I
Şyǧarma jazylyp bıttı.... Kıtap bop basylyp şyqqaly da äldeqaşan. Endı, mıne, qaita-qaita basylyp ta jatyr. Şamasy, sırä ūzaq jyldar köz maiyŋdy tauysqan osy kıtapty alǧaş ret jazsam degen oidyŋ basyŋa qaşan, qalai kelgenı haqynda jäne qalai jazylǧany haqynda oi tolǧaityn uaqyt ta jetken siiaqty. Şynyn aitqanda, osy saualdyŋ būdan būryn da bır ret aldymdy tosqany bar. Būnan būryn da däl osy saualǧa jauap bergem. Ol, ūmytpasam, 1970 jyldyŋ köktem aiy edı. Almatyǧa belgılı synşy Leonid Terakopian keldı. Sovet romandarynyŋ seriiasynda şyqqaly äzırlenıp jatqan «Qan men ter» trilogiiasynyŋ alǧaşqy ekı kıtaby - «Ymyrt» pen «Sergeldeŋge» alǧy söz jazbaq bop, arnaiy kelgen sapary edı. Qonaqtyŋ qalauy boiynşa bız köbıne syrtqa şyǧyp, kısı-qara az, tynyş köşelermen köktem şuaǧyn betke ūstai jürıp äŋgıme şerttık. Baiqauymşa, myna jıgıt būryn bızdıŋ jaqta bolmaǧan. Jolǧa şyǧarda qys yzǧary älı de qaita qoimaǧan Moskva maŋynyŋ aua raiyna qarap kiıngenı baiqalady. Al, bızdıŋ jaqqa biyl köktem erte kırgen-dı. Qys yzǧary qala tügıl köşege şyqsaŋ-aq köz aldyŋa kölbep tūryp alatyn sonau tūla boiy tüp-tügel qardan arylyp, kıreuke mūnar arasynda kökşıl jotasy kök tırep jatatyn zaŋǧar taudyŋ özınen de sezıle qoimaidy. Onyŋ üstıne biyl qys yzǧary bır lezde synyp, qardan arylǧan qarajon dala qala ırgesınde busanyp, ertelı-keş köŋıl aşar qoŋyr jel tau qoinauynan estı de tūrdy. Älden bür jara bastaǧan terek būtaqtarynda üime-jüime bop otyrǧan torǧailar da erekşe sairauyq. Qonaq üstındegı qys paltosyn auyrlap, qos öŋırın baǧana bız kezdeskende-aq serpıp aşyp tastaǧan-dy. Dala tügıl qala köşelerınen de kädımgıdei anyq sezıle bastaǧan erte köktem tynysyna sergek äserlenıp kele jatty da, kenet ol menen kıtap jaiynda sūrady. Bırden-bır bılgısı kelgenı osy kıtapty jazsam degen oidyŋ basyma qalai kelgenı haqynda. Būnyŋ jauaby kökıregımde sairap tūrsa da, men salǧan jerden şeşıle qoimai, ötken künge oi jügırtıp ırkıle tüstım. Sonda menıŋ oiyma sonau 1947 jyldyŋ sarşa tamyzy orala ketıp edı. Kün aptaby kısı tynysyn buyp tūratyn özımızdıŋ örttei ystyq Aral öŋırı men jiyrma üş jasar bala jıgıt qapelımde köz aldyma kep tūra qaldy. Keşegı sūrapyl soǧysta bala jıgıttıŋ äkesı özıne teteles ekı bırdei ınısımen qaza tapqan. Özınıŋ de äskerden bosanyp kelgenıne köp bola qoiǧan joq. Tört jyldan keiın qaityp oralǧan jıgıt oşaǧy söngen üiın kördı. Soǧys bıtkelı ekı jyl ötse de bärınıŋ bırdei er-azamaty orala qoimai, eŋsesı tüsken eldı kördı. Qai üige bas sūqsa da keşegı soǧysta tırlıgı tityqtap, jüdep-jadaǧan