Erkındıktıŋ elşısı

(Esse)

Qos ministrdiŋ kurstasy

El ümitpen qaraidy, Esti jigit sanaidy. Erkin Qydyr bolǧan soŋ Erkindikti qalaidy... (Jurnalistik folklordan)

Jiyrmaǧa jete qoimaǧan kezinen jaqsy biledi ekenmin ony. Sodan beri qatar ösip, qanattas kelemiz. Sonymen... Jyry bitpeitin jurfakqa oquǧa jaŋa tüsken betimiz. Aldymyzda tört qabyrǧadai tūtasyp, tört kurs tūr. Osy tört kursta oqityndardyŋ minez-qūlqy myŋ türli. Besinşi kurstaǧylardy köp köre bermeimiz. Olar birinşi kurspen, iaǧni, bizben kezdesuge bir keldi de, sodan töbe körsetpei ketti. Bäri derlik päterde tūrady. Jappai diplom jazyp jatqanǧa ūqsaidy. Al törtinşi kurstaǧylar ünemi jaǧasy jailauda, şalqyp jüredi. Aralarynda syrbaz syrşyldary da, syralǧy syraşyldary da jetip artylady. Bizge jaqyndauy – ekinşi kurs pen üşinşi kurs. Būlar – bizdiŋ qatarlastarymyz. Sonda da bir-birinen erekşelenip tūrady. Ekinşi kurs – erkeleu, erkindeu. Üşinşi kurs – ūstamdylau, ūǧymtaldau.

Sol ülgili üşinşi kurstyŋ studenti Nūrtöre Jüsip jataqhanadaǧy bizdiŋ bölmemizde tūratyn boldy. Būǧan biz quandyq. Ol sol kezdiŋ özinde tanymal tilşi edi. Osydan bastap, 502-bölmege onyŋ kurstastary jii kelip tūrdy. Bir küni Erkin Qydyrmen tanystyq. Onyŋ da «Leninşil jas» arqyly esimin elge jattata bastaǧan tūsy edi. Symdai tartylǧan şiraq jigit. Talǧamy biik ekeni jüris-tūrysynan baiqalyp tūrady. Minezi ornyqty. Közi oily, sözi salmaqty. Sol kezde Erkin maǧan oŋy men solyn tez tanyp, baiaǧyda aqyl toqtatqan eresek jigittei köringen. Söitsem, on toǧyz jastaǧy örimdei bozbala eken ǧoi.

