Qazaq dalasyn ruhani otarlau mäselesınde eŋ mazmūndy, özektı tūsy – ruhani otarlaudaǧy äreketter. Öitkenı, kez kelgen halyqty jer betınen tūtas joiyp jıberu üşın onyŋ ruhani tamyr-bastaularyn üzu kerektıgı, sol arqyly halyqtyŋ tarihy men tılı, dästürı joiylǧanda ǧana üstemşıl top öz maqsatyna jetetını dausyz. Äsırese, ūlttyŋ dalalyq nanym-senımı, qūdaidy tanu jolyndaǧy berılgendıgın ajyratu maqsatynda qazaq dalasyndaǧy dıni otarlyq saiasat qazaqtar Resei qūramyna enbei tūrǧan kezeŋderde, iaǧni oǧan körşıles elderdıŋ (tatar, başqūrt) mūsylmandyǧyna qarsy şabuyldar Petr I däuırınen bastalady.
Belgılı zertteuşı B. Qairtūlynyŋ «Qazaqiia qalai otarlandy?» atty tanymdyq-tarihi kıtabynda «I Petr patşa 1725 jyly qabyldaǧan asa qūpiia ösietnamasy: «Mūsylmandardy şoqyndyryp qūrtyŋdar, ugro-fin, türkı, moŋǧol-manjur tektı jūrttardy assimiliiasiiaǧa ūşyratyŋdar...» deu bolǧanyn jazady. Orys emes halyqtardy şoqyndyru äreketın tübegeilı jürgızu üşın 1731 jyly Senattyŋ qasynan «Şoqyndyru keŋsesı» qūrylyp, keŋes jūmysyn jüielı jürgızu maqsatynda Qazan qalasynda ruhaniiat (duhovnyi) akademiiasy aşyldy. Missioner mamandar osynda daiyndalyp, olar «orystandyru palatasy» men «qonystanuşylar keŋsesınıŋ» maitalmandary bolyp şyǧady.
Otarlauşylar būratanalardy şoqyndyrudyŋ jospar-jobasyn jasap alǧan soŋ, qazaqtardy naqty şoqyndyru ısın 1808 jyly jüielı jürgıze bastady. Qazaqtardy şoqyndyru Qazaq qalasy arqyly keldı, resmi türde 1862 jyldan bastaldy dese de bolady. Ol: «Eger orystardyŋ müddesı qajet etetın bolsa – onda qazaqtardy qūrbandyqqa şaluǧa eşkım qarsy bolmau kerek» – degen piǧylda jürgızıldı. Istı bır jaqty etu Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ bastyǧy V.V. Grigorevtıŋ tapsyrmasymen missioner İlminskiige jükteldı.
1870 jyly patşalyq Reseidıŋ Aǧartu ministrlıgı «Reseide tūratyn jatjūrttyqtardy sauattandyru şaralary» atty qūjat qabyldaidy. Osy qūjatta körsetılgendei orys emes halyqtarǧa bılım berudıŋ üş türlı baǧyty anyqtaldy.
Bırınşı baǧyt – sabaq sol ūlttyŋ tılınde, bıraq mındettı türde orys älıpbiımen oqytylsyn.
Ekınşı baǧyt – sabaq taza orys tılınde oqytylsyn, tüsınbegen jaǧdaida basqa tıldı paidalanuǧa rūqsat.
Üşınşı baǧyt – sabaq tek qana orys tılınde jürgızılsın.
Osy qūjatta aitylǧan negızdemeler boiynşa missionerlerge ükımet tarapynan tapsyrmalar berıldı jäne orystandyru ideiasyn ıske asyru üşın general-adiutant fon Kaufman arnaiy jospar jasap ony Aǧartu ministrıne bekıttırıp alyp otyrdy.
Al, missioner ǧalym Ostroumov bolsa aziialyq türkı tektesterdı orystandyrudyŋ jelısın anyqtai kelıp: «…orys halqymen jäne orys
memleketımen tüzemdıkterdı jaqyndastyru baǧyty – tıkelei orys transkripsiiasymen jürgızıluı kerek jäne orys älıpbiıne eşqandai özgerıssız, qosymşasyz, qysqartusyz jürgızu talaby basşylyqqa alynuy tiıs», – dep jazady.
Patşaiym II Ekaterina 1785 jyldyŋ 25 qaraşa künı jarlyq şyǧaryp, qazaq siiaqty otarlanǧan beibaqtarǧa dın men oqudy qalai jüzege asyru jaily nūsqaulyq beredı. Osy qūjatta: «...qyrǧyzdardyŋ (qazaqtardyŋ) arasyna Qazan tatarlarynan ırıktep, bızge şyn berılgen, senımdı moldalardy joldau qajet. Olar qazaqtardy patşaǧa berılgen ruhta tärbie jüzgızsın! Būl moldalardyŋ şyǧynyn ükımet moinyna alyp, üzdık mındet atqarǧandarǧa syi-siiapat berıp tūrsyn» delıngen. Osy oraida dın atyn jamylǧan «ukaznoi» moldalardyŋ aiar qylyqtaryn Qūrbanǧali Halida «Tauarih hamsa» kıtabynda aiausyz äşkereleidı. «Ukaznoi molda» – Resei Senaty 1868 jyly qazaqtar arasynda jandarmeriialyq baqylau jasau üşın engızgen qyzmet, lauazym.
