Biylǧy jyldyŋ 26 qazanynda Elbasy qazaq älıpbiın latyn grafikasyna köşıru jönındegı Jarlyǧyna qol qoidy. Jaŋa älıpbi tarihqa ūlttyq älıpbi bolyp enedı. Būl nükte emes. Qyruar jūmystyŋ basy ǧana.
Älıpbi nūsqasy bekıtılgenge deiın jürgızılgen jūmystar negızınen latyn qarpıne köşu qajettılıgın negızdeitın aqparattyq-tüsındıru sipatynda boldy. Ol üşın qūramynda tıl mamandary, sarapşylyq qauymdastyq, müddelı ūiym ökılderı qamtylǧan jūmysşy top qūryldy. Is-şaralar jospary bekıtılıp, toptyŋ jūmysşy keŋesterı ötkızıldı. Aqtöbe qalasynda, audandarda qoǧamdyq ömırdıŋ ärtürlı salalarynda, maqsatty auditoriialarda tüsındıru şaralary öttı.
Taqyryptyq aqparattyq stendter, körme, fotogalereialar, pıkırtalastar, basqosular, kezdesuler, döŋgelek üstelder ūiymdastyrylyp, reformany ötkızu jönınde maŋyzdy sūraqtar men olarǧa jauaptary qamtylǧan kıtapşalar, bukletter äzırlendı. «Latyn älıpbiı – zaman talaby» atty slaid-şou, rolikter äleumettık jelıler arqyly rotasiialandy. Halyqtyŋ pıkırın zerdeleu maqsatynda oblys tūrǧyndary arasynda äleumettık zertteu jürgızıldı.
Oblys tūrǧyndary arasynda jürgızılgen äleumettık zertteu nätijesınde oblys tūrǧyndarynyŋ 91,7%-y latyn grafikasyna köşu turaly habardarmyz dep jauap berdı. Onyŋ ışınde 53,6%-y – BAQ, 24,4% – internet, 13,7% – aqparattyq-tüsındıru jūmystary arqyly tanys ekenın aitty. Būl jait, bırınşıden aqparattyq-tüsındıru jūmystary barysynda negızınen aqparattyq resurstardyŋ äleuetın paidalanudyŋ tiımdılıgın, ekınşıden, jürgızılgen jūmystar pärmendılıgın körsetedı.
Tūrǧyndardyŋ 71,6 %-y qabyldanǧan şeşımdı älemdık qauymdastyqqa enu ürdısın jedeldetu şarasy retınde qoldasa, 11%-y qoldaidy, alaida reformany asyqpai jüzege asyru qajet dep esepteidı.
Äleumettık jelıde biylǧy jyldyŋ qyrküiegınen bastap arnaiy «AktobeLatyn» aqparattyq paraqşasy, 1 mausymynan «#latyngrafikasy» heştegı qūrylyp, olardyŋ kontentı taqyryptyq materialdarmen tolyqtyrylyp otyrady. Osy kezeŋ ışınde heşteg arqyly 15000-ǧa juyq adam reformanyŋ barysy turaly aqparattandyryldy. Būl – aqparat taratudyŋ jaŋa qoljetımdı tehnologiialaryn qoldanudyŋ tiımdılıgıne tüsındıru kezeŋınıŋ maŋyzdylyǧy – aiǧaq. Alǧaşqy kezeŋde özektı sipattaǧy halyqty tolǧandyratyn bırqatar mäselelerdıŋ tolyqtai kün tärtıbınen tüsuı talqylandy. Atap aitqanda, osy kezge deiın qalyptasqan mädeni, ädebi mūranyŋ saqtaluy, qazaq älıpbiınıŋ latyn qarpıne köşuı, orys tılı men orystıldı ortanyŋ mümkındıkterın şekteuı, oqytu şaralary, jüiesı qalai bolady degen sūraqtar boiynşa tolyqqandy jauaptar berılude. Bügıngı taŋda pıkırtalastar negızınen latyn älıpbiıne köşu nemese köşpeu emes, älıpbidıŋ qandai nūsqasyn taŋdaǧan tiımdı jäne ony jetıldıru baǧytynda örbıp otyr.