Jurnalistikaǧa ärkim är türli jolmen keledi. Bireuler o bastan qalam ūstauǧa beiim bolady. Ädepkide yŋǧaily jūmys tabyla qoimai, nesibesin baspasözden tapqan filolog äriptesterimiz de barşylyq. Taǧy bireuler būl salaǧa köldeneŋnen kiredi. Būlardy bizdiŋ mamandyqtyŋ öz ökilderi «jurnalistikanyŋ jolbikeleri» dep ataidy. Biraq mäsele olardyŋ aqparat qūraldaryna qalai kelgenine emes, käsipti qalai igergenine bailanysty. Keide BAQ-tyŋ baqşasynda jürgender batpaqtap qalady da, jaŋaǧy jolbikeler jurnalistikanyŋ jüirigine ainalady. Al bizdiŋ keiipkerimiz jurnalist boludy bala kezinen armandady. Iаǧni, öz maman-dyǧyna dästürli ülgimen kelgen ūlan. Dästürli ülgi degenimizdiŋ mänisi mynadai. Qalamy jüirik bala äueli mektepte moiyndalady. Şyǧarmany tögiltip jazyp, qazaq tili men ädebieti päni mūǧaliminiŋ süiikti oquşysyna ainalady. Besikten beli şyqpai jatyp, ülkendi-kişili gazetterge maqala jariialaidy. Kitaptan-kitap kemirumen kün ötkizedi. Būl da söitti. Jata-jastanyp, Äzilhan Nūrşaiyqovtyŋ kitaptaryn oqydy. Mūhtar Şahanovtyŋ öleŋderin jattady. Alǧaşqy maqalasy 7-klass oqyp jürgende «Qazaqstan pioneri» gazetine şyqty. Äbsattar Asanov degen özi qūralyptas dosy bar edi. Sol Äbsattar 7-klasta jastar arasyndaǧy respublikalyq jarysqa qatysyp, qazaqşa küresten Qazaqstannyŋ chempiony atandy. Onyŋ jeŋisi Şymkent oblysynyŋ Qyzylqūm audanyndaǧy Lenin atyndaǧy orta mekteptiŋ abyroi-bedelin asqaqtatty. Jalpy, Oŋtüstik Qazaqstanda qazaqşa kürestiŋ mektebi airyqşa qalyptasqan. Būl öŋirdiŋ eti tiri balasy beldese ketuge beiim tūrady. Äsirese, dästüri bai oblystyq «Oŋtüstik Qazaqstan» gazetiniŋ jüldesi üşin ötetin turnirdiŋ bedeli tym biik-ti. Talai belesti baǧyndyryp kelseŋ de, «Oŋtüstiktiŋ» jüldesine qolyŋ jetpese, eşkim moiyndamaidy. Al būl jüldeniŋ bar marapaty – basylym basşynyŋ qoly qoiylǧan diplom. Soǧan qaramastan osy diplomnyŋ bedeli bar qūjattan joǧary bolatyn. Sol önegeni körip ösken Äbsattar on tört jasynda jeŋimpaz atanyp, öziniŋ de, tilşi dosynyŋ da jūldyzyn jandyryp edi. Erkinniŋ alǧaşqy keiipkeri – Äbsattar Asanov keiin talai bäigede baq synap, elimizdiŋ atyn şyǧardy. Eŋbek siŋirgen jattyqtyruşy därejesin ielendi. Ūlt küresiniŋ ensiklopediiasy – «Qazaq baluandary» jinaǧyna endi. Bala tilşi būdan soŋ qūlşynyp taǧy bir maqalasyn bastady. Būl joly taqyrybyn kürt özgertti. Sporttan saiasatqa bir-aq sekirdi. Beibitşilik turaly oi tolǧap, «Aspanda – aq kögerşin» degen suretteme jazdy. Osy düniesi üşin konkurstan birinşi jülde aldy. «Qazaqstan pioneriniŋ» sol kezdegi redaktory Beibit Qoişybaevtyŋ qoly qoiylǧan gramota keldi. Söitip, jas ören birese özi, birese keiipkeri bäige alyp, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ jūmysyna belsene atsalysa berdi. Biraq maqalany topyrlatyp joldap, qadirin ketirgen joq. Taldap, talǧap jazdy. Tyŋ taqyrypqa den qoidy. Soǧan qaramastan üige hat degeniŋ aǧylyp keledi. Alys auyldardaǧy äriptesteriniŋ köŋili qalmasyn dep, ara-tūra olarǧa da jauap joldap qoiady. Osy hat jazǧyştardyŋ köbisi keiin körinbei ketti. Tirşiliktiŋ basqa iirimine tüsken şyǧar. Erkin tek qana maqala jazam dep, bükil dünieni ūmytatyn qiialilyqtan aulaq edi. Eŋ negizgi mäsele sabaqty üzdik oqu ekenin jaqsy tüsindi. Būl tūrǧydan öz maqsatyna jetti. Mektepti altyn medalmen bitirdi. Sosyn birden jurfakqa tartty. Ol kezde medalister bir sabaqtan ǧana emtihan tapsyrady. Sodan «bes» alsa, oquǧa tüsuge jetip jatyr. Şyǧarmadan Brejnevtiŋ äigili «Tyŋy» keldi. Tyŋ men tyŋaiǧan jerler Qazaqstanǧa qanşa jerden qatysty bolsa da, Leonid İlichtiŋ qalamynyŋ qarymy Erekeŋdi onşa şabyttandyra qoimasa kerek, ol būl synaqtan «tört» alyp qaldy. Endi tyǧyryqtan şyǧatyn jol bireu-aq. Barlyq emtihandy täuir tapsyruǧa tiissiŋ. Ol aqyry altyn medaldi beker ielenbegenin däleldep şyqty. Birinşi kurstan bastap äigili besinşi jataqhanada tūrdy. 312-seksiianyŋ eki oryndyq bölmesin Şämşi Pätteev pen Aitmūhambet Esdäuletov, al üş oryndyq bölmeni Altynbek Särsenbaev, Darhan Myŋbai, Erkin Qydyr üşeui jailady. Altynbek pen Darhan üşinşi kursta Mäskeu memlekettik universitetiniŋ jurnalistika fakultetine auysyp ketti. Osylaişa, bir bölmeden eki ministr şyqty. Qalǧandary da osal emes. Qazir filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Aitmūhambet Esdäuletov – L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ baspasöz jäne baspa isi kafedrasynyŋ dosentı. Şämşi Pätteev – «Qazaq gazetterı» jauapkerşılıgı şekteulı serıktestıgınıŋ bas direktory. Al Erkin Qydyr – «Astana aqşamy» gazetinıŋ bas redaktory. Endeşe, jaqsylar men jaisaŋdardyŋ jas kezindegi tūraǧy – jurfaktyŋ besinşi jataqhanasynyŋ 312-bölmesinen būqaralyq aqparattyŋ şaǧyn mūrajaiyn jasaqtauǧa bolady eken ǧoi...

