Qazaq "algerbrasynyŋ" qainar közı...

Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiaǧa joldanǧan jas ǧalym Äsem Öskennıŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz. «Ǧalym bılımdı bolu kerek, bılımdınıŋ bärı ǧalym bola bermeidı. Ǧalym erınbei üirenedı de ızdenedı. Ǧalym bılım alady da, bılımge bılım qosady»,- degen eken Qanyş İmantaiūly Sätbai bır sözınde. Däl osyndai ǧalymǧa tän qasietterdı geolog-ǧalym, minerologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, qazaqtyŋ tūŋǧyş akademigı Qanyş İmantaiūlynynyŋ öz boiynan ainytpai kezdestıruge bolady. Basqaşa bolǧanda, Qanyş Sätbaidyŋ esımı qazaq ǧylymy tarihynda qalar ma edı?! 1918 jyly 19 jastaǧy Qanyş İmantaiūly Tomsk tehnologiia institutynyŋ matematika fakultetıne oquǧa tapsyruǧa daiyndala bastaidy. Ol sol kezde Tomsk universitetınıŋ matematika fakultetın bıtırgen, Semeide eŋbek etetın Ǧarifolla Nyǧmetullin degen mūǧalımnen qys boiy matematika pänı boiynşa qosymşa sabaq alady. Bıraq, 1919 jyly Ǧabdulǧani Sätbai (azan şaqyryp qoiǧan aty Ǧabdulǧani, anasy Älimä «Ǧanyşym» dep atap, keiın «Qanyş» atanyp ketken) qatty auyryp auruhanaǧa tüsedı. Auruhanada emdegen därıger S.N.Razumovskii nauqasqa būdan bylai auylǧa baryp qymyz ışıp emdelu kerektıgın aityp, oquy toqtatylady [2, 23]. Geolog-ǧalym retınde tarihta mäŋgılıkke esımı qalǧan Qanyş İmantaiūly Sätbaidyŋ  matematika pänı baǧyty boiynşa joǧary bılımı joq bolsa da qazaqtan şyqqan eŋ alǧaşqy oqymystylardyŋ bırı bolyp, 1924 jyly «Algebra» oqulyǧyn jazǧany belgılı. Endeşe, bügıngı aitarymyz, Q.Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧy jaiynda bolmaq. Iаǧni, «Algebra» oqulyǧynyŋ jazylu, şyǧu tarihy. «Algebra» oqulyǧyn Q.Sätbai kımderge arnap jazdy, qalai jazdy? Osy oqulyq arqyly ol oquşyǧa, iaǧni ızdenuşıge ne berdı? Būl oqulyq HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq oquşysynyŋ  daiyndyǧyna sai oqulyq boldy ma? Oqulyqtyŋ jalpy qūrylymy qandai?», - degen sūraqtar töŋıregınde oi örbıtemız. "20-jyldardyŋ basynda A.Baitūrsynūly jetekşılık etetın Halyq aǧartu komissariaty sol şaqtyŋ oqyǧandaryna ǧylymnyŋ är salasynan oqulyq jazu men orys tılındegı ǧylymi ädebietterdı audaru jönınde tapsyrys berdı. Nätijesınde H. Dosmūhamedūly – matematika, zoologiia,  M. Dulatūly, S. Qojanūly, Ä. Ermekūly, Q. Sätbaiūly – matematika, algebra, T. Şonanūly – geografiia, tarih, M. Jūmabaiūly – pedagogika, J. Aimauytūly – psihologiia, Q. Kemeŋgerūly – himiia, tıl, tarih,  J. Küderıūly – tıl, ädebiet, mädeniet, Ä. Bökeihanūly – astronomiia, geografiia, M. Äuezūly – ädebiet, S. Säduaqasūly – teatrtanu, A. Baitūrsynūly, E. Omarūly, T. Şonaūly, N. Töreqūlūly – tıl salasynan eŋbekter jazdy" [1, 429],- deidı belgılı alaştanuşy ǧalym D.Qamzabekūly. Q.Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧyn jazuyna tek A.Baitūrsynūlynyŋ tapsyrmasy sebep boldy desek, ol bırjaqty ekıūştylau pıkır bolar edı. Menıŋşe, Halyq aǧartu komissariatynyŋ tapsyrmasy öz aldyna, negızgı sebep: örkenietten kenje qalyp, bılım men ǧylymǧa şöldep otyrǧan halqyna Q.Sätbai «Algebra» oqulyǧy arqyly şynaiy perzenttık mahabbatpen kömek qolyn sozyp, «jyrtyǧyna jamau boludy» oilady. Q.İmantaiūly 1918 jyly Semeidegı pedagogikalyq tehnikumdy tämamdap, sol jyly Semei qalasyndaǧy qazaq mūǧalımderıne arnalǧan 2 jyldyq pedagogikalyq kurstarǧa jaratylystanu pänınen sabaq beredı. 1919-1920 jyldary Semei guberniiasy, Pavlodar uezı, Aq kelın bolysyndaǧy №4 auylda mūǧalımdık qyzmet atqarady. Jaratylystanu baǧytynan sabaq bergen Qanyş İmantaiūly qazaq mektepterındegı oqulyq tapşylyǧyn öz közımen körıp, basynan keşıredı. Özınıŋ de oiynda jürgen, jazyp, bastap ta qoiǧan  Q.Sätbaiǧa Halyq aǧartu komissariatynyŋ tapsyrysy «Algebra» oqulyǧyn tezırek jazyp, bıtıruıne sebepşı bolady. Zertteulerge qaraǧanda ǧalym būl kıtapty nebary 20-aq jasynda jazǧan. 1919 jyly oquşylarǧa täjıribe barysynda jazylyp bastalǧan 592 betten tūratyn arab grafikasymen jazylǧan (keiın 1400 betten tūratyn kıtap bolyp, latyn grafikasymen jazylyp, qaita jaŋartyldy)  būl kıtap,  1924 jyly tolyqtyrular men jöndeulerden ötıp, qoljazba Halyq aǧartu komissariatynyŋ ǧylymi-ädebi keŋesınde matematikalyq oqulyq retınde maqūldanyp, baspaǧa ūsynylady. Bıraq, baspada oqulyq ışındegı algebralyq jazbalardy belgıleitın şriftar men matrisalardyŋ bolmauyna bailanysty, «Algebrany» basyp şyǧaru mümkın bolmady. Sol sebeptı de oqulyq 1927 jyly Mäskeudegı Sentrizdatqa jıberıledı. Mūnda da, Sentrizdat pen Kazizdat arasyndaǧy tüsınıspeuşılıktıŋ saldarynan oqulyq taǧy da şyqpai qaldy. Osy oqulyqtyŋ ünemı kedergıge ūşyrap, jaryqqa şyqpai qaluy jönınde Halyqaralyq Q.İ.Sätbaev qorynyŋ prezidentı Käkımbek Salyqov bylai deidı: "Avtor retınde Q.Sätbaev būǧan qatty alaŋdauşylyq bıldırıp, būl baspalarǧa bırneşe märte hat joldaǧanymen, eşqandai nätije şyǧa qoimaidy. Mūnan keiın 1929 jyly latyn alfavitıne auysuǧa bailanysty Q.İ.Sätbaev oqulyqtaǧy formulalardy bastan-aiaq latyn ärıpterımen tüzep şyǧyp, 03.03.1929 jyly latynşa köşıruge tapsyrady. Söitıp, qoljazba qaita latynşaǧa köşırılıp, qaitadan baspaǧa ötkızıledı. Bıraq, 30-jyldardan bastap Qazaqstanda bırtındep keŋester odaǧyna bıryŋǧai, ortaq oqu baǧdarlamalary men audarma oqulyqtarǧa köşu bastalyp ketedı de, Q.İ.Sätbaevtıŋ «Algebra» oqulyǧyn basyp şyǧaru ısı aiaqsyz qalady" [1,4],- deidı. Oqulyqtyŋ qanşalyqty kerek ekenın sezıne otyryp jazǧan jas mūǧalım Qanyştyŋ «Algebra» oqulyǧynyŋ baspadan şyqpai qaluynyŋ sebebı, oqulyq sapasy jaǧynan tömen boldy-au, - degen jaŋsaq pıkır qalyptaspauy tiıs. Oqulyqtyŋ der kezınde baspadan jaryq körmeuınıŋ negızgı sebebın joǧaryda aityp öttık. Q.Sätbaidyŋ «Algebrasyn» taldamas būryn, oqulyqtyŋ mazmūnyna nazar audarsaq, bırınşıden: oqulyq HI bölımnen jäne är bölım baptardan (taqyryptardan) jäne ärbır taqyryptyŋ soŋyn tüiındep (teorema jasap) otyrady. I BÖLIM (oqulyqta «I-ınşı bölım» dep beredı). BASTAUYŞ ŪǦYMDAR. I bap: Algebranyŋ audany jäne belgılerı. Būl bölımde jalpy algebra turaly tüsınık berıp ötedı (Algebra degenımız ne? Örnekter; Arifmetikanyŋ 4 amaly, t.b.). II BÖLIM. BAǦYTTY ŞAMALAR, DŪRYS JÄNE TERIS SANDAR(Syzyq ädısı; Qosu, alu, ösıru, bölu amaldary, t.b.). III BÖLIM. ÄLPETTERDIŊ TÜRLI ÖZGERTU JOLDARY. ALGEBRANYŊ BASTAUYŞ TÖRT AMALDARYNYŊ JOSPARY.V I baptan tūrady (Bütın jäne bölşek älpetter(qazırgışe: örnek); Bır müşelı jäne köpmüşelı älpetter; Algebranyŋ bırınşı üş amaldary, bölu amaly; EÜOB (Eŋ ülken ortaq bölgış), EKOB (Eŋ kışı ortaq bölgış); Ara (qatynas) jäne teŋ aralardyŋ (arifmetikalyq orta) jüielerı). IV BÖLIM. ŞAMA BAILANYSTARYN PIŞIN TÜRINDE SURETTER. III baptan tūrady (Diagram men grafik degen ne närse? Şama bailanystary jäne funksiia (berne).  V BÖLIM  VII baptan tūrady ( Bırınşı därejelı teŋdeuler; Bırınşı därejelı bır belgısızdı teŋdeulerdı şyǧaru (syzyqtyq teŋdeu); Bırınşı därejelı ekı belgısızdı teŋdeulerdı şyǧaru (jazyqtyqtyŋ teŋdeuı); 3 iaki onan da köbırek belgısızderge ie bolǧan bırınşı därejelı jüielı üş, iaki onan köp teŋdeulerdıŋ şeşımı (keŋıstıktıŋ teŋdeuı). VI BÖLIM. DÄREJELER MEN TÜBIRLER. VIII baptan tūrady (Därejege satylau; Tübır (  ); Ekınşı därejelı eseptıŋ tübırlerdı tabu; Eseptık tekşe tübır şyǧaru joldary (  ); Radikaldardyŋ ölşemsız mänderı; Jalǧan iaki kümändı sandar (teŋdeudı qanaǧattandyrmaityn şeşım). VII BÖLIM. JOǦARY DÄREJENIŊ TEŊDEULERI. VI baptan tūrady (Şarşylyq teŋdeuler(kvadratnoe uravnenie). VIII BÖLIM. TEŊDEULER JÄNE KÖMESKI TEŊDEULER. II baptan tūrady (Teŋsızdıkter; Kömeskı teŋdeuler). IH BÖLIM. DÄUIRLEULER (progressiia). II baptan tūrady (Esep däuırleuı (progressiia). H BÖLIM. QŪRAMALAR. NIýTON QOS MÜŞELIGI JÄNE ÜZDIKSIZ BÖLŞEKTER. III baptan tūrady. HI BÖLIM. LOGARİFMDER. IV baptan tūrady. HH ǧasyrdaŋ basynda älı ǧylym jetıle qoimaǧan qazaq qoǧamynda,  Q.Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧyn jazyp şyǧuy oŋai şarua emes edı. Qalyptasqan jaǧdaidy tereŋ tüsıngen A.Baitūrsynūly jetekşılık etken Halyq aǧartu komissariatynyŋ negızgı tapsyrysy «orys tılındegı ǧylymi eŋbekterdı sapaly audaru» kerek deidı. Menıŋşe, Q.İ.Sätbai būl oqulyǧynda orys matematigı A.P.Kiselevtıŋ «Algebrasyn» tiısınşe audaryp, ony özıne negızgı körsetkış, baǧyttauşy qūral retınde paidalanǧan. Sebebı, A.P.Kiselevtıŋ «Algebrasy» men Q.İ.Sätbaidyŋ «Algebrasy» arasynda, äsırese mazmūnynda (mazmūnyn joǧaryda körsetıp ötkendei) ūqsastyqtar öte köp. Būǧan qarap, Q.Sätbai öz «Algebrasyn» eş özgerıssız sol küiınde A.P.Kiselevten audarypty dep aitu qate pıkır bolǧan bolar edı. Q.Sätbai öz eŋbegınde qazaqtyŋ ūǧymyna tüsınıksız sözderdı, terminderdıŋ qazaqşa balamasyn tauyp, jai esepterge, äsırese «mäsele» esepterge «şekpen jauyp» qarapaiym ūǧymmen qūlpyrta audaryp, qazaqşalaǧan. Mäselen, V bölımınıŋ, «Bırınşı därejelı bır belgısızdı teŋdeulerdı şyǧaru» dep atalatyn II babynda myna tömendegı «mäsele» esepterdı qūrastyra otyryp, teŋdeu qūru arqyly şyǧaru kerektıgın aitady: "Üş tūiaq kümıstıŋ salmaǧyn bır qossaq, 33 qadaq bolady. 1-şı tūiaq qalǧandarynan üş qadaq auyr. Tūiaqtardyŋ ärqaisysynyŋ salmaǧy neşe qadaqtan bolǧany? Ekı auyldyŋ qoilarynyŋ jalpy sany – 220, eger de 1-şı auyl 2-şı auylǧa – on tört qoi berse, ekı auyldyŋ qoiy teŋeser edı, är auylda neşe qoidan bolǧan edı? Saudager bar pūlyn 2760 teŋgege  satqanda, barlyq 15% paida tabady. Paidasy qanşa bolǧany?" [1, 177] (Oqulyqta rim jäne arab sifrlarynan keiın «–ynşy», «–ınşı» qosymşalary jalǧanǧan. Ä.Ö.),- degen siiaqty mäsele esepter köptep kezdesedı. Bırınşı esepte «tūiaq» sözı men «qadaq» sözın qoldanady. Qazaqtyŋ tüsınıgınde  –  «tai tūiaq», «qoi tūiaq» degen ūǧym bar. Al, būl jerde, «üş tūiaq kümıstıŋ salmaǧy» dep otyrǧany «qoi tūiaq». Kölemı (formasy) qoidyŋ üş tūiaǧyndai kümıstı salystyrmaly türde aityp otyrǧany. Al, ekı jüz gramǧa teŋ salmaq ölşemın qazaqtar «qadaq» dep ataǧan. Q.Sätbai HIH-HH ǧasyrlardaǧy, tıptı älı künge deiın kezdestın «qarys (19-20sm)», «üş torsyq su (2,5 litr)», «süiem (17-18sm)», «elı (2sm)», «qadaq (200gr)» siiaqty ölşem ataularyn qoldana otyryp, mäsele esepterdı qazaqtyŋ psihologiiasyna, salt-dästürıne sai ete otyryp qūrastyrǧan. Avtor ekınşı esepte, eseptıŋ basty nysanasyn «qoi» dep alady. Ol «qoidy» mysalǧa ala otyryp mäsele esep ūsynady. Būl «mäsele» esepten qazaqtyŋ sanasynda «tört-tülık» maldyŋ qanşalyqty maŋyzdy röl atqaratynyn bıle alamyz. Üşınşı esepte, «saudager» degen ūǧymdy beredı. «Saudager» sözı qazaqtyŋ tüsınıgınde HIH ǧasyrdyŋ özınde-aq erekşe oryn alǧandyǧyn körsetedı. Avtordyŋ myna bır, iaǧni «terıs sandar» dep atalytyn taqyrypty tüsındıruıne nazar audaraiyqşy: "Eger ekı adamnyŋ bırınde mülık te, boryş ta joq bolsa, 2-şınıŋ mülkı joq, bıraq, 30 som boryşy bar bolsa, mülıktı dūrys, boryşty – terıs şama dep eseptesek, äuelgı adamnyŋ şarua qalpyn «0» sandyq dep, ekınşı adamnyŋ şarua qalpyn – 30 somdyq dep sanauǧa bolady" [1, 24],-  deidı avtor. «Oŋ san» men «terıs sandy» tüsındırgende oŋ sandy – «mülık» dep, terıs sandy – «boryş» (qaryz) dep aluy oquşynyŋ ūǧymyna öte tüsınıktı jait. Sonymen qatar, taǧy bır «Köpmüşelıktı köp müşelıkke bölu» degen bölımınde [1, 72] teŋdeudı avtor joǧary oqu ornynyŋ baǧdarlamasy boiynşa şeşken. Bıraq, būlai şeşu – teŋdeudı şeşudıŋ eŋ oŋai joly bolyp qarastyrylady. Al, qazırgı mektep baǧdarlamasynda mūndai kürdelı teŋdeudı qiyn jolmen şeşedı de, joǧarydaǧy şeşu jolyn joǧary oqu ornyna barǧanda ǧana bılıp jatady. Menıŋ oiymşa, osy, Q.Sätbaidyŋ nūsqasyn mektep baǧdarlamasyna engızgenımız dūrys bolǧan bolar edı. Iаǧni, qiyn esepterdı oŋai jolmen şeşu ädısın köre otyryp, Q.Sätbaidyŋ oqulyqtaǧy esepterdı oquşynyŋ ūǧymyna  sonşalyqty jeŋıl, sonşalyqty tüsınıktı etıp bergendıgıne rizaşylyq sezımmen erıksız taŋ qalamyz. Demek, Q.Sätbai özınıŋ «Algebra» oqulyǧyndaǧy köptegen esepterdı qazaqtyŋ psihologiiasyna, mädenietıne, mentalitetıne sai ete otyryp,  oŋaidan jeŋılge qarai esepterdı neǧūrlym oŋai jolmen berudı aldyna maqsat etıp qoiǧany közge aiqyn bılınedı. Tek «mäsele» esepterde ǧana emes, sonymen qatar, keste, grafik, diagramma syzuda da qazaqşa ai, kün, jyl attary men qala, auyl attaryn qatar berıp otyrǧan: "Qazaqstannyŋ tömengı jerlerınıŋ jyldyq orta jylylyǧy ai basyna jıktegende myna türde bolady eken:

Ai aty	Semei	Aqmola	Qyrǧyz	Teke
Qaŋtar	-17,9˚	-18,7˚	-16,8˚	-14,5˚
Aqpan	-17,7˚	-18,1˚	-15,3˚	-13,9˚
Nauryz	-8,5˚	-9,7˚	-6,7˚	-3,9˚
Kökek	+2,7˚	+1,3˚	+7,0˚	+4,7˚
Mamyr	+13,8˚	+12,7˚	+17,5˚	+16,0˚
Mausym	+20,0˚	+17,6˚	+22,2˚	+22,3˚
Şılde	+22,5˚	20,6˚	+24,7˚	+22,3˚
Tamyz	+19,3˚	+17,8˚	+23,0˚	+20,8˚
Qyrküiek	+13,2˚	+11,6˚	+15,6˚	+14,0˚
Qazan	+4,3˚	+2,0˚	+5,5˚	+6,9˚
Qaraşa	-8,8˚	-8,5˚	-4,9˚	-3,9˚
Jeltoqsan	-13,6˚	-14,9˚	-12,5˚	-9,0˚

Osy eseptı qoldanyp, körsetılgen tört okrüktık jyldyq aua jylylyǧynyŋ ailyq özgerısterınıŋ grafikterın jasau kerek" [1,126],- dep körsetedı. Osyndai esepterdı köre otyryp, bız, Q.İmantaiūlynyŋ «Algebrasyn»  A.P.Kiselev  «Algebrasynyŋ» audarmasy degen tūjyrym jasasaq,- ol oiymyz tüp tamyrymen  qate pıkır bolǧan bolar edı. Q.Sätbai algebrany ömırmen tyǧyz bailanystyrǧany öz aldyna, ol algebrany basqa ǧylym salalarynan bölıp-jarmai, ünemı bailanystyryp otyrady. Ony avtor tıkelei aitpasa da belgılı bır taqyrypty tüsındırgende oquşynyŋ tüsınuıne oŋai boluy üşın basqadai pändermen (ǧylym) bailanystyra otyryp tüsındıredı. Mysaly, "Adam ömırındegı barlyq özgerıster, tabiǧattaǧy türlı körınısterdıŋ bärın baiqasaq, ünemı bırıne bırı bailauly tetıktı bolyp otyrmaqşy. Ömırdegı küştıŋ bırın özgertsek, basqalary da belgılı retpen özgerıp otyrmaq. Tabiǧat özgerısterınıŋ tärtıbın, adam ömırındegı, ainaladaǧy bolyp jatatyn türlı körınısterdıŋ, şama bailanystaryn tauyp, özgerısterdıŋ tetıgın aşyp, "teŋdeu" türıne, ne funksiia retınde tärtıpke äkelıp zerttep otyru, qai ǧalymnyŋ bolsyn negızgı maqsatynyŋ bırı. Soŋǧy uaqyttaǧy önerdıŋ däuırleuı: aldymen tabiǧattaǧy osyndai şama közımen qaraudan tuyp otyrǧandyǧy mälım" [1, 168],- degen sözınen-aq, Q.Sätbaidyŋ barlyq ǧylymdar salasy bır-bırımen tyǧyz bailanysta ekenın aitqanyn bılemız. Qarapaiym sözben tüsındırsek, jer şary bıreu, aspan älemı bıreu, tabiǧat ta bıreu jäne tabiǧi faktorlar bır-bırımen tyǧyz bailanysta. Sondyqtan da ǧylym türlerı de bır-bırımen tyǧyz bailanysta ömır süredı. Barynşa qarapaiym jäne ǧylymi negızı öte tereŋ tūjyrym. Menıŋşe, Q.Sätbaidyŋ «Algebrasy» eŋ bırınşı mūǧalımder üşın jazylǧan kömekşı oqu qūraly. Sebebı būl oqulyqta «algebra degenımız ne?» degennen bastap, algebranyŋ bükıl taqyryptaryn, onyŋ erejelerın tüsındıre otyryp, bırneşe mysaldar keltırgen. Taqyrypty tereŋdete tüsındıru üşın oqulyq avtory oquşynyŋ özı şyǧaruyna qosymşa esepter bermegen. Sondyqtan da, Q.Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧyn belgılı därejede daiyndyǧy bar mūǧalımderge, mümkın keibır ızdenuşılerge arnalǧan qosymşa oqu qūraly dep oilaimyz. Matematika ǧylymy arifmetika, algebra, geometriia sekıldı salalarǧa bölınetını belgılı. Būl oqulyqtyŋ «Algebra» ataluynyŋ özı oqulyqtyŋ tolyqtai mazmūnyn aşyp tūr. Q.İmantaiūly oqulyqtyŋ basynda: "Gustov Niuton deitın ǧalym algebrany «sandardyŋ jalpy jüiesı» (vseobşaia arifmetika) dep anyqtaǧan. Būl aradan algebranyŋ közdeitın maqsaty:

• sandardyŋ jalpy qūrylu erejelerın körsetu;
• ärtürlı ūqsas esep mäselelerınıŋ jalpy şeşu täsılderın qarastyru" [1,9],- dep, bastamasynda Niutonnyŋ sözın beredı. Al, 10 tomdyq "Qazaqstan" ūlttyq ensiklopediiasynda: "Algebra ( arab. äl-djäbr) – matematikanyŋ teŋdeulerdı şeşu jönındegı esepterge bailanysty damyǧan negızgı bölımderınıŋ bırı" [3, 257],- delınedı.

  Al, Q.Sätbai öz oqulyǧynda algebranyŋ negızı, iaǧni sandarmen jūmys ısteu arqyly jäne teŋdeu arqyly eseptı şeşu joldaryn qarastyrady. Qazırgı taŋdaǧy mektep baǧdarlamasyndaǧy «algebra» oqulyǧy 7-synyptan bastau alady. 7-synypqa deiın jalpy matematikany oqyp, 7-synyp pen 11-synyp aralyǧynda «algebra», «geometriia» dep bölıp oqyp qarastyrady. Al, Q.İ.Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧynda qazırgı 5-synyptyŋ bardarlamasynan bastau alǧan. Mysaly, «Dūrys jäne terıs sandar», «Sandar ornyna ärıp engızudıŋ sebebı – tüiındes esepterdıŋ jalpy şyǧaru täsılderın körset», «algebranyŋ amal belgılerı» siiaqty taqyryptardan tūratyn I bölımı qazırgı 5-synyp matematikasy bardarlamasy desek, «Dūrys jäne terıs sandar», «jol formulasy: S=VT», «Bölşek esepter», «Prosentpen berılgen esepter» 6-synyp matematikasynyŋ baǧdarlamasynda bar taqyryptar. Q.Sätbaidyŋ būlai algebraǧa jalpy matematikanyŋ taqyryptaryn beruı, ol onyŋ bılmegendıgı emes. Kerısınşe, joǧaryda   matematika ǧylymy ıştei salalarǧa bölınetının Q.Sätbaev tereŋ bılgen. Sol sebeptı de ol, jaratylystanu ǧylymy älı jetılmegen qazaq qoǧamyna «Algebra» oqulyǧyn osylai, qazaqtyŋ ūǧymyna sai etıp jazyp, jetkızu öte qajet dep eseptegen. Būl oqulyqtyŋ eŋ basty erekşelıgı «oŋaidan qiynǧa» qarai jürıp otyruynda. Oqulyq öte tüsınıktı, jatyq, termin sözderdıŋ qazaqşalanǧan nūsqasymen jazylǧan. Būl – sol kezeŋde oqulyqtardyŋ barlyǧyna, äsırese, jaratylystanu pänderı oqulyǧyna tän negızgı belgı edı. Joǧaryda aityp ötkendei, Q.Sätbai atalmyş oqulyǧyn jazuda A.P. Keselevtıŋ «Algebra» oqulyǧyn özıne baǧdarşam retınde paidalanǧanyn aityp öttık. Sebebı, oqu aǧartu ısı endı qolǧa alynyp jatqan sol kezdegı qazaq qoǧamy üşın, uaqyt synynan ötken, ǧylymi negızı joǧary jaratylystanu pänderı oqulyqtaryn orys tılınen qazaqi ortaǧa beiımdei audaru – tabiǧi ürdıs edı. Q. Sätbai da özınıŋ «Algebra» oqulyǧyn jazuda osy ürdısten attap kete almady. 1924 jyly jazylǧan būl eŋbekte qazaqşa balamalanǧan 120 dan asa terminderdı kezdestıremız. Bügıngı taŋda «naqty ǧylymdar qazaqşalanbaidy» degen pıkır bar. İia, ol bügıngı taŋdaǧy pıkır. Al, HH ǧasyrdyŋ basynda Q.İmantaiūlynyŋ terminderdı qazaqşalauy sol zamannyŋ, tıptı sol kezdegı qazaq qoǧamynyŋ talaby boldy. Öz ūltyn, tılı men salt-dästürın jan-tänımen süiıp tuǧan tılı – qazaq tılınıŋ ǧylym tılıne ainaluyna barynşa müddelı bolǧan sol kezdegı Alaş ziialylarynyŋ ǧylymi termindı qazaqtyŋ ūlttyq bolmysy men tüsınıgıne sai qazaqşaǧa audaruy – tabiǧi sūranys jäne qajettılık edı. Bügınde elımızde «Ruhani jaŋǧyru», «Kiril älıpbiınen latyn älıpbiıne köşu» degen siiaqty zaman talabyna sai özgerıster enıp jatqanda, qazaq ǧylymynda da özgerıster boluy kerek siiaqty. Eger, osy bastan qazaq ǧylymyndaǧy termin sözderdı qazaqşaǧa balamalasaq, qazaq tılınıŋ «ǧylym tılıne» jetıle tüsıp, jyldamdaityn edı. Būl menıŋ jeke pıkırım. A.Baitūrsynūlynyŋ söz önerındegı (ädebiet), lingvistikadaǧy (tıl bılımı) termin sözderdı qazaqşalaǧany sekıldı, Q.İ.Sätbai da arifmetikadan (esep jüiesı) bastap, barlyq terminderdı qazaqşaǧa keltırgen. Mysaly, bölşek (drob), älpet (vyrajenie), şama (velichina), örnek (formula), däreje (stepen), tübır (koren), qorşau (skobki), tık qorşau (kvadratnye skobki), san ösırgış (koeffisient), ortaq eŋ ülken bölgış (obşii naibolşii delitel), tüiın (teorema), berne (funksiia), diaǧramm (diagramma), syzba (grafik), esep (zadacha), qondyrma täsılı (sposob podstanovki), salystyru täsılı (sposob sravneniia), alu täsılı (sposob vychitaniia), däuırleu (progressiia), eselı ösımder (slojnye prosenty), t.b. köptegen terminder qazaqşalanǧan. Qorytyndylai kele, Qanyş İmantaiūly Sätbaidyŋ «Algebra» oqulyǧy HH ǧasyrdyŋ basynda qazaqtyŋ tüsınıgıne sai, qazaqşa termindermen, kez-kelgen eseptı jeŋıl jolmen beruımen erekşelenetın jäne matematikany jeke ǧylym salasy dep bölıp jarmai basqa ǧylym salalarymen bırge qarastyra otyryp jazylǧan qūndy eŋbek häm qazaq ǧylymi matematikanyŋ bastauy bolyp tabylady, - dep oiymyzdy tūjyrymdaimyz. Bügıngı taŋdaǧy bızdıŋ mektep baǧdarlamasyndaǧy oqyp jürgen «Algebra» oqulyǧymyzdyŋ da bastauy osy Q.Sätbaidyŋ «Algebrasynda» jatyr dep aituymyzǧa da tolyqtai negız bar ekendıgın joǧaryda atap öttık. 1947 jyly Angliiaǧa sapar jasaǧan keŋes parlamentariiınıŋ ışındegı qazaq ǧylymyna Ūlybritaniianyŋ eks premer-ministrı U.Cherchill qaljyŋdap: «Barlyq qazaqtar sız siiaqty sūŋǧaq, batyr tūlǧaly ma?», - dep sūrapty. Sonda akademik Q.Sätbai: «O, joq, Cherchill myrza, qazaqtardyŋ ışındegı eŋ kışısı men, menıŋ halqym menen de biık»,- dep jauap beredı. Būl sözınen Q.Sätbaidyŋ öz halqyn sonşalyqty süigendıgın, sonşalyqty qadırleitındıgın baiqauymyzǧa bolady. Bügınde, artyna öşpestei ız qaldyrǧan Q.Sätbaidyŋ U.Cherchillge aitqan sözı şynǧa ainaldy desek te bolady. Rasynda da, qazaq ǧylymi matematikasynyŋ negızın salyp, ony älemdık deŋgeige kötergen Ä. Ermekov, O. Jäutıkov, M. Ötelbaev, Asqar Jūmadıldä sekıldı qazaqtyŋ käsıbi ǧalym-matematikterınıŋ qalyptasuyna ūly tūlǧa geolog-ǧalym Q.İ.Sätbai jazǧan «Algebra» oqulyǧynyŋ igı äserı bolǧandyǧyna senımımız kämıl.         Öitkenı, qazaq «Algebrasynyŋ» qainar közı HH ǧasyr basynda Q.Sätbai jazǧan «Algebra» oqulyǧynan bastau alady. Būl – aqiqat!

---

Äsem  ÖSKEN,

 L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı,

filologiia fakultetı, qazaq tılı

men ädebietı mamandyǧy,

1 kurs magistranty

---

PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER:

1. Sätbaev Q.İ. Algebra. Oqu qūraly: 1924 / Jalpy redaksiiasyn basqarǧan: akademik Ötelbaev M.; latyn qarpındegı nūsqasynan daiarlaǧandar: Tūnǧatarov Ä.B., Qaşqynbaev O.Q., İbatov A.İ., Myrzataeva Q.R. Japsarbaeva L.Q., Aldai M., Abylaeva A.M., Äbdıqalyqova Z.T.; arab qarpındegı nūsqasymen salystyrǧan: Myqtybek D. / – Astana: EŪU baspasy, 2009, - 442b.
2. QANYŞ SÄTBAEV. Ensiklopediia. / Bas. red. B.Ö. Jaqyp. – Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy», 2011. – 664 bet+40 bet türlı tüstı surettı japsyrma.
3. "Qazaqstan". Ūlttyq ensiklopediiasy / Bas red. Ä.Nysanbaev.  – Almaty: "Qazaq ensiklopediiasy"Bas redaksiiasy, 1998. – 720 bet.
4. Qamzabekūly D. Alaş arqauy (zertteu maqalalar). – Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy» baspasy, – 2017. – 408 bet.