RAVIET-pen kezdeskende, onyŋ Fransiia mädeniet ministrlıgınıŋ granttyq qarjysyna mūrajai salynyp jatqandyǧy turaly aitqan aqparatynan keiın delegasiia öz tarapynan qūrylys jūmysynyŋ aiaqtaluyna qarjylai kömek körsetetın mälımdeidı. Ǧalymnyŋ osy mūrajaida 2009 jyly 3 ret bolyp, mūrajaiǧa qymbat eksponattar syiǧa tartuynyŋ özın otanşyldyqtyŋ, ūlttyq qūndylyqqa degen qūrmettıŋ körsetkışı retınde baǧalauǧa bolady. Eksponattardy syiǧa tartu räsımıne La-Cheppe qalasynyŋ merı Marsel Bonnet, Fransiiadaǧy QR Elşılıgınıŋ qyzmetkerı N.Tūiaqbaev, assosiasiianyŋ jaŋa prezidentı Jan Per Popele (RORELER), jergılıktı baspasöz tılşılerı, mūrajai qyzmetkerlerı, assosiasiia müşelerı jäne t.b. qatysady. Būl şara turaly habarlar jergılıktı baspasöz betterınde jariialandy. Osy şaralarmen qatar At­tila lagerı turaly aqparattardy qamtyǧan Attila turaly kıtap jazyldy. Kıtap 2006 jyly Almatyda jaryq kördı jöne sol jyly Frankfurt qalasynda ötken halyqaralyq kıtap järmeŋkesıne qatysqany tek qazaqstandyqtardyŋ ǧana emes, älemdık oqyrmandardyŋ aqparattanǧanyn körsetse kerek. Fransuz rejisserı, doktor Katrin Pei (Satherine  Reıh) Almatydaǧy almanyŋ Malus sıeuegsı jabaiy sorty turaly ǧylymi-tanymdyq film tüsırdı. Qainar universitetı jäne E.S. Omarovtyŋ jeke öz basy olarǧa kino tüsırude jäne ssenariidı taldauda kömek körsettı. Film 2010 jyly tüsırılıp bıttı, Parijde tūsaukeserı öttı. 2010 jyly Fransiiada Katrin Peidıŋ belsene qatysuymen «Alma» assosiasiiasy qūryldy (Satherine  Reıh-Rgesıdente de  I’Association  Alma), būl assosiasiiaǧa E.Omarov şeteldık müşe retınde tırkelgen. Qazırgı uaqytta E.Omarovtyŋ Katrin Pei hanymmen bırge Attila jäne Örkenietter turaly özge de derektı filmder tüsıru oiy bar. Sondai-aq, Lissabon geografiialyq qoǧamnyŋ kömegı arqyly qoǧam mūraǧatynan Ejelgı Qazaqstan territoriiasy belgılengen köne kartalar tabyldy. Al eŋ bır tamaşa jaŋalyqtar Lissabonanyŋ ortalyq arheologiialyq mūrajaiynda tūrǧan balbal tastar boldy. Būl balbaldar Euraziianyŋ barlyq aimaqtarynda kezdesetın balbaldardan aumaidy. Būl säulet ülgılerınde beinelengen adamdar tür-tūlǧasy aiqyn jöne aziattarǧa ūqsaidy, al kiımderındegı ornamentter däl qazaqtıkı. Ornamentterde qazaq oiulary men kiız üi keregelerı beinelengen.Būl säulet ülgılerın olar  b.d. 1-2 ǧasyrǧa tiesılı deidı jäne Portugaliianyŋ soltüstıgınen tabylǧan. Būl ūiymnyŋ qyzmetkerlerı Luis Aires Varros jäne hatşy Anil Samart ǧalym E.S. Omarovpen ortaq ǧylymi ızdenısterın jalǧastyrudy josparlauda. Anil Samart pen E.Omarovtyŋ ortaq jūmystardyŋ nätijesınde «Ertedegı ündı-saq mädeni-örkeniettık yqpaldastyq» degen şartty atauy bar kıtaby baspaǧa daiyndalu üstınde. Zertteudıŋ keibır nätijelerı turaly mynany aituǧa bolady. A.Sa­mart Budda paiǧambardyŋ saq, naqtyraq aitsaq, qassaq taipasynan şyqqandyǧy turaly boljam aitady. Kas­pii teŋızın industar özderınıŋ ata jūrty dep sanaidy, olardyŋ köne tılınde ol «Süttı teŋız» dep atalady, iaǧni, beinelı türde aitqanda — ana sütı. Tıldegı, mınezdegı köptegen säikestıkterdı aitpaǧanda tarihi tūrǧydan alǧanda moǧoldar men aq ǧūndardyŋ basym bölıgı soltüstık Ündıstanǧa köşıp kelgen. Professor Omarov E.S.  bırneşe jyl qatarynan jahaŋdyq örkeniet mäselelerıne bailanysty halyqaralyq jobaǧa atsalysyp, Sidnei (Avstraliia) men Niu-Iorktegı (SŞA) konferensiialarǧa qatysty. QHR Qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynyŋ Şyǧys Europa, Resei jäne Ortalyq Aziiaİnstitutymen (Pekin); QHR qazırgı zamanǧy halyqaralyq qatynastar Akademiiasymen (Pekin); Şanhai qoǧamdyq ǧylymdar akakdemiiasynyŋ Şanhai yntymaqtastyq ūiymy Ortalyǧymen (Şanhai); QHR Qoǧamdyq  ǧylymdar  akademiiasynyŋ şekaralyq aimaqtardyŋ tarihy men geografiiasy ǧylymi-zertteu Ortalyǧymen; Ukrai­na Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ filosofiia jäne Krymskii atyndaǧy şyǧystanu instituttarymen (Kiev); Chenchi universitetınıŋ Resei institutymen (Taivan); Stokgolm universitetınıŋ Aziia-Tynyq mūhit zertteuler institutymen; Uppsala universitetımen (Şvesiia) yntymaqtastyq qatynastar ornatuynyŋ negızınde ūzaq merzımdı ǧylymi jobadardy qolǧa alu mümkındıgı tuyp otyr. 2010 jyldyŋ tamyz aiynda onyŋ basqaruymen universitet ǧalymdary QHR ŞŪAR QǦA şaqyruymen qytai jäne şetel ǧalymdary tobymen bırge Ūly Jıbek Jolynyŋ soltüstık bölıgımen jürıp otyryp, Ürımşı—Qorla—Qaraşar—Aqsu—Qaşgar qalalaryn aralap şyqty. Osy ǧylymi-praktikalyq ekspedisiia barysynda Mahmūd Qaşǧari, Jüsıp Balasaǧūni, Appaq Qoja, Satüq Boǧra han, Moǧolstan ämırşısı Toǧlūk Temır siiaqty türkı älemınıŋ ūly qairatkerlerınıŋ kesenelerıne taǧzym etılıp, tarihi taǧylymdaryna nazar audaryldy. E.Omarov tarihşy retınde Ūly jıbek jolyn basynan aiaǧyna deiın jürıp ötu maqsatyn aldyna qoiǧan edı. Ol Türkiianyŋ Ystambul qalasynan bastap Qytai memleketınıŋ astanasyna deiıngı aralyqty tolyqtai jürıp ötıptı. Keibır jerlerın jaiau, köpşılıgın ärine kölıkpen jürıp ötuge tura kelgen. Būl bosqa aralau emes edı, Ol sol elderdıŋ örkenietın jäne mödenietın qosa zerttei jürdı. Qyzyqty da däiektı  faktılerdı jolyqtyrdy. Mysaly, Qaşqariianyŋ Qotan qalasynda Şoqan Uälihanovtyŋ ūrpaqtary bar eken. Şoqan mūnda az uaqyt bolsa da jergılıktı bır kelınşekpen uaqytşa otbasyn qūryp tūrǧany tarihi şyndyq. Sol kısı Şoqanǧa şynymen ǧaşyq bol­ǧan eken jäne balaly bolyp ūrpaǧyn saqtap qalǧan. Endı sol ūrpaq ösıp önıp, älı künge deiın bız qazaqpyz deidı eken. Şoqannyŋ asyl beldıgın älı de janūialary közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap keledı desedı. Ras pa, ötırık pe anyq qanyǧy belgısız, bıraq kım bılsın!?  