Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı
N.Ä.NAZARBAEVQA
Aşyq hat
Asa qadırlı Nūrsūltan Äbışūly!
Sızdıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalaŋyz ziialy qauym arasynda zor serpılıs tudyrdy, ūlttyq bolmys pen bıregeilıktı saqtaudyŋ qanşalyqty maŋyzdy ekenın qalyŋ qauymǧa ūǧyndyryp, osyny qalai jüzege asyrudyŋ baǧyt-baǧdaryn da aiqyn körsetıp berdıŋız. Bükıl Qazaqstan halqy, äsırese, qazaq älıpbiın latyn grafikasyna köşıruge bailanysty naqty şeşımıŋızdı bırauyzdan qoldap, erekşe yqylasymen qabyldady. Sız ata-babalarymyz armandaǧan ūlt mūratyna qol jetkızıp, ūlttyq kodty saqtaudyŋ jolyn aiqyndap berdıŋız.
Qūrmettı Nūrsūltan Äbışūly!
Älıpbi auystyru salaq qarauǧa bolmaityn salmaqty mäsele ekendıgı belgılı. Älıpbiın latyn qarıpıne osydan bır ǧasyr būryn auystyrǧan Türkiia elınıŋ özı de jazuyn bırneşe jyldar boiy özgertıp, jetıldırgenı özıŋızge mälım. Sol siiaqty özbek aǧaiyndardyŋ latyn älıpbiıne köşuındegı qiyndyqtarynan da qalyŋ jūrt habardar. Kezınde ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūly Älıpbi turaly «Neǧūrlym tıl dybystaryna mol jetse, arnaǧan dybysqa däl kelse, oquǧa, jazuǧa jeŋıl bolsa, üirenuge oŋai bolsa, zamanyndaǧy öner qūraldaryna ornatuǧa qolaily bolsa, soǧūrlym älıpbi jaqsy bolmaqşy» dep ūlaǧatty pıkır aitqan eken. Osyǧan bailanysty özıŋızge tılımız ben ūltymyzdyŋ taǧdyrşeştı mäselelerıne sanalatyn mynadai ūsynystarymyzdy joldap otyrmyz:
Bırınşıden, jaŋa latyn älıpbiınıŋ közşalym üşın auyr, oqyrmannyŋ tüsınuıne, jazylymǧa asa qiyn bolǧandyqtan halyq arasynda köp synǧa ūşyrap jatqanyn Sızden qalai jasyramyz?! Mysaly: apostrof taŋbasynyŋ mätınde jiı qoldanyluynan, söz tūrqy ekı esege juyq ūzarady(Azi'my't tusbag'dar tu'sınıgı jergılıktı jerdın' planyn jasay' u's'ın tıkus'aq, spy'tni'k arqyly tu'sırılıp, topografi'i'ada, ty'ri'zmde, avi'atsi'i'ada qoldanylady– Jaratylystanu oqulyǧy, 5-synyp);
- apostrof qoldanylǧan ärıpten keiın bosaralyq qalatyndyqtan, bütın tūlǧaly söz ben qosymşa arasy alşaqtap, bütın sözdı bırden tanuda bırşama qiyndyqtar tuady (Kaspi'i' ten'izi;Ko’ksetay’on’iri );
- apostroftyŋ mätınde jiı kezdesuı oqudy jäne qolmen jazudy, kompiuterdegı mätınterımdı baiaulatady. Joǧary oqu oryndarynda jürgızılgen eksperiment nätijesınde 100 sözden tūratyn mätınde 75 apostrof qoldanylǧany anyqtalǧan.
- qazaq tılıne engen internasional sözderdıŋ orfografiiasy özgeredı de, kei retterde tüsıp qalǧan apostrof tekstologiialyq qatelıkterge jol beruı mümkın, qazaq tılın sifrly tehnologiiada qoldanuda, ǧylymi tehnika terminderın jazuda qiyndyqtar tuyndaidy. Qazaq tılınde transkripsiia arqyly özgerıssız jazylatyn şetel sözderın latyn älıpbiıne köşırgen jaǧdaida olardy bırden tanu qiyndai tüsedı (uchilişe - y's'i'li's’e; biudjet – by’djet; topografiia - topografi'i'a; hirurg - hi'ry'rk). Mäselen, korporasiia – qazırgı norma; latyn älıpbiı boiynşa - karparasi'a; aǧylşyn tılınde – corporation – oqyluy – korporeişn);
- kompiuter terımınde tynys belgılerıne bailanysty ärkelkı şūbalaŋqy sipat paida bolady (“Abai’’’ jurnaly), kürdelı mätıntanu baǧdarlamalarynda apostrof tanylmauy mümkın, kompiuter terımınde virustyq şabuyldar kezınde apostrof tez öşıp qalady, skanerde, köşırme qūjattarda bäseŋ körınedı.