Jūmysşy bolǧan jurnalist

Mine, qyzyq, mine, syr, Sen de qaisar ūl ösir! Bes jyl oqyp KazGU-de, Boldy sosyn... slesar. (Jurnalistik folklordan)

Bir küni jurfakqa «Leninşil jas» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Erjūman Smaiyl keledi. Keledi de, eki topqa şyǧarma jazdyrady. Sol şyǧarma boiynşa on studentti taŋdap alady. Nūrtöre Jüsip, Beibit Saparaly, Erkin Qydyr, Baian Beketova, Ümithan Altaeva, taǧy basqalar... Eraǧaŋnyŋ taŋdauy beker bolmapty. Ol kisi jarty jyldai baulyǧan sol studentter keiin qalamy jüirik baspasöz ökilderine ainaldy. Äsirese, Nūrtöre men Erkin ekeui redaksiiany köbirek töŋirektedi. Özge studentter kanikulǧa şyqqan kezde de, būlar sonda jūmys istep jürdi. Sol tūsta Nūrtöreniŋ «Medeudiŋ mūzy möp-möldir» degen ädemi suretteme jazǧany esimizde.

Erkin bolsa, sol jylǧy «Abiturient-81» nauqanynan material äzirlemek bop, Almaty medisina institutyna barady. Emtihan tapsyruǧa janūşyryp daiyndalyp jürgen talapkerlermen tildesedi. Mūnyŋ gazetten kelgenin aŋǧarǧan bir moiny qylqiǧan, eti tiri, elgezek bala söilesuge airyqşa yqylas tanytady. Söitse, älgi abiturienttiŋ esil-derti jurfak eken. Därigerdiŋ oquyna öz yqtiiarymen kelmepti. Bireulerdiŋ aituymen eriksiz emtihan tapsyryp jatqan körinedi. Al doǧdyrlyqty köŋili qalamaidy-au, qalamaidy. Sonyŋ bärin aityp, zarlap qoia beredi.