jesır qatyn, jetım bala aldynan şyqty. Balyqşy kolhozdarynyŋ da älı eŋsesın kötere qoimaǧan şaǧy. Qaida barsa da körgenı - jüdeu jüz, jabyrqau köŋıl, jūpyny ömır. Tırlık üşın kün-tün qatyp tyrbanyp jatqan jas bala, jesır qatyn, kempırler, şaldar. Ara-tūra soǧystan jaralanyp qaitqan jarymjan mügedekter ūşyrasady. Bır joly ol qalaǧa ketıp bara jatqan at arbaǧa ılesıp kete bardy. Arbakeş käriia jol boiy jūmǧan auzyn aşqan joq. Tüsın bermei tūnjyrap alǧan osy käriia tym tūiyq. Jol qysqartqysy kep jaltaq-jaltaq qaraǧan saiyn būǧan syrtyn berıp otyrǧan sūsynan qaimyǧyp toqtap qalady. Onyŋ qalǧyp otyrǧany, ne älde ǧūmyr boiy qusaŋ da jetkızbei jüikeŋdı qūrtyp bolatyn aldamşy ümıt tärızdenıp, auyldan şyqqaly qybyr-qybyr qozǧalǧan at tūmsyǧynyŋ aldynda ireleŋdep, bır belden soŋ tap sondai taǧy bır belden aqsiyp asyp tüsıp jatqan osynau dala jolyna telmırıp qarap qalǧany belgısız. Doŋǧalaǧy mailanbaǧan eskı arba ǧana jol boiy jaǧy bır sembei şiqyldap, zarlap keledı. Jol ūzaq. Kün ystyq. Auyldan şyqqaly talai uaqyt ötse de, būl ekeuı bır-bırıne älı tıl qatqan joq. Kedır-būdyr jerlerge kelgende selkıldei jöneletın arba üstınde bū da qosyla sekektep, jūlyny üzıle jazdap bara jatqasyn äbden mazasy ketken bır kezde jerge qarǧyp tüstı. Botinkasyn şeşıp qolyna aldy. At soŋynda aqyryn ainalǧan arba doŋǧalaǧynyŋ ızın basyp ılbıp keledı. Ystyq qolamtadai topyraq tabanyn küidırıp bara jatqasyn ara tūra jol jiegıne şyǧyp ketedı. Şöl qinaǧan kezde, baǧana auyldan şyǧa bere auzyna salǧan qūrtty tılımen aryly-berılı üiırıp, ekı ūrtyn kezek būltyldatyp, tamaǧyn dymdap alady. Oqtyn-oqtyn közı talǧanşa kökjiekke qaraidy. Qai jaǧyna qarasa da taspa boz ker jusan kün közınde quaryp, quqyl reŋge auysqan jūpyny dala jolauşy köŋılın jüdetıp, qūsalandypa tüsedı. Dünie dünie bop jaralǧaly öz syryn özınen ūrlap jym-jyrt bop jatqan osynau meŋıreu dalada tırlık nyşany tıptı sezılmeidı-au... «Apyr-ai, - dedı bala jıgıt ışınen. - Qandai qūdıretınıŋ baryn kım bılsın, bır janǧa yqylasyn bermei, aiy tartylyp ketken tas emşek jelındep, bezerıp jatatyn da qoiatyn osy myna elsız-susyz qūba dala, qu medien qaşan körseŋ de közıŋe ottai ystyq basylyp, et jüregıŋ eljırep tūratyny nesı? Adam meken etken aidai älemde küşı asqan qiianatkerdıŋ zorlyǧy men zäbırınen qan qaqsaǧan būnan da basqa jer bar ma eken? Būl basynan keşken ǧasyrlardyŋ qazasyz künı men azasyz aiy bolyp pa? Jüzı suyq jau bırde jerıne şyǧystan tise, bırde batystan tiıp, ylǧi qapylysta qan qaqsatyp ketetın, talai-talai ūiqyŋdy būzyp, ūitqyŋdy şaiqap