Ekınşıden, Qazaq tılıne tän barlyq dästürlı dybystar (ä, ı, ŋ, ǧ, ö, ü, ū, q, h) üşın erekşe taŋbalanudy saqtap qalǧan jön. Būl ärıpter-bır dybys-bır ärıppen berıletın qazaq tılınıŋ fonetikalyq erekşelıgıne negızdelıp, tılımızdıŋ ūlttyq negızınıŋ saqtaluynyŋ aiǧaǧy. Ǧylymi negızı osy 9 ärıptı tolyq saqtap jasalǧan 29-şy jyly qabyldanǧan latyn grafikasynyŋ täjıribesın «tolyq» paidalanǧanymyz ūtymdy bolar edı.
Üşınşıden, osyndai kedergılerdı aŋǧaryp, erteŋın oilaǧan keibır qazaq ata-analar «älıpbi jetıldırılgenge deiın balamyzdy orystıldı mektepterde oqytqanymyz jön bolar ma eken» degen niette.
Törtınşıden, latyn älıpbiıne köşudegı basty maqsattyŋ bırı – aǧylşyn tılın üirenudı jeŋıldetu jäne jedeltetu. Qazır qazaq tılınıŋ sözdık qorynda şetel sözderı köbeiıp keledı – būl jahandyq qūrmalasudyŋ äserı. Olar jaŋa taŋbalarmen qazaq tılınıŋ tabiǧi zaŋdylyqtaryna säikes berıletın bolsa, üştūǧyrly tıl saiasatynyŋ ıske asuy sätsızdıkterge ūrynuy mümkın degen qauıp bar.
Qūrmettı Nūrsūltan Äbışūly!
Bırınşıden, osy tılge qatysty maŋyzdy reformany jüzege asyruda ūlttyŋ bügını ǧana emes, ūzaqmerzımdı bolaşaǧy, sol ūlttan ösıp-öngen ūrpaqtarynyŋ taǧdyry, jalpy Qazaqstan degen Ūly Otanymyzdyŋ, memleketımızdıŋ damu keleşegı aldynda qasqaiyp tūryp, ūialmai jauap bere alatyndai boluymyz kerek.
Ekınşıden, osy tūrǧyda būl mäselege ǧalymdardyŋ, äsırese gumanitarlyq ǧylymdar salasyndaǧy älıpbi mäselesımen ǧylymi tūrǧyda ainalysyp kele jatqan tıltanuşylardyŋ tıkelei aralasuyn jäne älıpbi jobasyn bılıktı mamandardyŋ talqysynan ötkızuge mümkındık beruıŋızdı sūraimyz. Būl tek qana Özıŋızdıŋ ideiaŋyzdy biık deŋgeide tüsınetın ziialy qauym ökılderınıŋ ǧana emes, sonymen bırge qalyŋ qazaq halqynyŋ da pıkırı desek, qatelespeimız. Sebebı bızder, özımızdıŋ käsıbi mındetımızge qosa, halyq pıkırın ünemı saralap, olardyŋ janaiqaiyn jetkızıp otyrudy azamattyq paryzymyz dep sanaimyz.
Akademik, ǧalymdar:
Räbiǧa SYZDYQ – filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, QR ŪǦA akademigı, QR eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı;
Äbduäli QAIDAR – filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, QR ŪǦA akademigı
Orazaly SÄBDEN – Qazaqstan ǧylymdar qauymdastyǧynyŋ Töraǧasy, akademik, QR memlekettık syilyǧynyŋ laureaty;
Amanjol QOŞANOV – ekonomist ǧalym. Ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, professor. QR ŪǦA akademigı. QR Eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı;
Sovet-Han ǦABBASOV– medisina jäne pedagogika ǧylymdarynyŋ doktory, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Mahambet syilyǧynyŋ laureaty;
Aigül ISIMAQOVA – filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor;
Aiman ALDAŞEVA – filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor;
Eleonora SULEIMENOVA – filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor;
Äbdıǧappar BULEKBAI – fizika-matematika ǧylymdarynyŋ doktory, professor;
Orynai JŪBAEVA – filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor;
Bijomart QAPALBEK – «Memlekettık tıldı damytu institutynyŋ» atqaruşy direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty.
Abai.kz