Sol joly student Erkin Qydyrdyŋ «Ystyq köŋilder nege suynady?» degen maqalasyna keiipker bolǧan beimaza bozbala medinstituttyŋ alǧaşqy emtihany – diktanttan eluge juyq eleuli qate jiberip, oqudan qūlap qalady. Biraq özi soǧan qatty quanady. Araǧa jyldar salyp, özi armandaǧan jurfakqa tüsedi. Oquyn bitirgen soŋ qazaq jurnalistikasy men qazaq biznesiniŋ qamyn qatar oilaidy. Habardyŋ da, tauardyŋ da qadirin biletin sol ūlan bügingi auzy dualy, sözi uäli, jüirik jurnalist, küili käsipker Qūltas Dostan edi. Onyŋ dümbilez däriger atanyp, bükil medisina salasyn äbden büldiruine jol bermei, öz üiirin qaita tabuyna Erekeŋniŋ atalǧan maqalasy sebep boldy desek, onşa qatelese qoimaspyz. Universitettiŋ törtinşi kursynda «Sosialistik Qazaqstanǧa» öndiristik täjiribeden ötuge bardy. Sonda jürgende Ermek Serkebaevtan alǧan sūhbaty maqtauly materialdardyŋ taqtasyna ilindi. Būl student üşin ülken jetistik edi. Birinşi kurstaǧylar öndiristik täjiribeni audandyq basylymnan bastaidy. Erkin osy dästürdi būzyp, alǧaşqy jyldarda «Leninşil jasta» täjiribe jinaqtady. Üşinşi kursta Nūrtöre ekeui Pavlodar oblystyq «Qyzyl tu» gazetine bardy. Öndirisi mol qalany köruge qūmartty. Oqudy bitirgen soŋ, Ortalyq Komitettiŋ joldamasymen Oŋtüstik Qazaqstan oblysyna jiberildi. Barsa, oblystyq gazette tūmsyq tyǧatyn oryn joq. Obkomnyŋ nūsqauşysy, jastardyŋ janaşyry Marhabat Baiǧūt aǧasy «Fosfor üşin» gazetine baryp körşi» dep jön siltedi. Būl on tört myŋ adam jūmys isteitin Şymkent fosfor zauytynyŋ köptirajdy basylymy edi. Erekeŋniŋ fosforǧa degen qūrmeti erekşe bolǧanymen, fosfor üşin jurnalistik jūmysqa jegilgisi kelmedi. Kelise qoiǧan künniŋ özinde ol jerde bügin-erteŋ bosaiyn dep tūrǧan oryn baiqalmaidy. Bäribir barmas edi. Qysqasy, üirenetin ūstaz joq, şyŋdalatyn mektep joq onda... Sodan adam aitqysyz tosyn äreketke bel budy. Elimizdiŋ eŋ bedeldi joǧary oqu ornyn, respublikadaǧy jalǧyz jurfakty üzdik bitirgen aituly maman Şymkent qorǧasyn zauytyna baryp, jūmysşy bolyp ornalasty. Kädimgi qara jūmys... Negizgi buyn – qorǧasyn balqymasyn şyǧaratyn rafinasiia sehy. Birer ai istep, taiyp tūrǧan joq. Bir jyl öndiristik eŋbek mektebinen ötti. Özi student kezinde-aq jūrtqa keŋ tanylǧan jurnalist edi. Almatyǧa qaityp oralsa da, äiteuir bir jerden oryn tabary anyq-ty. Biraq eline syimai, astanaǧa keludi namys körgen şyǧar, äiteuir Oŋtüstikten tapjylmady. Auqatty otbasynan şyqqan perzent. Äke-şeşeniŋ küni būnyŋ qara jūmysyna qarap tūrǧan joq. Sonda da ol öndiristi qalady. Esesine ömirlik sabaq aldy. Qorǧasyn zauytynyŋ tamyryna qan beretin bükil tetigin közimen körip, qolymen ūstap, käsiporynnyŋ tynys-tirşiligimen tügel tanysty. Syrbaz äri ziialy, bilikti äri bilimdi, ūqypty äri ūǧymtal 4-razriadty slesarǧa äriptesteri ünemi qūrmetpen qarady. Joǧary bilimdi jas jūmysşy käsiptesteriniŋ jazylmaǧan işki zaŋdaryna baǧyndy. Qasyndaǧylardan bölinip äreket etudi bilgen joq. Äsirese, jalaqy alǧan küni aqşa jinap, syrahanaǧa baratyn qataŋ «dästür» bar eken. Suatqa qūlaǧan üiir siiaqty. Qyzyljaǧalylar bolsa, «şölderi äbden qansyn» dep, olardy aŋdyp otyrady... Jūmysşy tirşiliginiŋ aşysyn da, tūşysyn da solarmen birge tatty. Birinen pana tapty, birine qorǧan boldy. Birte-birte qoly müiizgektenip, öz isine äbden töselip aldy. Erkin qorǧasyn zauytynan köp närseni köŋilge tüiip şyqty. Qazaq jurnalistikasynyŋ öndiristen alşaqtap ketkenin kördi. Äriptesteriniŋ öndiris taqyrybyna tereŋ boilamaitynyna, tipti zauytqa kiruge jüreksinetinine köz jetkizdi. Olardyŋ birazy basylymda qolynan keletin mädeniet pen öner taqyrybyn jazyp, jan saqtaitynyna qynjyldy. Al mūnda qara jūmys qainap jatyr. Öndiris degeniŋ – özinşe bir älem. Asyq oinaityn saqaǧa qūiatyn qorǧasyndy ǧana biletin äriptesteri osy qorǧasyn zauytyna kelip, birer kün aralasa, sanasyna saŋylau tüser edi. Al Erkin öndiris jäne ekonomika taqyrybyna o bastan üiir boldy. Baiaǧyda Nūrtöre Jüsip ekeuiniŋ Kerekudi betke alǧan sebebi de sol. Odan oljasyz bolǧan joq. Bir jyl boiy jūmysşy tabynyŋ qataryn tolyqtyrǧan soŋ, oblystyq «Oŋtüstik Qazaqstan» gazetine korrektor bolyp qabyldandy. Būl basylymda jurnalisterdiŋ korrektorlyq biuroda jūmys isteu täjiribesi būrynnan bar. Qazirgi bas redaktor Abai Balajanov ta tört-bes jyl korrektorlyq qyzmet atqarǧan. Erkin bir jyldan soŋ, tilşilikke ötti. Tört jyldan soŋ «Egemen Qazaqstannyŋ» Oŋtüstik Qazaqstan oblysyndaǧy menşikti tilşisi bolyp bekitildi. Oŋtüstikte tilşi bolu oŋai emes. Būl öŋirdiŋ öziniŋ mentaliteti bar. Maqtauǧa da, dattauǧa da senip qaluǧa bolmaidy. «Oŋtüstikte eŋbek etken bir jylyŋ eki jylǧa tatidy», – deidi jūrt. Tek jürseŋ, toq jürseŋ, Oŋtüstikten jaqsy jer joq. Söitip, Erkin Oŋtüstiktiŋ oty men suyna tüsip, äbden şyŋdalyp şyqty.

Kerbūǧynyŋ kelbeti

Özin-özi damytty, Özge jūrtqa tanytty. Oŋtüstiktiŋ jyluyn, Soltüstikke darytty. (Jurnalistik folklordan)

Birde «Äkim boldym-au qanşa künge?» degen problemalyq maqala jazyp, aimaqtaǧy komandalyq bilikti synady. Sony oqi sala sol kezdegi oblys äkimi jatyp kep renjipti. «Men oǧan ne istedim?», – dep yzalanypty. «Men – osy oblystaǧy tilşimin. Basqa oblystardaǧy äkimderdi jazbaimyn ǧoi. Osy jerdegi basşylardy bilem. Naqty mysaldy qaidan alamyn? Eşkimdi qaralap otyrǧan joqpyn. Problemany ǧana aityp otyrmyn», – deidi Erkin. Şynynda da, ol kezde kezdeisoq äkimder köp bolatyn. Jergilikti basşylyqqa uaqytşa kelgenin bilgen soŋ, öz müddesin köbirek oilaidy. Būl maqala jūrtşylyq arasynda edäuir dümpu tuǧyzdy. Erkinniŋ Oralhan Bökei turaly keremet maqalasy bar. Ol – Oraǧaŋmen künbe-kün jüzdesip, är sözinen tälim alǧan töl şäkirti emes. Qyzmettes bolyp ta körgen joq. Öz ömirinde Altaida tuyp, Alataudy mekendep, Gimalaida köz jūmǧan teŋdessiz tarpaŋ talantpen bar-joǧy üş-aq ret jolyqty. Alǧaş ret ony student kezinde Jazuşylar odaǧynyŋ aldynan ūşyrastyrdy. Asqaq keiippen basyn şalqaq ūstap, zeŋgir kökke köz salyp tūr eken. İyǧyna tüsken qalyŋ şaşyn silkip jibergende, kösile şabuǧa oqtalǧan kerbūǧyǧa ūqsap ketedi. Taǧy birde Puşkin atyndaǧy kitaphanada ötken Oralhan Bökeevpen kezdesuge bardy. Sonda jazyp bergen avtografy da saqtalǧan. Sol kezde teletüsirilim qate boldy ma, äiteuir keş tört ret qaitadan bastaldy. Oraǧaŋ törteuinde tört türli söiledi. Bir sözdi qaitalaǧan joq. Qazyna keudesinen söz degeniŋ örilip şyǧa beredi eken. Birinen-biri ötken tört dubl jasaldy. Ekinşi ret sonda kördi.

Erkinniŋ Oralhanmen üşinşi jüzdesui... Būl qalamgerdiŋ soŋǧy sapary bolyp şyqty. «Jüzinde bir mūŋ jatatyn» – sol şerli sapardyŋ jemisi. Būl joly da Erkin detalǧa döp tüsetin daǧdysynan jaŋylmaidy. Kökireginde jattalyp qalǧan jazuşynyŋ är sözin mūraǧat düniesindei etip, ükilep ūsynady. Oraǧaŋ üşin qaiǧyly aiaqtalǧan osy sapardyŋ är sätin jadynda jaŋǧyrtady. «Östip jabyǧyp, sarylyp jürip, tekseru beketinen de öttik-au. Söitsek, Oraǧaŋ bir tübirtek qaǧazyn tüsirip alypty. «Jol jürmei jatyp joq izdedim, būl jaqsy yrym emes» dep ary-beri sabylyp, älgi qaǧazdy bäribir taba almady...». Osylaişa aldaǧy jamanattyŋ habarşysyndai bolǧan basqa da qolaisyz sätterdi oi eleginen ötkizedi. Erkin Qydyr – Oralhan Bökeimen birge Ündistan saparynda birge bolǧan jurnalisterdiŋ biri. Oraǧaŋmen jolda jürgen bir ǧanibet eken. Jas äriptesterine qamqorlyq tanytty. Köp söilemeidi, şyǧarmaşylyǧy turaly mülde söz qozǧamaidy. Tek anda-sanda äzil aityp qoiady. Erteŋine qazaq jurnalisteri sol eldiŋ Premer-Ministrimen kezdesui kerek edi. Keşke bäri birge dastarhandas bolady. Oraǧaŋnyŋ mazasy bolmady ma, tamaq işip jarytpaidy. Odan äri bölmesine demaluǧa ketken. Taŋerteŋgilik asqa kelmepti...