ūipa-tūipaŋdy şyǧaryp ketkende, oty söngen oşaqtan ömır jalǧasyndai älsız bır tırlık ärqaşan qyltiyp qaita körıngenşe özegıŋ talatyn. İä, myna tusyraǧan tūl dalanyŋ üstınen tu-tu baǧzy zamannan bermen qarai sansyz ūrpaq köşıp öttı. Osy dala bızden būryn da talai ūl men qyzǧa atameken bopty. Özımız siiaqty olar da osy düniege är qily asqaq armanmen qūlşynyp kelıp, bıraq bırde-bırı degenıne jete almai, opasyz sūm jalǧannan küŋırenıp ötıptı. Jäne ızsız ötıptı. Bız siiaqty olardyŋ da taǧdyry talqyǧa tüsıp, tırlık üşın taitalasqan jaǧalasta bırde jau qolynda şalǧaiy ketıp, dar-dar jaǧasy jyrtylyp jatsa da el namysy üşın arpalysqan erlerı aryn bermeptı, küşı basym jaudyŋ bırde astyna tüsse, bırde üstıne özı şyǧyp alys-jūlyspen ömır keşken azǧantai halyq osy dalada baǧzy zamannan bermen qarai mal baǧyp, egın egıp, balyq aulap kün keşıptı. Olar da özımız siiaqty tündık astynda tütın tütetıp, osy dalanyŋ bır aruyna ǧaşyq bolǧan. Jar qūşqan. Perzent süigen. Osy myna ömır boiy örttei ystyq kün astynda qanazasy keuıp jatqan qu medien bızge meken bolǧaly qanşama qasırettı ananyŋ, qaraly jesırdıŋ, qorǧansyz jetımnıŋ köz jasy köldei aqty?! Osy dalanyŋ keleşegı üşın qiǧylyq ūrǧan qanşama asyl bozdaqtarymyz qanyn, terın töktı... İä, qany men terın töktı... Qan men ter... qan men ter... Jas jıgıt «qan men ter» dep äldeqalai auzyna tüsken dūǧadai ışınen kübırlei berdı. Osy bır auyz söz bır degennen jüregın şoqtai şarpyp ötse de, balaŋ jıgıt bıraq onyŋ tüp astaryndaǧy anyq mänı men maǧynasyn älı ūǧa qoiǧan joq-ty. Sol künı keşke qarai Aral qalasynda tūratyn jaqyn aǧasy - Baiqabyldyŋ üiıne kep jettı. Sol boida stolǧa otyryp, qolyna ılıkken bır japyraq qaǧazǧa «Qan men ter» dep tūŋǧyş ret tüsırıp edı. Özıŋnıŋ, az ǧana halqyŋnyŋ bolaşaq baqyty üşın qany men terın tökken ata-babalary jaiynda künderdıŋ künınde sätı tüsıp şyǧarma jaza qalsa, onyŋ atyn däl osylai atarmyn-au degen oi bala jıgıttıŋ basyna sol arada alǧaş ret kelıp edı. Älı bır joly da jazylmaǧan, bıraq tübı tırı bolsam jazarmyn degen dämenı köŋılıne qatty medeu qylǧan ol sol tünı ūiyqtai almai şyqty... kıtaptyŋ älgındei aty keleşekte jazylatyn şyǧarmanyŋ soŋyraǧy künı köteretın azamattyŋ auyr jügı men onda söz etılmış däuırdıŋ äleumettık sipatyn salǧan jerden-aq anyqtap bergen siiaqty. Ony aitasyz ba, soŋyraǧy künı üş kıtaptyŋ tūla boiynda köp-köp jaǧdaida oquşy jüregın syzdatyp tastap otyratyn aianyşty auyr halder būl şyǧarmada basymdap körsetılıp, osy dünieden ömır jolyn ızdegen keiıpkerlerdıŋ de arpalys, alys üstınde qolymen