Erekeŋe sol jaqtyŋ qazaqtary äŋgımelep bergen körınedı. E.Omarovtyŋ osyndai jemıstı ǧylymi ızdenısterın eskerıp,  Portugaliianyŋ astanasy Lissabon qalasyndaǧy geografiialyq qoǧamy ǧalymdy  tolyq müşelıkke qabyldady. Ǧalym sondai-aq, taǧy bır qyzyq jaitqa sonda Portugaliiadaǧy arheologiia muzeiınde kezıkken. Lissabonnyŋ soltüstıgınde adamnyŋ beinesınde jasalǧan qūlpy tastar tabylǧan eken. Adamnyŋ boiyndai jasalǧan balbal tastardyŋ türı aziattyq sipatta, tıptı qazaq siiaqty, üsterınde kigenderı şapan. Ol az bolǧandai şapandarynda kerege men qazaqtyŋ qoşqar müiızıne ūqsaityn oiulary körsetılgen. «Şamamen I-III ǧasyrlarda jasalǧan,  jäne köp tabylǧan eken. Sonda olar ol jaqqa qalai barǧan, kememen bar­dy ma eken!? Ne de bolsa ǧūndarǧa deiın barǧan bolyp tūr ǧoi» dep topşalaidy Erenǧaiyp Sälipūly. Ǧalymnyŋ zor ızdenısterınıŋ nätijesınde är jyldary alys-jaqyn şetelderde jaryq körgen «Qazaq örkenietınıŋ qysqaşa tarihy», «Qazaq örkenietı»; «Attila. Örkeniettık rölı»; «The Kazakh Sivilization and  Nıstogu»; «Portretter: Gerodottan Gumboldtqa deiın syrttai közqaras» (tel avtor) syndy eŋbekterı qazaq örkenietın zerdeleuge arnalǧan qūndy eŋbekter qatarynda baǧalanǧanyn köpşılık jaqsy bıledı. Atalǧan eŋbekterınde «Qazaq örkenietı» atty jaŋa ǧylymi baǧyttyŋ qalyptasuy men damuy turaly özındık, ǧylymǧa süiengen oqşau oilarymen bölısedı. «Qazaq örkenietı» konsepsiiasyn ūsynǧan ǧalym retınde tanymaldylyǧy artyp keledı. Qazaqtarda köşpendılıkpen qatar özendık örkeniet bolǧandyǧyn, ertedegı qazaqtardyŋ keme jasaǧandyǧyn ǧylymi tūrǧydan däleldegen. Qazaq örkenietınıŋ - köşpendılık, qalalyq, özendık, äskeri, egınşılık, dala örkenietterı bolyp bölınetındıgı turaly tūşymdy tūjyrym jasaǧan. Sondai-aq, Erekeŋnıŋ «Qazaq örkenietınıŋ negızı» jäne «Attila jäne örkeniet» atty monografiialyq eŋbekterı juyq arada jaryq körmek.  Ǧalym    100-den    astam    maqalalardyŋ    avtory,    onyŋ    bır    bölıgı    şetel  basylymdarynda jariialanyp, alys-jaqyn şetelderdegı örkeniettanuşy ǧalymdardyŋ oŋ pıkırıne ie bolǧanyn aita ketkenımız abzal. İä, aita bersek, bır maqalada Erekeŋnıŋ qazaq örkenietındegı sony jaŋalyqtar, bır qaraǧanda adam sengısız boljamdar jasai alu şeberlıgı turaly,  kez-kelgen ǧalymnyŋ qolynan kele bermeitın kökeitestı mäselelerdı kötere alatyndyǧyna tolyqqandy taldau jasau mümkın emes. Älemdık örkeniettıŋ bır körınısı retınde qazaq örkenietınıŋ ǧalamdyq deŋgeidegı ornyn aiqyndau üşın älemnıŋ aituly ǧylymi qauymdastyqtarynyŋ arasynan tabylyp, öz tūjyrymyn moiyndatuǧa tyrysyp jürgen qairatkerlıgın söz etkımız kelgen edı...

Kärımbek QŪRMANÄLİEV, QR ŪǦA akademigı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Ūlttyq  jaratylystanu ǧylymdary  akademiiasynyŋ vise-prezidentı