Gimalaiǧa şattanyp attanǧan qalamgerler qara jamylyp qaitty. Talaidyŋ arman-aŋsaryna ainalǧan Kerbūǧy jat eldiŋ tösinde mert boldy. Būl saparǧa ilesken jigitterdiŋ işinde osaly joq-ty. Qyrannyŋ qiiadaǧy qazasy bärine de äser etti. Qai-qaisysy da qalam terbedi. Ärqaisysy sol sapardaǧy öz Oralhanyn tanytty. Erkin de özgeşe oi tolǧady. Eşnärseni qalt jibermeuge tyrysty. Osy maqalada janyŋdy jylatatyn taǧy bir detal bar. Oraǧaŋ otyrarlyq şeber jasaǧan üskirikti ündilerge tapsyrypty. Tabystap tūryp, «Bizdiŋ bilik qūrǧan babalarymyz da osy jerde ǧajap eskertkişter qaldyrǧan», – depti. Sonda ündilerdiŋ biri: «Baiqaŋyz, sizdiŋ babalaryŋyz būl jerden qaita almai qalǧan», – dep ospadarsyz äzil aitypty. «Sol keşte Oraǧaŋ mazasyzdau küi keşti. Tipti daiaşylar aldyna alyp kelgen taǧamnan da när syzbady» dep jazady Erekeŋ. Söitip, ündiniŋ sözi jyndynyŋ sözi bolyp şyǧypty. Bälkim, tarpaŋ minez Oraǧaŋnyŋ jüikesin jūqartyp, jüregin jūlmalaǧan naq osy äzäzil äzil şyǧar. Būl maqalany ol Oralhannyŋ öz täsiline salyp, şeber aiaqtaidy. «Bälki, Kerbūǧy jüzinen mūŋnyŋ izi joǧalǧan mūŋlyqtardan jerigen şyǧar... Bälki, Kerbūǧy külkitoqtyqty tu eter qoǧamnan boiyn aulaq saldy ma? Ol jaǧy bir Allaǧa ǧana aian».

Qanşa jyl ötse de, Erekeŋniŋ maqalasynda keiiptelgen Kerbūǧynyŋ kelbeti esimizden ketken emes.

Erkinniŋ eŋbegi qai kezde de elendi. Äsirese, onyŋ eki ǧasyrdyŋ toǧysynda Prezident janynan qūrylǧan Sybailas jemqorlyqqa qarsy küres jönindegi Joǧary tärtiptik keŋestiŋ jūmysyna qatysuy bedelin biiktetti. «Egemen Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Erkin Qydyr «Kazahstanskaia pravda» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Aleksandr Kozlov ekeui osy keŋestiŋ müşesi bolyp bekitildi. Qūqyq taqyrybyna qalam tartyp jürgen jurnalist keŋinen kösildi. Būl derbes qūrylym öte tegeurindi edi. Onyŋ pärmenimen birer ministr men oblys äkimi oryntaǧynan ūşyp tüsti. Jurnalisterdiŋ abyroiy artty. Bizdiŋ keiipkerimiz būl iske belsene atsalysyp, eki jyldai jemisti jūmys jürgizdi. Öziniŋ şyqqan tegi de osal emes. Äkesi Saǧyndyq – ūzaq jyl basşylyq qyzmet atqarǧan, qara sözdiŋ qadirin biletin kisi. Degenmen, jazuǧa qūmarlyq anasy Tazagül Tankinanyŋ bauyrlarynan daryǧan tärizdi. Naǧaşy jūrty – qalyŋ qazaqqa tanymal qalamgerler Ǧafu Qaiyrbekov pen Marat Barmanqūlov (Tankin). Biri – öleŋ sözdiŋ sūltany, ekinşisi – televiziia öneriniŋ tūlǧasy. Endeşe, barşaǧa belgili naqyldy säl-päl özgertip, «Jigittiŋ jurnalist bolmaǧy – naǧaşydan» deimiz de...

Şaqyryp tūratyn taqyryp

«Erim» deitin eli bar, «Elim» deitin eri bar. «Egemende» Erkinniŋ, Eŋbegi men teri bar... (Jurnalistik folklordan)

Öz şyǧarmaşylyǧy turaly mülde auyz aşpaityn äriptesterimiz bolady. Aitary joqtyǧynan emes, qarapaiymdylyǧynan. Erkin de solardyŋ sanatynan. Küibeŋi köp kündelikti şaruasyn damylsyz söz etip, seniŋ basyŋdy auyrtqandy jön sanamaidy. Qai maqalasyn qalai jazǧanyn, qai saparda ne tyndyrǧanyn ejiktep eske salyp, käsibin qyzyqtap, eldi äŋgimege tartqanyn da körgen emespin. Biraq äiteuir sonysymen de biikteŋkirep tūrady. Siz ony sözge saraŋ, tilge jūtaŋ eken dep oilap qalmaŋyz. Söilese, Erekeŋ söilesin. Ainalasyn üiirip ala jöneledi. Qaljyŋy qylyştai qiyp tüsedi. Birde «Egemen Qazaqstannyŋ» bölim meŋgeruşisi Ädil Düisenbek Şymkenttegi Erkinge tapsyrma bereiin dep izdese, ol birazǧa deiin taptyra qoimapty. Ūialy telefonnyŋ joq kezi. Osynyŋ aldynda ǧana Şerhan Mūrtaza qyzmetkerleriniŋ tegindegi «ov» qosymşasyn alyp tastaǧan eken. Erkin tabylǧan kezde, Ädekeŋ: «Qaida jürsiŋ-ei?», – dese, «Özderiŋiz ǧoi, «ovymyzdy» alyp tastap, «erkin qydyr» dep qoia bergen», – dep jauap beripti. Sony estigen Şeraǧaŋ da tilşisiniŋ tapqyrlyǧyna riza bolypty.

Jazǧan-syzǧandary turaly özi aqyry söz qozǧamaidy eken, biz aitaiyq. Aldymen aŋǧarylatyny, Erkin maqalalaryna taqyrypty ädemi qoiady. Minekei, sanamalai beriŋiz. «Äkim boldym-au, qanşa künge», «Baiu boldy basty arman», «Törtinşi bilik, törge şyq!», «Qaratai Tūrysov keşirim sūrady, al Ükimettiŋ ūiaty nege oianbaidy?», «Ūlyqqa emes, sotqa bar», «Qaraulyq qaqpany», «Jalsyz jylqynyŋ jalasy», «Qazaqty «Avrora» emes, naryq oiatty», «Otyrardyŋ ornyn sipap qalmaiyq», «Otanymyz tek Oŋtüstik qana ma?», «Deputat atyn jamylyp...», «Kabinetşil reformatorlar», «Bilik tasasynda bailyq bar», «Eki kememen qatar jüzgen eptiler», «Ükimet ūsaqtap ketpese...», «Talapaiǧa saldy da, tasada qaldy», «Qazaqty oiatqan qoŋyrau». Jazǧandarynyŋ jer tarpyp tūrǧan taqyrybyna qarap, eriksiz eleŋ ete qalasyŋ. Sosyn dereu oquǧa kirisesiŋ.

Oqisyŋ da, jurnalistiŋ jazu stili basqalardan bölek ekenin köresiŋ. Stil demekşi, keiipkerimiz aǧysqa qarsy jüzgendi täuir köretin sekildi. Birde ol özgelerdiŋ san ret şarlaǧan izine tüspei, mäselege basqaşa qyrynan kelip, «Qyzmet – qoldyŋ kiri emes» dep taqyryp qoiyp, maqala jazdy. Qaşannan dästürli ürdispen kele jatqan qalypty qaǧidanyŋ qaltarys jaqtaryna üŋildi. Solai, onyŋ maqalasynyŋ şeber qiiulastyrylǧan atauynyŋ özi adamdy tartyp äketedi. Ūlyqbek aǧamyzşa aitsaq, «Gazettiŋ şetinde, Törtinşi betinde, Osyndai taqyryp, Tūrady özine şaqyryp...».

Erkin Qydyr maqalalaryna taqyryp qana emes, forma tabu jaǧynan da sony soqpaq saldy. Taǧy birde ol tüngi qalanyŋ tynysyn tyŋdau üşin trolleibusqa minedi. Qatardaǧy tūrǧyndar tūtynatyn qarapaiym köliktiŋ işindegi qoǧamnyŋ bölşegin bölip alyp qarastyrady. Qalanyŋ halqy jalpy men jalqynyŋ yŋǧaiynda nysanaǧa iligedi. Sol tozyǧy jetse de toqtamauǧa tyrysatyn tegeurindi tehnikanyŋ terezesinen şyraily Şymkent şaharyna zer salady. Al maqalasynyŋ soŋynda tüigen tüiini sanaŋdy selt etkizedi. «Nege ekenin qaidam, äiteuir maǧan bizdiŋ qoǧam däl qazir ülken joldyŋ boiynda toq jalǧaǧyşynan ajyrap, jürmei qalǧan trolleibusty köz aldyma äkeledi...». Būl – 1991 jyldyŋ qaŋtarynda jaryq körgen maqala. Bylq-sylq etken odaqtyŋ äli taramaǧan kezi. Ilgeride jazǧan «Tosqauyl nemese 1984-1988 jyldardy qamtityn şytyrman oqiǧaly eki seriialy derekti filmniŋ ssenariii» degen feleton ülgisindegi maqalasy da oŋtüstiktegi oily oqyrmannyŋ esinde bolar. Ol tūsta būl eşkimge jalyn ūstata qoimaityn «Oŋtüstik Qazaqstannyŋ» jas perisi edi. Basy bardy idiruge, tizesi bardy bügiltuge beiim tūratyn kezi. Jiyrma bestiŋ jalynymen jazylǧan sol dünielerdiŋ qyzuy äli künge deiin kete qoiǧan joq.

Erkin maqalany jazu barysynda sätti detaldardy köbirek izdeidi. Ony molynan tabady da. Jazǧanyn sonymen tūzdyqtaidy. Ony tuyndysynyŋ är tūsyna mör ǧyp basady. Baiandalatyn faktilerdi şiryqtyra tüsu üşin ärqaisysyn şegelep tūryp bekitedi. Maqalany öte sätti aiaqtau – onyŋ qaşannan qalyptasqan dästürli maşyǧy. «Qazaqtyŋ toiy: jinalys, ysyrap jäne tyraştanu» degen äleumettik ocherkiniŋ soŋynda amerikalyq etnograf-ǧalym Sinti Verner bikeştiŋ zertteui turaly aitady. Būl Erekeŋ neǧyp aiaq astynan «sintişilep» ketti dep, soŋyna jetkenşe asyǧasyz. Söitsek, ol AQŞ-tan kelgen aq bikeştiŋ özine nemese közine emes, sözine qyzyqqanǧa ūqsaidy. «Jas ǧalymnyŋ taŋdaǧan taqyryby – qazaqtyŋ salt-dästüri. Ol Oŋtüstik öŋirinde eki jyldai zertteu jürgizip, derekter jinap bolǧan soŋ, eline baryp, dissertasiia qorǧapty. Būl joly qazaqtyŋ toi-tomalaqtaǧy şyǧyny jaily taqyrypty zertteuge kelgen eken. Mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy amerikalyqtar qazaqtyŋ bir osal tūsyn döp basqanyna qairan qaldym. Ūiat boldy ǧoi...» dep qorytady. Bäse...

Äriptesimizdiŋ jazǧan dünieleri toptastyrylǧan «Ūsaqtama, Ükimet» atty kitabyna alǧy söz jazǧan äigili Şeraǧaŋ – Şerhan Mūrtazanyŋ özi «Eŋbekteriniŋ qaisysyna bolmasyn, köz jügirtseŋiz, öz ūltyna degen qūrmet pen süiispenşilik lebin aŋǧarasyz» dep baǧa beripti. Eŋbegi eskerusiz bolǧan joq. BAQ salasyndaǧy Prezident syilyǧyn ielendi. Qazaqstannyŋ eŋbek siŋirgen qairatkeri atandy. Älemniŋ talai eliniŋ topyraǧyna tabany tidi. Ärqaisysynan özindik oi tüidi. «Otyrar» atty tanymdyq kitap jazyp, el aldyndaǧy paryzyn ötedi.

Qalamy qarymdy, qadamy qadirli Erkin – erkin oidyŋ adamy. Ol erikkenşe emes, Erkinşe jazady. Köp jazyp, köbik ezedi eken dep qalmaŋyz. Keide ailap-jyldap qalam ūstamai ketetini bar. Ondaida qarap jürmeidi. «Egemenniŋ» kündelikti qara şaruasy jetip artylatyn. Sauytbek aǧamyzdyŋ säuletkerlik talǧamymen salynǧan sändi ǧimaratta Erekeŋniŋ de erekşe qoltaŋbasy bar. Jurnalist bolmaǧanda, sözsiz ekonomist bolar edi. Oǧan qabilet-qarymy molynan jetedi. Mūnysy «Egemenniŋ» ǧimarattaryn tūrǧyzu barysynda aiqyn körindi. Jurnalisterge arnap bir emes, birneşe üi, eki jataqhana salyndy, redaksiianyŋ negizgi qory ūlǧaia tüsti. Sonyŋ nätijesinde ūjymda baspanasyz birde-bir qyzmetker qalǧan joq. Jarnama tartu, tabys tabu jolǧa qoiyldy, gazet taralymy östı. Keiın ol bükıl ūjymdy basqardy. «Egemenniŋ» tütinin tüzu ūşyruǧa sol şaŋyraqta şirek ǧasyrdan astam uaqyt qyzmet atqarǧan Erkinniŋ siŋirgen eŋbegi mol.

Erkındıktıŋ elşısı Erkınnıŋ «Egemendegı» dästürı bügınde elordanyŋ bas gazetı «Astana aqşamynda» jalǧasyp keledı. Bas redaktor retındegı bedelı biık. Jūrtqa jaily, eşkımge dauys kötermeidı. Bırde-bır qyzmetkerınıŋ «eŋsemızdı sol ezgılep tastady» degenın estıgenımız joq.

Ol – qarym-qabıletın jariialylyqtyŋ bastau-būlaǧyna suarǧan birbetkei buynnyŋ ökili. Öziniŋ de, söziniŋ de erkin bolatyny sodan. Jazudy bastasa – qalamyn, qūrylysty bastasa – qalaǧyn qolǧa alyp, şeberligin şyŋdaudan jalyqpaidy...

* * *

Äne-mıne degenşe körkem mınezdı keiıpkerımızdıŋ tuǧan künı de kep qapty. Entelep kelıp, esıkten qarap tūrǧan eleulı elu toǧyzyŋyz qūtty bolsyn, Erkın dos! Elıŋız aman, denıŋız sau bolyp, aqyryn söilep, anyq basyp, aman jürıŋız! Karantin bıtken soŋ erkın qydyrarsyz!

Bauyrjan OMARŪLY