ıstegen ärbır ısın ünemı ışınde täptıştep, tebırenıske tüsıp ketetın baiandau sipaty da kıtap atynan belgılı bop qap edı. Ärine, ol kezde būnyŋ bärı bastaǧy oi edı. Basyŋa kelgen oidy soŋyraǧy künı hatqa tüsırıp, halyqqa ūsynudyŋ jönı äldeqaida qiyn. Şyǧarmaǧa otyrar aldynda täuekelge bel bailaǧan ärbır kısıge talanttan basqa taǧy ekı närse kerek: bırı - bılım, ekınşısı -täjıribe. Al, şynyn aitqanda, sol kezde mende osy ekı närsenıŋ ekeuı de joq edı. Qūdai oŋdap, men äiteuır bır degennen bar bolmysymdy baurap äketken älgındei salauatty oidyŋ salmaǧyn qatty sezsem kerek. Būǧan jastyq alaŋǧasarlyqpen yssylai ūrynuǧa bolmaityn edı. Jönı tüzu jazuşy bolu üşın kısı aldymen bılımdar bolu kerek dedım ǧoi. Al, menıŋ ne bärı bıtırgenım - on jyldyq mektep. Jäne orta mektep bızge öndırıp bılım bere alǧan joq. Ol kezde bızge sabaq bergen oqytuşylardyŋ ışınde joǧary därejelı bılımı bar kısı ılude bıreu. Mäselen, Aqtöbe peduchilişesınıŋ bırınşı kursyn ǧana bıtırgen kısı bızdıŋ mektepte joǧary klastarǧa qazaq tılı men ädebietınen sabaq berdı. Ädebi sauatym men oi-örısımnıŋ tüitelıgın sezgesın myna şyǧarmany jazuǧa tıptı asyqqan joqpyn. Aral öŋırındegı özımızdıŋ atamekende balyqşylardyŋ arasynda tūra berdım. Keşegı soǧysta öz basymnan keşken, közımmen körıp kuäger bolǧan oqiǧalar haqyndaǧy şyǧarmamdy asyqpai aqyryn jaza berdım. Qolym qalt etkende keleşek jazatyn kıtabyma da tırnektep tarihi derekterdı qarastyryp qoiam. Sol kezdıŋ özınde-aq men soŋyra jazylatyn üş kıtapta qamtylatyn köl-kösır oqiǧanyŋ aumaǧy men äleumettık salmaǧyn, tap pen taptyŋ, ru men rudyŋ jäne qyruar qaharmandar arasyndaǧy qym-qiǧaş qaqtyǧystardyŋ sipatyn şamalap sezıp edım desem artyq aitqan bolmas edım. Ilgerıde osy kıtapty jazam degen oidyŋ alǧaş ret basyma qalai kelgendıgı haqynda aittym ǧoi. Qazır sol kıtaptar jazylyp bıttı. Keiıngı bırer jyl ışınde qazaq tılı men orys tılınde, taǧy talai tılderde jaryq körıp jatyr. Endı qazır bır kez keiıngı jaqqa köz tastap, artynda josylyp jatqan azaby men mehnaty mol auyr joldyŋ en boiyn şolyp ötuge bolatyn şama bar. Alaida, öz basym osy oidy tudyruǧa şyn sebep bolǧan sol kezdegı qūdıret küştıŋ syr-sipatynan älı künge beihabarmyn. Aitsa aitqandai, būl özı ne? Kısı janynyŋ aiaq astynan ruhtanyp, qanattanuy ma nemese äldeqandai oqys ot alǧan ūşqyr sezım be? Mümkın, būl keşegı ūzaq tört jylǧa sozylǧan sūrapyl soǧysta qyrylǧan qyrşyn jandar men solar tökken qasiettı qandy, qaiǧy-qasırettı körıp, jas jüregı syzdap qaitqan bala jıgıttıŋ boiynda syrtqa şyǧuyn tosyp bulyǧyp