Mūlan — qytai emes, köşpendılerdıŋ ūrpaǧy  

Mūlan esımdı batyr qyz turaly qytailyq multfilmderden nemese filmderden körıp, estıgenımız anyq. Alaida "qytaidıkı" dep bükıl dünie jüzıne taralyp ketken būl batyr qyz köşpelı eldıŋ ūrpaǧy eken. Būl turaly bızge juyrda osy batyr qyz turaly eŋbektı jaryqqa şyǧarǧan jazuşy, suretşı, säuletşı jäne tarihi rekonstruktor Daniiar Baidaraly aityp berdı. Onyŋ aituynşa, bükıl älem Mūlandy «qytai» dep sanaidy. Al onyŋ qytailarǧa qatysy joq. Jalpy tarihi Mūlan Toba-Vei degen memlekette tūrǧan. Būl memlekettı köşpelı tabǧaş halyqtarynyŋ handary bügıngı Soltüstık Qytaida qūrǧan. Mūlan sol halyqtan şyqqan. Sanpin Chen degen kanada-qytailyq ǧalymnyŋ mälımetınşe, Mūlannyŋ halqy türkı tıldes bolǧan. Al onyŋ ruynyŋ aty būlan boluy mümkın. Basqalar tabǧaştardy monǧol tıldes dep te sanaidy eken. — Qalai bolǧanda da, Mūlannyŋ köşpelı halyqtardan şyqqanyn ǧalymdar bıledı. Al halyq bügınge deiın Mūlandy «qytai» dei oilap keldı. Men Mūlan turaly eŋbegımnıŋ aǧylşyn nūsqasyn ötken jyly jazǧan bolatynmyn. Al osy jazda qazaqşa nūsqasyn jaryqqa şyǧardym. Būl eŋbektı şyǧaruǧa menıŋ otbasym, dostarym, üzeŋgılesterım qoldau körsettı. Bylaişa aitqanda, būl joba — naqty entuziasttyq-azamattyq bastama, — deidı D.Baidaraly.

Al eŋbekke kelsek, būl kıtap balalar men eresekterge arnalǧan. Syrtynan qaraǧanda, būl balalarǧa arnalǧan kıtap siiaqty. Bıraq ony avtor ǧylymi negızde zerttep, jazyp şyqqan. Avtordyŋ aituynşa, eŋbekte Mūlannyŋ basynan ötkergen oqiǧalarynyŋ geografiiasy, sol zamandaǧy soǧystar, är türlı tarih mälımetter keltırıledı.  Būl —  oqyrmandarǧa arnalǧan ertegı emes, naqty tarihi rekonstruksiia kıtaby.

— Mūndaǧy är suret —  ǧylymi rekonstruksiia. Mysaly, tabǧaştardyŋ jäne olardyŋ jaularynyŋ (jūjan) kiımderın, kiız üilerın, kölıkterın, qaru-jaraqtaryn, sauyt-saimandaryn surettep salǧanda, olardy ǧylymi rekonstruksiialarǧa säikes jasap otyrdym. Sebebı men tarihi rekonstruktormyn. Negızınde tarihşylar men rekonstruktorlar tarihi tūlǧalar turaly alǧaşqy derekközderdı basşylyqqa aluǧa tyrysady. Mysaly, men «Mūlan turaly balladanyŋ» eŋ alǧaşqy saqtalǧan jazǧan nūsqasyn tapqanmyn. Qytailar sodan keiın ǧasyrlar boiy bırneşe jaŋa nūsqalar jazǧan, bıraq men olarǧa qaraǧan joqpyn. Osylaişa men kıtabymdy naqty derekközderdıŋ negızınde qūrastyrdym. Mäselen, tabǧaştar  bileuşını «imperator» emes, «han» jäne «Aspannyŋ (Köktıŋ) ūlysy» dep ataidy. Būl jerde köp dünie köşpendıler «teoriiasymen» säikes keledı. Mūlan qarapaiym qyz bolsa da, öz zamanynda äskeri sarbaz retınde qyzmet etken. Tıptı soǧys bıtkende, han oǧan öz ordasynda resmi türde «kadrovyi ofiser» retınde jūmys ūsynǧan.  Sebebı köşpendı halyqtardyŋ ūl-qyzdardy bala kezderınen bes qaru önerın jaqsy meŋgergen. Mūlannyŋ qariia äkesı öz ornyna nege 16 jastaǧy qyzyn soǧysqa jıbergen dep oilaisyz? Sebebı tek tabǧaştar hannyŋ kavaleriiasynda qyzmet etu mümkındıgıne ie bolǧan. Sol üşın är otbasynyŋ müşesı öz äuletınıŋ namysyn oilap, ony būzbai, soǧysqa attanǧan. Osyndai derekterdıŋ bärın qamti kele, men Mūlannyŋ halqy jartylai köşpendı nemese jartylai otyryqşy bolǧan dep ūiǧarymǧa keldım. Mūlannyŋ zamanynan talai uaqyt ötken soŋ bükıl tabǧaştardy qytailyqtar öz mädenietıne säikes ainaldyryp aldy. Bıraq Mūlannyŋ zamanynda olardyŋ köşpelı arǧy «tamyry» älı tırı bolǧan, — dep avtor öz oiymen bölıstı.   Daniiar Baidaralynyŋ aituynşa, tabǧaştardyŋ jaulary multfilmderdegı siiaqty "albasty" ǧūndar bolmaǧan. Olar öz zamanynda Jūjan Qaǧanaty retınde tanylǧan. Būlar da myqty, köşpelı halyq bolǧan.

Qazır avtor öz eŋbegın elımızde tegın taratyp jatyr. Eskı tarihi derekter qamtylǧan, köşpendılerdıŋ ūrpaǧy, batyr Mūlan qyz turaly jan-jaqty jazylǧan eŋbektı oqyǧyŋyz kelse, avtordyŋ feisbuktegı paraqşasyna jazylyp nemese +7701 784 45 42  ūialy telefon nömırıne habarlasyp, alularyŋyzǧa bolady.  

Aita ketu kerek, būǧan deiın Daniiar Baidaraly sadaq önerı turaly kıtap jazǧan bolatyn. Al onyŋ iutub kanalynda dästürlı sadaq atu jäne bes qaru jauyngerlık önerı, tarihi rekonstruksiialar men köşpelı halyqtardyŋ mädenietı turaly köptegen mälımetter aitylady. Kanalǧa jazylyp, tarihi derekterge qanyq bolyŋyzdar.  

Danagül BAIMŪQAŞ,

«Adyrna» ūlttyq portaly.