· Qazaqtar dın ısı boiynşa Orynbordaǧy dın islam müftiiatyna qaraidy;
· Qazaqtardyŋ jergılıktı jerdegı dıni ısterın taǧaiyndalǧan molda ǧana jürgızedı;
· Molda azamattyq basqarmaǧa sol arqyly Işkı ıster ministrlıgıne baǧynady;
· Moldalar oblystyq basqarma men äskeri gubernatordyŋ şeşımımen bekıtıledı ne bosatylady;
· Meşıtter tek qana general-gubernatordyŋ rūqsatymen salynady;
· Meşıttıŋ janynan jergılıktı balalardy oqytu üşın medırese aşuǧa molda mındettı türde uezd bastyǧynyŋ rūqsatyn aluy kerek degen baptar bar
«Qaǧaz alǧan moldalar sondai bır ıster ıstedı: onymen ne dındı, ne dünienı ūstai almaisyŋ. Bır adam ölse ukaznoi molda bolmasa, iaki onyŋ atynan bıreu barmasa janaza oqymai keibır jaǧdailarda ölıktı sasytyp, obalyna qalmaiyq dep bıreuler janaza oqyp qoisa, ol adam quǧynǧa ūşyraityn boldy. Ony – ukaznoi molda qaida jürse de tapsyryp alyp jazalatyp, ştraf (bodau) töletıp, aiyp töletıp, äuıre etetın bolǧan soŋ, tıptı janazaǧa eşkım jolamai, ukaznoi moldany qai körge kırıp ketse de ızdep tabu aqy iesınıŋ moiyndarynda ülken bır boryş boldy» dep jazdy Q. Halidi.
Dala qazaqtary missionerler ısıne qarsylasyp baqty. Aşyq künnıŋ astynda mūsylmanşylyqty qoldan jasap, küştep, mäjbürlı türde şoqyndyru saiasaty dendegen saiyn narazylyqtar da körıne bastady. Kökşetauda Nauan qazıret, Aqmolada Şaimerden Qosşyǧūlov, Öskemende Qūsaiyn, Zaisan uezınen Qūrban qajylar bıldırgen qarsylyqtardan soŋ, dıni otarlau saiasatyn endı oqu arqyly, oqytu jüiesı arqyly jalǧastyru közdeldı. Qazaq dalasynda alǧaşqy mektepterdıŋ aşyluy, mūndaǧy missionerlerdıŋ äreketı, qazaq aǧartuşylarynyŋ qyzmetı, älıpbidı özgertu sekıldı jūmystar sol kezeŋnıŋ jemısı bolatyn.
Alaş qairatkerı Nauan Hazıret qazaq elınıŋ ūlttyq bolmysyn, täuelsızdıgın saqtap qalu jolynda Qazan men Qyrym tatarlary tapqan joldy, iaǧni Marjani men Gasparaly jolyn dūrys baǧamdap, sol jolda jastardy dıni-aǧartuşylyq baǧytta tärbieledı. Osy oraida joǧarydaǧy avtorlar jinaqtaǧan ensiklopediialyq jinaqta mynadai tūjyrym Nauan Hazırettıŋ alaş ideiasyna jol sıltegendıgın aiǧaqtaidy. «Reseidegı batysşyl jäne şyǧysşyl oqyǧandardy mämılege keltıre alǧan osy jäditşıldık qazaqtyŋ negızgı aǧartuşylyǧynyŋ – Alaş qūbylysynyŋ ırgetasyn qalady».
Joǧaryda söz etkendei Qazan men Qyrym tatarlary, Resei imperiiasyndaǧy mūsylman halyqtary, Kökşetau qazaǧy Nauan Hazıretterdıŋ jädittık közqarastarynyŋ kalyptasuyna HIH-HH ǧasyrlar toǧysynda bükıl älemde ūlt-azattyq qozǧalystyŋ örısteuı, Reseidegı bileuşı monarhiiaǧa karsy baǧyttalǧan demokratiiaşyldyq ürdıstıŋ etek jaiuy, orys emes halyqtarda ziialy toptardyŋ paida boluy siiaqty qoǧamdyq qūbylystardyŋ zor äserı boldy. Köptegen aimaqtarda saiasi partiialarmen, qozǧalystarmen bırge jäditter (jaŋaşyldar) dep atalǧan mädeni-aǧartuşylyq baǧyttaǧy qozǧalys ta paida boldy. Būl qozǧalystyŋ tüpkı maqsaty türık halyqtaryn otarlyq ezgıden azat etu edı. Al ony ıske asyru üşın dın-islamdaǧy jäditşıldıktı türıkşıldıkpen ūştastyru, türık ūltşyldyǧyn nasihattau, jaŋa täsılmen oqytatyn mektepter aşu közdeldı.