jürgen kektı yza ma? Sol yzanyŋ dümpuı me? Sol yza endı qazır şılde aiynyŋ osynau mi qainatqan örttei ystyq künı astynda, özderınen basqa tırı bır jan joq şeksız sary dalada jalǧyzsyrap, köŋılı qūlazyp kele jatyp ıştei tebırenıp oilaudan, tolǧanudan keiın basyna kelgen oi ma? Qalai bolǧanda da özınen özı oqys basyna kelgen oi bar bolmysyŋdy baurap alady. Sen endı kökıregıŋdı kernep, arylmas armanyŋa ainalǧan tvorchestvolyq oiyŋ qaşan osydan qaǧaz betıne tüsıp, körkem şyǧarmaǧa ainalyp, üş kıtap bop stol üstınde tompaiyp jatqanşa tynym tappaisyŋ. Senıŋ būnan bylaiǧy jerdegı bar oiyŋ men armanyŋ qanşa qūs qanattanyp köterılıp ūşyp, aspan astyn şarlap kezıp ketpek bolsa da, sonyŋ bärınde de qaita-qaita oralyp kep soǧa beretın jerı - osy oidyŋ töŋıregı. Endıgı jerge sen būrynǧyşa taŋ atyryp, kün batyryp qannen-qapersız ömır süre almaisyŋ. Sen endıgı jerde temır qazyqqa myqtap bailap qoiǧan at tärızdısıŋ. Neǧūrlym bosanyp şyqqyŋ kep būlqynǧan saiyn solǧūrlym älgı oqys kilıkken oqşau oiǧa bar sezımıŋmen şyrmalyp orala beresıŋ, orala beresıŋ. Alda alty jyl oquyŋ bar. Onyŋ üstıne jaqynda ǧana üstıne şaŋyraq kötergen jas semianyŋ bırı jetse, bırı jetpei etek basty küibeŋ-küibeŋ tırlıgı qolyŋdy bailap, közıŋdı aşyp-jūmǧanşa on bır jyldyŋ qalai öte şyqqanyn sezbei qalasyŋ. Būl jyldary kıtapqa bılek sybanyp kırısıp kete qoimasam da, tvorchestvo adamynda yqtiiar, erkınen tys bolyp jatatyn ıştei daiarlyq üzdıksız jürıp jatqany dausyz. Onyŋ üstıne osy on bır jyl ışınde kıtap arqauyna qolma-qol kıretın tarihi däuırdıŋ arǧy-bergı jaǧyn äjeptäuır qazbalap, ekı salada material ızdedım. Bırı - sol däuır sipatyn tanytatyn tarihi derekter. Būl rette, ärine, tarihi taqyrypqa qalam tolǧaǧan kısıge Kliuchevskiidıŋ sözımen aitqanda: «Köne dünienıŋ ruhani beinesın» bılu - äbden qajet edı. Al, ärbır däuırdıŋ beinesı men bolmysyn, syry men sipatyn sol däuırde tırlık keşken ırı-ırı tūlǧalardyŋ ısı men äreketınen, äsırese anyǧyraq köresıŋ. Araǧa ūzaq jyldar tüsıp, köz ben köŋılden qaşyqtap ketken keşegı ata-babalarymyzdyŋ bastan keşken san-sapalaq ömırın qazırgı oquşylarǧa sol qalpynda būljytpai qaita tırıltıp äkelu, ärine, oŋai şarua emes-tı. İnstitut qabyrǧasynda ötkızgen bes jylda ara-tūra bibliotekalar men arhivterdı qarap, buda-buda qaǧaz arasynda bızdıŋ közımızden qaǧys qap jatqan köne zaman syryna jıŋışkelep jol tapqandai boldym. Azamat soǧysynyŋ oqiǧalaryna qolma-qol qatysqan belgılı kısılerdıŋ bızdıŋ elde erterekte basylǧan memuarlary men kündelık qoiyn däpterlerın taptym. Mäselen, Kolchak