Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti
N.Á.NAZARBAEVQA
Ashyq hat
Asa qadirli Nursultan Ábishuly!
Sizdiń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalańyz zııaly qaýym arasynda zor serpilis týdyrdy, ulttyq bolmys pen biregeılikti saqtaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin qalyń qaýymǵa uǵyndyryp, osyny qalaı júzege asyrýdyń baǵyt-baǵdaryn da aıqyn kórsetip berdińiz. Búkil Qazaqstan halqy, ásirese, qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirýge baılanysty naqty sheshimińizdi biraýyzdan qoldap, erekshe yqylasymen qabyldady. Siz ata-babalarymyz armandaǵan ult muratyna qol jetkizip, ulttyq kodty saqtaýdyń jolyn aıqyndap berdińiz.
Qurmetti Nursultan Ábishuly!
Álipbı aýystyrý salaq qaraýǵa bolmaıtyn salmaqty másele ekendigi belgili. Álipbıin latyn qaripine osydan bir ǵasyr buryn aýystyrǵan Túrkııa eliniń ózi de jazýyn birneshe jyldar boıy ózgertip, jetildirgeni ózińizge málim. Sol sııaqty ózbek aǵaıyndardyń latyn álipbıine kóshýindegi qıyndyqtarynan da qalyń jurt habardar. Kezinde ult ustazy Ahmet Baıtursynuly Álipbı týraly «Neǵurlym til dybystaryna mol jetse, arnaǵan dybysqa dál kelse, oqýǵa, jazýǵa jeńil bolsa, úırenýge ońaı bolsa, zamanyndaǵy óner quraldaryna ornatýǵa qolaıly bolsa, soǵurlym álipbı jaqsy bolmaqshy» dep ulaǵatty pikir aıtqan eken. Osyǵan baılanysty ózińizge tilimiz ben ultymyzdyń taǵdyrsheshti máselelerine sanalatyn mynadaı usynystarymyzdy joldap otyrmyz:
Birinshiden, jańa latyn álipbıiniń kózshalym úshin aýyr, oqyrmannyń túsinýine, jazylymǵa asa qıyn bolǵandyqtan halyq arasynda kóp synǵa ushyrap jatqanyn Sizden qalaı jasyramyz?! Mysaly: apostrof tańbasynyń mátinde jıi qoldanylýynan, sóz turqy eki esege jýyq uzarady(Azi'my't tusbag'dar tu'sinigi jergilikti jerdin' planyn jasay' u's'in tikus'aq, spy'tni'k arqyly tu'sirilip, topografi'i'ada, ty'ri'zmde, avi'atsi'i'ada qoldanylady– Jaratylystaný oqýlyǵy, 5-synyp);
- apostrof qoldanylǵan áripten keıin bosaralyq qalatyndyqtan, bútin tulǵaly sóz ben qosymsha arasy alshaqtap, bútin sózdi birden tanýda birshama qıyndyqtar týady (Kaspi'i' ten'izi;Ko’ksetay’on’iri );
- apostroftyń mátinde jıi kezdesýi oqýdy jáne qolmen jazýdy, kompıýterdegi mátinterimdi baıaýlatady. Joǵary oqý oryndarynda júrgizilgen eksperıment nátıjesinde 100 sózden turatyn mátinde 75 apostrof qoldanylǵany anyqtalǵan.
- qazaq tiline engen ınternaıonal sózderdiń orfografııasy ózgeredi de, keı retterde túsip qalǵan apostrof tekstologııalyq qatelikterge jol berýi múmkin, qazaq tilin ıfrly tehnologııada qoldanýda, ǵylymı tehnıka termınderin jazýda qıyndyqtar týyndaıdy. Qazaq tilinde transkrıpııa arqyly ózgerissiz jazylatyn shetel sózderin latyn álipbıine kóshirgen jaǵdaıda olardy birden taný qıyndaı túsedi (ýchılıe - y's'i'li's’e; bıýdjet – by’djet; topografııa - topografi'i'a; hırýrg - hi'ry'rk). Máselen, korporaııa – qazirgi norma; latyn álipbıi boıynsha - karparasi'a; aǵylshyn tilinde – corporation – oqylýy – korporeıshn);
- kompıýter teriminde tynys belgilerine baılanysty árkelki shubalańqy sıpat paıda bolady (“Abai’’’ jýrnaly), kúrdeli mátintaný baǵdarlamalarynda apostrof tanylmaýy múmkin, kompıýter teriminde vırýstyq shabýyldar kezinde apostrof tez óship qalady, skanerde, kóshirme qujattarda báseń kórinedi.
Ekinshiden, Qazaq tiline tán barlyq dástúrli dybystar (á, i, ń, ǵ, ó, ú, u, q, h) úshin erekshe tańbalanýdy saqtap qalǵan jón. Bul áripter-bir dybys-bir árippen beriletin qazaq tiliniń fonetıkalyq ereksheligine negizdelip, tilimizdiń ulttyq negiziniń saqtalýynyń aıǵaǵy. Ǵylymı negizi osy 9 áripti tolyq saqtap jasalǵan 29-shy jyly qabyldanǵan latyn grafıkasynyń tájirıbesin «tolyq» paıdalanǵanymyz utymdy bolar edi.
Úshinshiden, osyndaı kedergilerdi ańǵaryp, erteńin oılaǵan keıbir qazaq ata-analar «álipbı jetildirilgenge deıin balamyzdy orystildi mektepterde oqytqanymyz jón bolar ma eken» degen nıette.
Tórtinshiden, latyn álipbıine kóshýdegi basty maqsattyń biri – aǵylshyn tilin úırenýdi jeńildetý jáne jedeltetý. Qazir qazaq tiliniń sózdik qorynda shetel sózderi kóbeıip keledi – bul jahandyq qurmalasýdyń áseri. Olar jańa tańbalarmen qazaq tiliniń tabıǵı zańdylyqtaryna sáıkes beriletin bolsa, úshtuǵyrly til saıasatynyń iske asýy sátsizdikterge urynýy múmkin degen qaýip bar.
Qurmetti Nursultan Ábishuly!
Birinshiden, osy tilge qatysty mańyzdy reformany júzege asyrýda ulttyń búgini ǵana emes, uzaqmerzimdi bolashaǵy, sol ulttan ósip-óngen urpaqtarynyń taǵdyry, jalpy Qazaqstan degen Uly Otanymyzdyń, memleketimizdiń damý keleshegi aldynda qasqaıyp turyp, uıalmaı jaýap bere alatyndaı bolýymyz kerek.
Ekinshiden, osy turǵyda bul máselege ǵalymdardyń, ásirese gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyndaǵy álipbı máselesimen ǵylymı turǵyda aınalysyp kele jatqan tiltanýshylardyń tikeleı aralasýyn jáne álipbı jobasyn bilikti mamandardyń talqysynan ótkizýge múmkindik berýińizdi suraımyz. Bul tek qana Ózińizdiń ıdeıańyzdy bıik deńgeıde túsinetin zııaly qaýym ókilderiniń ǵana emes, sonymen birge qalyń qazaq halqynyń da pikiri desek, qatelespeımiz. Sebebi bizder, ózimizdiń kásibı mindetimizge qosa, halyq pikirin únemi saralap, olardyń janaıqaıyn jetkizip otyrýdy azamattyq paryzymyz dep sanaımyz.
Akademık, ǵalymdar:
Rábıǵa SYZDYQ – fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, QR UǴA akademıgi, QR eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri;
Ábdýálı QAIDAR – fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, QR UǴA akademıgi
Orazaly SÁBDEN – Qazaqstan ǵylymdar qaýymdastyǵynyń Tóraǵasy, akademık, QR memlekettik syılyǵynyń laýreaty;
Amanjol QOShANOV – ekonomıst ǵalym. Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor. QR UǴA akademıgi. QR Eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri;
Sovet-Han ǴABBASOV– medıına jáne pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, Mahambet syılyǵynyń laýreaty;
Aıgúl ISIMAQOVA – fılologııa ǵylymynyń doktory, professor;
Aıman ALDAShEVA – fılologııa ǵylymynyń doktory, professor;
Eleonora SÝLEIMENOVA – fılologııa ǵylymynyń doktory, professor;
Ábdiǵappar BÝLEKBAI – fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor;
Orynaı JUBAEVA – fılologııa ǵylymynyń doktory, professor;
Bıjomart QAPALBEK – «Memlekettik tildi damytý ınstıtýtynyń» atqarýshy dırektory, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty.
Abai.kz