Bır jarym aiǧa sozylǧan älıpbidıŋ alǧaşqy nūsqasyn talqylau kezeŋınde basqarmanyŋ mındetı tıl mamandary, ziialy jäne sarapşylyq qauym, oqytuşy, tılşı, qoǧamdyq ūiymdardyŋ ūsynystaryn jinaqtap, ädıstemelık-üilestıru ortalyǧyna jetkızu. Al älıpbidıŋ ekınşı nūsqasy bekıtılgennen keiıngı jūmys – ony halyq arasynda jariialau, tanystyru, erekşelıgın tüsındıru, sonymen bırge latyn grafikasyna negızdelgen qazaq tılı älıpbiın engızu baǧytyndaǧy aldaǧy mındetterdı jetkızu, jūmystardy josparlau baǧytynda jürgızıldı. Bekıtılgen älıpbi nūsqasyn tanystyru maqsatynda 45 mekeme-käsıporynda üş myŋnan astam adamdy qamtyǧan kezdesuler ūiymdastyryldy. Bırqatar audan ortalyqtarynda taqyryptyq seminarlar öttı.
Endıgı kezekte jaŋa älıpbi nūsqasymen egjei-tegjeilı jūmys jürgızıledı. Qajet bolǧan jaǧdaida jetıldırudı talap etetın tūstar aiqyndalady. Jazu, aitu erejelerı jasalady, är dybystyŋ buyn qūramynda, söz qūramynda, söilem qūramynda oqylym, estılım, jazylymda qoldanylu tärtıbı aiqyndalady. Qysqaşa aitqanda, ǧylymi tūrǧyda qazaq tılınıŋ basty erejelerı bekıtıledı. Būl lingvist, tıl mamandarynyŋ, jalpy tıl ǧylymyna qatysty köpşılıktıŋ mındetı. Sodan keiın sol erejelerge negızdelgen oqu qūraldary, ädıstemelerı äzırlenedı. Qazaq tılın latyn grafikasynda oqytatyn kadrlar ırıktelınıp, bılıktılıgın arttyru şaralarymen qamtamasyz etıledı. Qazaq tılın oqytudyŋ memlekettık standarttary bekıtıledı. Būl kemınde üş-tört jyldy qamtidy. Sondyqtan da tolyqtai latyn grafikasyna köşu merzımı 2025 jyl bolyp otyr.
Osy rette nazar audaratyn jailar bar. Soŋǧy uaqytta būqaralyq aqparat qūraldarynda mekeme-käsıporyndardyŋ, käsıpkerlık nysandardyŋ maŋdaişalaryn, körnekı qūraldaryn latyn qarpınde jazyp, ornalastyru jaǧdailarynyŋ oryn aluy turaly aqparattar jariialanyp jür. Ärbır tarap latyn qarpınde jazuǧa özın daiyn, beiımdelgen dep esepteuınıŋ negızı de bolar, degenmen, terıs tıldık ülgı qalyptastyryp, tüptep kelgende sauatsyzdyqqa itermeleitın qadamdarǧa baryp, joǧaryda körsetılgendei belgılı bır tıldık tūjyrymǧa kelmei asyǧystyq körsetudıŋ jönı joq.
Jergılıktı memlekettık atqaruşy organdardyŋ osy kezeŋdegı mındetı halyq arasynda tüsındıru, sonymen bırge latyn grafikasyna negızdelgen qazaq tılı älıpbiın engızu baǧytyndaǧy jūmystardy josparlau. Osy rette latyn qarpıne köşu jönındegı oblystyq jūmysşy tobynyŋ, basqarmanyŋ, basqarma janyndaǧy tılderdı oqytu ortalyǧynyŋ ädıstemelık, praktikalyq äleuetın paidalana otyryp, Aqtöbe qalasy, audandarda, eŋbek ūjymdarynda, käsıpkerlık nysandarynda, ūjym, mekeme, käsıporyndarda tüsındıru şaralary ötude. Qaraşa aiynda oblys äkımdıgınde oblys äkımınıŋ töraǧalyǧymen latyn grafikasyna köşu mäselesı qaralyp, müddelı mekemelerdıŋ atqarylǧan jūmystary jönındegı esebı tyŋdaldy, tiıstı tūjyrymdar jasaldy.
Statistikalyq derekterge säikes, oblysta alty jastan asqan 669 myŋǧa juyq tūrǧyn bar. Būl – jaŋa älıpbide oqytumen qamtylatyndardyŋ jalpy sany. Eger 6-21 jas aralyǧyndaǧy azamattar, iaǧni ūlttyq bılım jüiesı arqyly qamtylatynyn eskersek, qalǧan 400 myŋdai adamnyŋ maqsatty auditoriiasyn oqytu qajet bolady. Būl mındettı jüzege asyru üşın bılıktı oqytuşy kadrlary qajet. Osyǧan bailanysty qazaq tılı oqytuşylarynyŋ bılıktı mamandar pulyn qalyptastyru, qazaq älıpbiın latyn grafikasynda oqytu üiırmelerın aşu jönınde materialdyq-tehnikalyq, kadrlyq ūiymdastyruşylyq şaralaryn alu mındetterı tūr. Mysaly, oblys ortalyǧynda S.Bäiışev atyndaǧy kıtaphanada oqytu būryşy aşyldy.
Basqarmanyŋ ıs-äreketıne keletın bolsaq, aldaǧy jyly «Qoş keldıŋ, jaŋa älıpbi» jobasy aiasynda tūsaukeserlık saǧattardy ötkızu jalǧastyrylady.
Jürgızılgen zertteulerde latyn grafikasyna: «Qiyndyqsyz auysu üşın qandai şaralardyŋ jüzege asqany jön bolady?» degen saualǧa halyqtyŋ basym bölıgı: «Tūrǧyndardyŋ barlyq sanattaryna latyn qarpın tegın oqytu kurstarynyŋ qajet ekenın» alǧa tartty. Sonymen bırge olardyŋ basym bölıgı (62%) arnaiy tılderdı oqytu nemese jūmys oryndarynda (27%) ūiymdastyrylǧan oqytu kurstarynda üiretudı qalaitynyn jetkızdı. Osyǧan bailanysty «Tıl jaŋǧyruy – jaŋa älıpbi» latyn grafikasyna negızdelgen qazaq tılınde sauat aşu paraqşalary, kömekşı körnekı önımder äzırlep şyǧaru, Aqtöbe qalasynda, audandarda, eŋbek ūjymdarynda, käsıpkerlık nysandarda, bılım, mädeniet mekemelerınde latyn grafikasyna negızdelgen qazaq älıpbiın sapaly oqytu maqsatynda oqytuşylardyŋ käsıbi bılıktılıgın arttyru şaralaryn qolǧa alu, qazaq älıpbiın internet resurstary arqyly qaşyqtyqtan oqytudy ūiymdastyru mındetı tūr. Sonymen bırge arnaiy josparǧa säikes reformanyŋ saiasi maŋyzdylyǧyn arttyru maqsatynda «Tıltanu jäne tılşı» taqyrybynda äleumettık aksiialar, «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» jobasy, «Menıŋ tılım – ǧajap tıl» patriottyq jobasy aiasynda aşyq diktant ūiymdastyru, aqparattyq süiemeldeu maqsatynda «Latyn älıpbiı – örkeniet joly» telehabaryn, «Jaŋa älıpbidı bırge üireneiık» lingvistika saǧaty telejobasyn, baspa önımderı men būqaralyq aqparat qūraldarynda «Qazaq tılınıŋ jaŋa älıpbiı: qyzyqty sabaqtar» aidaryn aşu, maqalalar, sabaqtar siklın jariialau közdelıp otyr. Halyqpen «kerı bailanysty» ärı qarai qamtamasyz etu maqsatynda #latyngrafikasy heştegın, «AktobeLatyn» aqparattyq paraqşasyn özektendıru, ahualǧa qatysty äleumettık zertteu jürgızu, atqarylyp jatqan jūmystarǧa monitoringtık taldau, saraptama jasau jalǧasatyn bolady.
Gülaiym TÖLEBAEVA, Aqtöbe oblystyq Tılderdı damytu basqarmasynyŋ basşysy