jönınde bızden būryn da, bızdıŋ däuırımızde de köp jazylǧany belgılı. Azamat soǧysynyŋ tarihynda älemge aty şuly bolǧan osy sol däuırdıŋ soiqan tūlǧasy menıŋ de bolaşaq şyǧarmamnan qaǧys qalmaityny anyq edı; azamat soǧysynyŋ tarihynan habardar kısılerge aian -Sıbırdegı Omby ükımetınıŋ basyna ol kezderde qūdırettı aǧylşyn imperiiasynyŋ qolymen aparyp qoia salǧan admiral Kolchak «pıssımılasynan» bastap, aqyrǧy künıne deiın aǧylşyndardyŋ degenınen şyqpaǧan kısı. Aǧylşynnyŋ Omby ükımetındegı ökılı Nokstyŋ bar degenın būljytpai oryndap otyrdy. Sol Nokstyŋ ämırı boiynşa Kolchaktyŋ äigılı Tüstık Armiiasy qazaq dalasyna künbatys jaqtan qaraqūrttai qaptap kırgensın-aq basqa bır jaqqa moiyn būrmastan Aqtöbeden bastap, Aralǧa deiın tūp-tura temır jol boiymen ūrys sap ılgerı jyljydy da otyrdy. Demek, Qazaqstannyŋ batys ölkesındegı azamat soǧysyn surettegende Kolchakty auyzǧa almai ünsız ötıp ketu mümkın emes-tı. Al, Kolchak jönınde köp jazyldy. Solardy bolmaşy bır oqiǧalarmen jaŋǧyrtyp qaitalaǧannan görı, ärine, qoldan kelse Kolchak obrazyn jasaǧanda basqa jūrt bılmeitın psihologiialyq jaŋa ştrihtar engızıp, oquşy ūǧymynda būrynnan qalyptasqan tanys beinenı tyŋ boiaumen tolyqtyra tüsu kerek edı. Kolchak jönınde öz tūstastary jazǧan köptegen memuar ışınen baiaǧy patşa zamanynda general-leitenant bolǧan baron Aleksei Budbergtıŋ kündelıgı köŋıl audartady. Baron Budberg Omby äskeri ükımetı qūrylǧan künnen bastap, aqyrǧy küiregen künıne deiın Kolchakpen taqym jazbai qyzmet ıstep, Joǧarǧy Stavkada bas intendant bolǧan kısı. Sonyŋ jazǧanyna qaraǧanda Kolchak qolaǧaştai ırı mūryndy kısı bolǧan. Jäne ol ūzyn boily aryq kısı bop edı dep jazady. Kezınde aralas-qūralas tırlık ömır keşken kısınıŋ däl mynandai aqiqat kämıl bıletın ştrihın qalai kädege asyru kerek? Kolchak obrazynyŋ bızge belgılı būrynǧy bolmysyna kışkentai da bolsa sony bır jaŋalyq qosyp, ol turaly osy künge deiıngı tüsınıgımız ben ūǧymymyzdy keŋeite ala ma, soǧan septıgı tie me? Üşınşı kıtapty jazu üstınde, köldeneŋ bıreudıŋ közımen admiral Kolchak bylai suretteledı: «General Chernov myrs etıp külıp qoidy. Kolchak keŋ kabinettı kezıp jür. Aldynan ersılı-qarsyly ötken saiyn admiraldyŋ qara hrom etık kigen tertedei ūzyn aiaǧy ereŋ-sereŋ etıp qaita-qaita közıne tüse berdı. «Tyrna aiaq eken ǧoi» dep oilap, sonan anau qaşan öz ornyna baryp otyrǧanşa keudesıne tüsken basyn kötermei, öz-özınen yŋǧaisyzdanyp, qysylyp bıttı». Nemese sol kıtaptyŋ ekınşı bır jerınde Kolchak özı köŋıldes bop jürgen Ombynyŋ ataqty aktrisasynyŋ qolyn süimek bolǧanda ernınen būryn admiraldyŋ qolaǧaştai ülken mūrny tiıp ketedı de, kelınşek tyjyrynyp, qolyn tez tartyp ala qoiady. Ärbır tarihi tūlǧanyŋ obrazyn tolyqtyryp, jandandyra tüsetın älgındei aqiqat anyqtama derekter keiınırek jazuşy qalamyna ılıkkende oquşy kökıregıne qona ketetın ädebi ştrihqa, asa qajet detalǧa ainaluǧa tiıs. Taǧy bır mysal: «Qan men terge» material ızdep jürgen kez-dı. Özımızdıŋ elge jylda jazǧy kanikulǧa kelıp-ketıp jürgen bır saparymda Araldyŋ är närsege nazar audaryp ızdenıp jüretın Saǧi Jabasov degen bır zerdelı intelligentınen Azamat soǧysynyŋ belgılı äskeri qairatkerınıŋ bırı - Frolov haqynda jaqsy derek taptym. Al, Frolov - Kronştadt moriagı. Azamat soǧysynyŋ alǧaşqy jyldarynda tötenşe mandatpen Qazaqstanǧa kelgen kısı. Sol kezde Qostanaida atty äsker polkın ūiymdastyruşylardyŋ bırı. Sonan bır kezde Kolchaktyŋ Tüstık Armiiasyna Krasnovodsk maŋyn iemdenıp jailap alǧan aǧylşynnyŋ ekspedisiialyq äskerı qosylmaqşy boldy ǧoi. Qazaq jerıne Orskı jaqtan basa-köktep kırgen qaraqūrttai qalyŋ qol būl ölkenıŋ el-jūrty sirek kezdesetın, suy tapşy şöl dalasynda özderınıŋ köŋıl tübındegı köz tıkken nysanasyna jetkenşe endı tek Orynbor - Taşkent temır jolynyŋ boiymen ǧana ılgerı jyljyp otyryp, Aral teŋızıne de jetedı. Būl kezde qyzyldar da qol qusyryp qarap otyrmai, jan-jaqtan asyǧys jinaǧan äsker qūramalaryn Aral qalasynyŋ künbatys jaǧyna toptap, aqtarǧa osy arada toitarys bermek bolady. Osy bır qiyn-qystau kezde jaŋaǧy Kronştad moriagı Frolov ta Türkıstan maidanynyŋ tötenşe mandatymen Aralǧa kep jatqan edı. Būl arada taǧy bır aita ketetın närse mynau: XX ǧasyrdyŋ bas kezınde qazaq dalasynyŋ alys tükpırınde jatqan Aral teŋızınıŋ jaǧalauynda alǧaş ret promysel aşqan orys kupesterı - Markov pen Mokeev, Kisin - beregırek kep qaltalary qalyŋdap, qoŋ jinap alǧan soŋ, bır yŋǧai balyqtan tüsken tabysty mıse tūtpady. Aral teŋızınıŋ arǧy betınde jatqan Hiua handyǧynyŋ tai-tai maqtasy men matasyna bergı jaqtan qol sozady. Sol sol-aq eken, Aral teŋızınıŋ aidynynda ırı-ırı kemeler men kebeje qūrsaq barjalar paida bola bastady. Türkıstan maidany tötenşe mandatpen jıberetın Frolov Aralǧa kelgen bette älgı kök teŋızdıŋ kökjaldary - Markov, Mokeev, Kisinderdıŋ kemelerın küşpen dereu jinap alady da, olardyŋ palubasyna pulemet, puşka ornatyp, soǧys flotiliiasyn qolma-qol qūryp jıberedı. Özı sol flotiliiaǧa komissar bolady. Baiqaǧan şyǧarsyzdar - komissar obrazyn jasaityn kısıge myna kronştadtyŋ moriak qūiyp qoiǧandai dap-daiyn ädebi prototip. Onyŋ boiynda komissarