Keshegi qysyltaıań kezeńde bar aýyrtpashylyqty birge kóterip, keń qushaǵyn jaıa bilgen baýyrmal qazaq halqynyń qonaqjaılyǵy men peıiliniń keńdigi, elimizge álemniń túkpir-túkpirinen kelgen talaı halyqtyń júreginen oryn alyp, pana bola bildi. Osy etnostar arasyndaǵy birlik pen dostyqty bir arnaǵa toǵystyryp, ortaq qurylymnyń aıasyna biriktirýdiń sara joly - Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurý edi.
Óziniń 26 jyldyq tarıhynda atalǵan qurylym qoǵamdaǵy turaqtylyqty saqtaýda úlken rólge ıe boldy. Osy kezekte memleket qurýshy ult pen etnostardyń yntymaqta ómir súrýine bastamashyl bolǵan Qaraǵandy oblystyq Assambleıasynyń máni men mańyzy týraly, óńirde atqarylyp jatqan jumystar jóninde Qaraǵandy oblysy ishki saıasat basqarmasynyń basshysy – Erlan Beısembaıuly Qusaıynmen suhbattasyp, kókeıimizde júrgen saýaldarǵa jaýap alǵan edik.
- Bıyl Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qurylǵanyna 26-jyldan astam ýaqyt boldy. Degenmen de, qoǵam ishinde áli de bolsyn «Qazaqstan halqy Assambleıasyn taratýymyz kerek. Onyń alǵa qoıǵan maqsat-mindetterin qaıta qarastyrýymyz tıis. QHA jumysyn qaıta qurýymyz qajet» syndy aıtylyp júrgen syn-eskertpeler legi de toqtaǵan joq. Jalpy, bizge Assambleıa qajet pe? Onyń kózdegeni ne? Osy jaıyndaǵy oılaryńyzben bólisseńiz.
- Rasynda da, ondaı alyp-qashpa áńgimelerdiń jıi aıtylyp qalatyny jasyryn emes. Ony áleýmettik jeliden de, aqparat quraldarynan da keıde bir kózimiz shalyp qalatyny bar. Shynymdy aıtsam, osynyń barlyǵy da kóńilge kirbiń uıalatady... Nege deısiz be? Sebebi, kez-kelgen nárseniń tabıǵatyn túsiný úshin, onyń sebep-saldaryn durys uǵyný úshin, tamyryna tereńirek úńilýimiz qajet emes pe...
Tuńǵysh Prezıdentimiz - N.Á.Nazarbaev 1992 jyly Táýelsizdiktiń birinshi jylyna arnalǵan Qazaqstan halqynyń alǵashqy forýmynda bizdiń osy ult pen ulystardyń basyn biriktirip otyratyn bir uıymnyń qajettiligin tilge tıek etip, sol kezdegi jaǵdaıdyń kúrdeli ekendigin eskere otyryp, osyndaı biregeı uıymnyń kerektigin kóldeneń tartqan edi.
Sol ıdeıasy kóp uzamaı qoǵam ishinen qoldaý taýyp, 1995 jyly Qazaqstan halqy Assambleıasy sııaqty uıym dúnıege keldi. Odan beri de 26 jyl ótti. Aıbyndy Ata Zańymyzdyń «Biz, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqy»,- dep bastalýynyń ózi biraz jaıdy aıqyn ańǵartyp turǵany anyq. ⠀
Qazaqstan halqy Assambleıasy – bul dúnıe júzinde teńdesi joq biregeı ınstıtýt, etnosaralyq jáne konfessııaaralyq qarym-qatynastardy retteý, turaqtylyq pen yntymaqty saqtaý, birlik pen berekeli ómirdi nasıhattaý baǵytynda orasan zor úles qosyp kele jatqan konstıtýııalyq mártebeni ıelengen irgeli uıym. Búginde QHA - el ishindegi yntymaqtyń, el ishindegi birliktiń saqtalýyna úlken qyzmet atqaryp, memlekettik deńgeıdegi sheshimderdi qabyldaýda, kóptegen ıgi isterde muryndyq bolyp, óziniń ómirshendigin dáleldedi.
Biraq, ýaqyt bir orynda turmaıdy. Ómir ózgeredi, maqsat-mindetter de jańarady. Kez-kelgen memlekettiń damýy, kez-kelgen qoǵamnyń ilgeri basýy birneshe faktorlardan turady desek, bizge keregi, eń aldymen, eldegi turaqtylyq, birlik der edim. Ol atam zamannan dáleldengen aksıoma ǵoı. Tipti, dáleldeýdi de qajet etpeıdi. Kez-kelgen damýdyń ózegińde, arqaýynda turatyn ol – birlik. Birliktiń qadir-qasıeti jaıly «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi»,- dep dana babalarymyz da, baıaǵydan shegelep aıtyp ketken.
Kórshiler kóshine kóz tigip kórińiz... Turaqsyzdyq pen tolqýlardan kóz ashpaı otyr. Kóp elderde saıası toqyraý beleń alyp jatyr. Al, biz she? Qazaqy mátelmen mánerlesek, «bozda oınap» júrmiz. Birliktiń joqtyǵynan ishten irip, kún saıyn keri ketip jatqan elderdegi jaǵdaı osyǵan dálel bolýy kerek. Bul - birligi bekem elde ǵana saltanat quratyn qubylys.
Qazirgi kezeńde, jalpy demografııaǵa qarap otyratyn bolsańyz, memleket quraýshy qazaq ultynyń úlesi – 70%-dyń tóńireginde tur. Bul degenimiz eldiń taǵdyry men bolashaǵy - memleket quraýshy ult retinde qazaqtyń qolynda. Halyqty uly isterge uıystyrýda basty jaýapkershilik qazaqqa júkteledi. Sondyqtan, bul óte mańyzdy ári úlken jaýapkershilik. Osy eldegi turaqtylyq, eldegi tynyshtyq aldymen ózimizge baılanysty. Turaqtylyq saqtalǵan elge qashanda baq qonady.
- Bıyl el egemendiginiń 30-jyldyǵy keń kólemde atalyp ótiledi. Bul tek toı toılaıtyn meıram emes, sonymen birge, oı oılaıtyn da meıram. Táýelsizdiktiń 30-jyldyq mereıtoıy aıasynda oblystyq Assambleıa tarapynan naqty qandaı is-sharalar jospary túzilip otyr?
- Shoqtyǵy bıik, tarıhı jylnamada alatyn orny erekshe, mereıi ústem Táýelsizdigimiz – azattyqty ańsap, sol jolda nebir taǵdyr talaıyn bastan ótkergen, «tar jol taıǵaq keshken», tipti basyn ólimge tikken ata-babalarymyzdyń ańsaǵan armanynyń jemisi. Keshegi ótken Alash arystary bastaryn báıgege tige otyryp, óz aldyna otaý tigip, derbes memleket atanýy úshin, ultynyń bolashaǵyn oılap, urpaǵynyń erkin elde ǵumyr keshýi úshin barlyq sanaly ǵumyryn arnaǵandardyń jemisi.
Jalpy, el tarıhynyń mereıli 30-jyldyǵyn bir jylda atap ótý basty mindetimiz bolmaýy tıis. Bul negizinde shartty dúnıe ǵoı. Táýelsizdik úshin kúres eshqashan tolastamaýy kerek. «Táýelsizdik bizge bir Táńirdiń bere salǵan syıy emes» - dep tilge tıek etip, aıtýymyz da sondyqtan... Al, endi Táýelsizdigimizdiń 30-jyldyǵyna baılanysty Assambleıa ne bitirip jatyr, qandaı jobalardy júzege asyryp jatyr degenge kelsek, elimizde jasalyp jatqan árbir jobada osy Assambleıanyń ózindik úlesi bar.
Olardyń biraz bóligi - Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa baılanysty atqarylyp jatqan is-sharalar. Mysaly, elimizdiń, jerimizdiń tarlan tarıhyn, ata dástúrin, ulttyq qundylyqtaryn dáripteýge baǵyttalǵan «Saryarqa-altyn besigim» kórmesi, qazaq jáne ózge etnos jazýshylarynyń ozyq shyǵarmalaryn tanystyrý maqsatynda uıymdastyrylǵan «Qazynaly kitaphana», «Ádebıet – álem elshisi» jobalary, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy men «Óz jerińdi tany» jobasy aıasynda «Eltaný», «Uly dala eli» syndy respýblıkalyq týrıstik-ólketaný ekspedıııalary uıymdastyryldy.
Semeı óńirine, Jıdebaı jerińe, sol zamanymyzdyń zańǵary – Muhtar Áýezovtyń kindik qany tamǵan aýdanǵa, Shákárimniń máńgilik tynys tapqan qasıetti ólkesińe, Estaı Berkimbaıuly syndy uly ánshini, Musa Shormanuly sekildi myqty azamattardy bergen, elimizdiń ilgeri damýyna ózindik úlesterin qosqan Qanysh Sátbaevtaı akademık, danyshpandardy syılaǵan ózimizdiń kórshiles Pavlodar, Baıanaýyl, Ertis óńirlerine saıahat jasaldy. Budan da bólek jasalyp jatqan jumystar da az emes.
- Elimizde bıyl - Á.Bókeıhannyń 155-jyldyǵy, J.Aqbaevtyń 145-jyldyǵy, Á.Ermekovtyń 130-jyldyǵy syndy aıtýly tulǵalarymyzdyń mereıtoılary atap ótilýde. Qaraǵandy Assambleıasynyń úlesi qandaı?
- Oblystyq QHA janyndaǵy Ǵylymı-saraptama toby belgili tarıhshylar, alashtanýshylar, ǵalymdar men sarapshylardyń qatysýymen, Alash qaıratkerleriniń ultqa sińirgen qyzmetin, olardyń urpaqtaryna qaldyrǵan murasyn zertteý, nasıhattaý turǵysynda «Tulǵalar taǵylymy», «Alash ańsaǵan azattyq», «Tarıhtan taǵylym – ótkenge taǵzym» syndy jergilikti, respýblıkalyq deńgeıde birqatar konferenııalar ótkizdi.
Sonymen birge, Álimhan Ermekovtyń nemeresi – Oleg Maǵaýııaulymen tyǵyz shyǵarmashylyq baılanystamyz. Bizdiń etnomádenı birlestikterdiń jastarynyń arasynda ol kisi birneshe kezdesýler uıymdastyryp, óziniń atasy jaıly tyń derektermen bólisip, Alash qaıratkerleriniń mol murasy jaıynda kóptegen dárister ótkizip keledi.
Odan bólek, tarıhty saraptap qarasaq, Alash qaıratkerleriniń izbasary retinde, Keńes zamanynyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezde qurylǵan «Esep» degen partııa bolǵandyǵy belgili. Ádilet Jaǵypar degen jerles baýyrymyz dál osy taqyrypty tyńǵylyqty da tereń zerttep júrgen jas ǵalym, bolashaǵy zor azamat. Qatelespesem, 2015 jyl bolý kerek, Ádilettiń dál osy «Esep» partııasy boıynsha jasaǵan ǵylymı jumysy oblystyq Assambleıa uıymdastyrǵan ǵylymı baıqaýlar jobasynda júldeli birinshi oryn ıelenip, búkil Respýblıkaǵa keń kólemde taraldy. ⠀
Sondaı-aq, ótken jyly Qaraǵandy qalasyndaǵy birqatar kóshelerdiń ataýlaryn aýystyrýǵa baılanysty ótken qoǵamdyq tyńdaýlar da, dál osy Dostyq úıiniń qabyrǵasynda ótti. Budan da bólek atqarylyp jatqan birqatar jumystar bar.
- Aldyńǵy aptada Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Aıda Balaeva «Halqymyzdyń 80 paıyzy qazaq tilinde aqparat alýdy qalaıdy»,- dep tilge tıek etse, 28 sáýir kúni QHA Keńesiniń otyrysynda Elbasymyz «Mektep bitirgen ár bala qazaq tilińde jazyp, oqyp, sóıleı alatyndaı jaǵdaı jasaýymyz kerek»,- deı kele, birlikti nyǵaıtý ústinde, qazaq tiliniń áleýeti zor ekendigine jete toqtaldy. Endi, oblystyq Assambleıa jumysyn memlekettik tilde júrgizý qalaı júzege asyp jatyr?
- Til úshin kúres máńgilik kúres. Táýelsizdiktiń tańyn jaqyndatqan Alash arystary da tildiń jaıyn tolǵanyp ótti. Ókinishke oraı, arada bir ǵasyr ótse de, memlekettik tildiń mártebesi týraly bul másele áli kún tártibinen túsken joq.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly da: «Qazaq tiliniń memlekettik til retindegi róli kúsheıip, ultaralyq qatynas tiline aınalatyn kezeń keledi dep esepteımin. Biraq, mundaı dárejege jetý úshin bárimiz dańǵaza jasamaı, jumyla jumys júrgizýimiz kerek»,- dep, ana tilimizdi damytýǵa qatysty óz oıymen bólisti.
Osyǵan oraı, bizdiń Qaraǵandy qalasynyń Dostyq úıinde respýblıkada alǵashqy bolyp «Mámile» suqbat klýby ashyldy. Búginde «Mámilege» kelýshiler sany – 2000-ǵa jýyqtap, túrli etnos ókilderi arasynda asa belsendilik tanytýda. Epıdemııalyq ahýal jaǵdaıynda bul kezdesýler onlaın formatta ótýde.
Odan bólek ózge ult ókilderiniń jastarynyń arasynda tildi meńgergen, meńgerýge qadam basyp, talpynyp júrgen búkil jastardyń basyn biriktirgen aýqymdy «Myń bala» jobasy - birneshe jyldan beri júzege asyp kele jatyr. Óziniń nátıjesin de aıtarlyqtaı kórsetýde dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Atap aıtsaq, jastardyń arasynda patrıottyq qundylyqtardy tárbıeleý jáne túrli etnos ókilderine qazaq halqynyń dástúrin, tarıhyn nasıhattaý maqsatynda ótkizilgen sharalarda Iýrıı Mıhýlıa, Elızaveta Sedysheva, Oksana Mendelıýk, Janna Sechenova, Vladımır Kýzneov, Tımýr Ten, Mınara Gýchıgova sekildi alǵyr jastarymyz júzden júırik atanyp, respýblıka boıynsha úzdikter qatarynan kórindi.⠀
Is-qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizýge kelsek, bul endi, árbir mekeme basshysynyń tikeleı óziniń qadaǵalaýynda bolatyn, óziniń uıymdastyrýymen júzege asyrylatyn jaýapty dúnıe ǵoı. Eshkim is-qaǵazdy memlekettik tilde júrgizbe dep talap qoımaıdy. Kerisinshe, is-qaǵazdaryn memlekettik tilde júrgizý qajet degen qatań talap bar. Búginde barlyq mekemelerdiń is-qaǵazyn 100% memlekettik tilde júrgizýge barlyq jaǵdaı jasalǵan.
Onyń ishinde, dál osy «Qoǵamdyq kelisim» memlekettik mekemesi - bizdiń oblystyq ishki saıasat basqarmasynyń quzyryna byltyrǵan beri berilgendigin atap ótken jón. Sondyqtan, aldaǵy ýaqytta, jeke ózim tikeleı dál osy mekemeniń ishindegi is-qaǵazdardy memlekettik tilde júrgizilýin basshylyqqa alyp, onyń qanshalyqty deńgeıde iske qosylǵanyn, ana tilimizdegi qujattardyń qansha paıyz júzege asyp jatqanyn jiti qadaǵalaıtyn bolamyn. Jalpy, kiris qujattary, shyǵys qujattary degen túsinik bar ǵoı. Osy mekemeden shyǵatyn, basqa mekemelerge jiberiletin shyǵys qujattardyń barlyǵyn, óz basym tek qana memlekettik tilde júrgizýdi talap etemin.
Saıyp kelgende, til – ulttyń uly baılyǵy, mártebesi, mereıi, aıbary. Til - túsiný quraly ǵana emes, ol halyq pen halyqty, ult pen ultty jaqyndastyratyn qýatty kúsh ekenin eskergenimiz jón.
- Qazir álem jurty úshin kúrdeli kezeńderdiń biri bolyp tur. Pandemııa kelip, kúndelikti ómirimizdi kúrt ózgertti. Osy tusta QHA tarapynan uıymdastyrylǵan qaıyrymdylyq sharalarynyń nátıjesi qandaı?
- 2017 jyldyń qarasha aıynan beri jumys isteı bastaǵan Qaraǵandy oblysy QHA janyndaǵy Qaıyrymdylyq jasaýshylar men tálimgerler klýby - COVID-19 koronavırýs pandemııasymen kúresýge, jetimder men qarttar úılerine, kópbalaly jáne turmysy tómen otbasylarǵa materıaldyq jáne qarjylaı qoldaý bildirip, azyq-túlikpen qamtamasyz etip, kómek qolyn barynsha sozyp keledi. Atalmysh qaıyrymdylyq klýby QHA qurylymdarymen birlesip, 2021 jyldyń I-jartyjyldyǵynda 2000-nan astam is-shara ótkizip, jalpy 13 891 600 teńge kóleminde qarjylaı kómek kórsetti.
Klýb músheleri QHA-nyń «Qaıyrymdylyq kerýeni: 30 ıgi is» qaıyrymdylyq marafony, «Mektepke jol», «Meıirim shýaǵy», syndy jalpyhalyqtyq akııalar barysynda kósh bastap júr. Atap aıtqanda, Qaıyrymdylyq jasaýshylar men tálimgerler klýbynyń múshesi G.Prokop kópbalaly jáne turmysy tómen otbasylarǵa, UOS ardagerleri men qarttarǵa jalpy 3 087 200 teńge kóleminde qarjylaı jáne materıaldyq qoldaý jasady.
Klýb múshesi, meenat Bekzat Altynbekov Qaraǵandy oblysynyń 14 ozat oqýshysyna 980 000 teńge kóleminde shákirtaqy taǵaıyndap, balalar úıiniń tárbıelenýshilerine 100 000 teńgege tátti syılyqtar syılady. Klýb músheleri M.Qadyrova turmysy tómen otbasylarǵa 755 200 teńge, M.Baqbergenova 631 000 teńge kóleminde qarjylaı kómekter kórsetti.
Sondaı-aq, Qaraǵandy oblysy QHA Qaıyrymdylyq jasaýshylar men tálimgerler klýby Ulytaý aýdanynyń kásipkerlerimen, Ulytaý aýdany ortalyq meshitimen birlesip, 500 000 teńgege az qamtylǵan 100 otbasyny azyq-túlikpen qamtamasyz etti.
Odan bólek, «Namýs» ázirbaıjan ulttyq-mádenı ortalyǵy QB» etnomádenı birlestigi «Aqyl-oıy jetilmegen balalarǵa arnalǵan mektep-ınternat» MM tárbıelenýshilerine 400 000 teńge kóleminde kómek kórsetse, «Lıtýanıka» QB» etnomádenı birlestigi J.Bókenov atyndaǵy Qaraǵandy bank kolledjdiniń stýdentterine planshetter men qorǵanysh maskalaryn syılap, azyq-túlik taratyp, jalpy 500 000 teńge kóleminde qaıyrymdylyq sharalaryn ótkizdi.
Ózińiz aıtpaqshy, álemdi ábigerge salyp, eriksiz ózgeshe formatqa kóship, dertpen kúresip jatqan osynaý qıyn kezde Assambleıalyqtar bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, barlyq qurylymdar aıanyp jatqan joq. Ol – Analar keńesteri, Qoǵamdyq kelisim keńesteri, medıatorlar, Jýrnalıster klýby, Jańǵyrý joly jastar qozǵalysy, Volonterler uıymy jáne etnomádenı birlestikter. Qaıyrymdylyq – QHA-nyń basty baǵyttarynyń biri. Etnomádenı birlestik ókilderi aı saıyn ózderi sheftikke alǵan otbasylarǵa, mektep-ınternattarǵa, balalar úılerine, qarttarǵa azyq-túlik, dári-dármek t.b. turmysqa qajetti dúnıelermen qamtamasyz etedi. Arys oqıǵasy, Maqtaaraldaǵy jaǵdaı bolsyn qaıyrymgerlerimiz alǵashqy bolyp ún qatty. Al, pandemııa bastalǵaly turmysy tómen jandarǵa, staıonardaǵy naýqastarǵa byltyrdyń ózinen 285 393 434 teńgege kómek jasalǵan eken.
- Bizdiń Qaraǵandynyń alys-jaqyn, shet elderdegi QHA sııaqty qurylymdar men uıymdarmen baılanysy qalaı júrip jatyr?
- Etnomádenı birlestikter músheleriniń tarıhı Otanynyń resmı ókilderimen ózara tyǵyz qarym-qatynasta bolýy máselesi - QHA tarıhyndaǵy mańyzdy isterdiń biri bolyp tabylady. Oblysymyzdaǵy etnomádenı birlestikter ózderiniń tarıhı Otanyndaǵy kásipkerlermen jáne qoǵamdastyqtarmen ekonomıkalyq jáne mádenı baılanysty damyta otyryp, Qazaqstannyń kópvektorly saıasatynyń bedelin halyqaralyq deńgeıde nyǵaıtýǵa aıtarlyqtaı úles qosyp keledi.
Osy qarym-qatynas arqyly Reseı, Germanııa, Polsha, Izraıl, Armenııa, Grýzııa, Túrkııa, Ázirbaıjan tárizdi birqatar elderdegi dıplomatııalyq ókildiktermen, shyǵarmashylyq zııaly qaýymmen iskerlik baılanystar nyǵaıyp, jumys saparlary josparly negizde júzege asyrylýda.
Atap óteıin, shet memlekette Qazaqstan men onyń azamattarynyń zańdyq jáne ekonomıkalyq múddelirin qorǵap, oryndaý úshin turaqty ókil retinde taǵaıyndalǵan birqatar qaraǵandylyq laýazymdy tulǵalar bar. Olar, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Lıtva Respýblıkasynyń Qurmetti konsýly – Vıtalıı Tvarıonas, Ýkraınanyń Qaraǵandy qalasyndaǵy qurmetti konsýly – Erlan Dosmaǵambetov jáne Bolgarııa Respýblıkasynyń Qaraǵandydaǵy konsýly – Anvar Osın.
Sondaı-aq, Ýkraına, Tájikstan, Ózbekstan, Tatarstan, Koreıa, Belarýs jáne t.b. memleketterdiń Elshilikteri Qaraǵandy oblystyq Assambleıasymen tyǵyz qarym-qatynasta. Olardyń barlyǵy da, Dostyq úıine taban tireıdi jáne aımaǵymyzda turatyn túrli etnos ókilderine tarıhı Otanymen baılanys ornatýǵa múmkindik bergeni úshin alǵysyn bildiredi. Ulttyq mádenıet pen shyǵarmashylyqty jańǵyrtyp, salt-dástúrlerdi damytý jáne óskeleń urpaqty patrıottyq rýhta tárbıeleýmen qatar, Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik saıasatyn qoldaý bolyp tabylatynyn kórsetti.
Jalpy, Qazaqstanda júrgizilip jatqan etnosaralyq jáne konfessııaaralyq kelisimge negizdelgen barlyq halyqaralyq kezdesýler men is-sharalardyń qorytyndysy boıynsha Qaraǵandy oblystyq Qazaqstan halqy Assambleıasy halyqaralyq dárejede tanylýdyń jańa sapalyq deńgeıinde neǵurlym damyǵan biregeı uıymdardyń biri retinde tanylyp otyr.
– Cuhbatyńyzǵa raqmet. Jumysyńyzǵa tolaǵaı tabystar tileımiz!
Suhbattasqan: Zarına ÁShIRBEK,
«Adyrna» ulttyq portaly