Nauan Hazıret Kökşetau öŋırıne kele salysymen halyq aǧartu salasyna köp köŋıl audaryp, qazaq balalaryn bılım aluyn qadaǧalaudy qolǧa alady. Meşıt janyna qaraŋǧy qazaq balalaryn jinap, äsırese Ä. Bökeihanşa aitar bolsaq, «qyr balasyn» oqu-bılım üirenuge şaqyrady. Auyl moldalaryn jinap, olardyŋ bılımın odan ärı jetıldıruge jūmys jasaidy. Meşıt janynan, halyq qarajatymen internat ta saldyrady. Ärine, būl qajyrly qairatkerdıŋ köregen saiasatymen, qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda ıske asady. Özıne kömekşı alyp, oqu-aǧartu ısın odan ärı jetıldıredı.
Nauan Hazırettıŋ ūlt tarihyndaǧy mektep qalyptastyrudan basqa ekınşı erlıgı: orystanyp, şoqynyp bara jatqan halqy üşın, anau Türkiiaǧada hat joldap, är taraptan bılımge keneludıŋ jolyn ızdegendıgı bolatyn. Professor, ädebietşı ǧalym J.Smaǧūlovtyŋ «Ūlttyq ädebiettanu älemı» kıtabynda Nauan Hazıret turaly bylai delıngen: «Kökşetau meşıtınıŋ imamy ataqty Nauan Hazıret (Nauryzbai Palasov) pen osy meşıt janyndaǧy internat mūǧalımı Şaimerden Qosşyǧūlovtyŋ Rossiianyŋ otarşyldyq saiasatyna, dıni mekemelerdı, meşıtterdı jauyp, dın ielerınıŋ mūsylman dınınıŋ şariǧat jolymen qyzmet jasauyna tiym sala bastaǧan jaŋa tärtıbıne qarsy küres ūiymdastyru maqsatynda jer-jerdegı el syilaityn adamdarmen bailanys jasady. Bızge Ş.Qosşyǧūlovtyŋ Abaiǧa jazǧan ekı haty belgılı. Alǧaşqysy – aqynnyŋ balasy Tūraǧūlǧa berıp, ol «şylym orau» üşın bolys R.Qūdaiberdinge berıp, tınıtken kezde sonyŋ qaltasynan şyqqan hat. Ekınşısı - Abai Semeidıŋ uezd bastyǧy Novroskiidıŋ qatysuymen Arqat pochta bölımınen alyp bergen hat. Abai
üiın tıntu – 1903 jyly bolǧan oqiǧa. Nauan Hazıret pen Ş.Qosşyǧūlov bastaǧan adamdardyŋ qazaqtardy orystandyru, şoqyndyru saiasatyna qarsy ıs-äreketı erterek bastalǧan boluy kerek.
Ä. Bökeihan «Qazaqtar» atty maqalasynda: «Ol qūjattarda dınge jäne jerge qatysty mäseleler saiasi-bostandyq mäselelerınen de būryn alǧa qoiyldy. Aryz-tılek hatty daiyndauǧa orys ädebietınıŋ negızınde tärbielenıp, europalyq mädenietke qūlai senetın, otanynyŋ baqytyn batys mädenietınıŋ jemısterın tiımdı paidalana bılu - dep esepteitın, dıni mäselelerdı ekınşı qatarda qarastyratyn intelligentter de, sondai-aq, şyǧys mädenietımen susyndap, ūlttyq-dıni özgeşelıktı nasihattauǧa erekşe den qoiatyn ziialylar da aralasty. Būlardyŋ alǧaşqysyn - batysşylar, ekınşısın - türıkşılder dep atauǧa bolar edı [2, 74].
Alaş kösemı Älihan Bökeihan joǧarydaǧy «Qazaqtar» maqalasynda Resei patşalyǧy tarapynan qazaq jerınde otarlau saiasaty jürgızılıp otyrǧanyn aita kelıp, əsırese, orystandyru, qazaqtardy mūsylman dınınen alastatyp, hristiandandyru əreketın əşkereleidı. Osyndai ezgıge qarsy oianǧan halyq narazylyǧy köptegen bedeldı adamdar qol qoiǧan proklamasiia atty qūjatta jariialanǧan.
Osy bır kürdelı tarihi jaǧdaida mūsylmandyq faktorǧa ülken qauıppen qarap, onyŋ otarşyldyqqa qarsy küş ekenın tüsıngen patşa ökımetı mektep-medreselerdı qūrtu maqsatynda ülken şaralar qoldanǧan. Ä. Bökeihan būl eŋbegınde Nauan Hazıretke arnaǧan bırer oilaryn jazady. «Orys ükımetı qarauyndaǧy qazaq halqyn bauyryna jaqynyraq tartu üşın Nauan hazırettı jer audarǧannan basqa eşteŋe oilap taba almady-au» degen sözdıŋ avtory da Alaş ruhaniiatynyŋ kösemı Älihan Bökeihan edı.
Zaŋǧar KÄRIMHAN,
pedagogika ǧylymynyŋ magistrı
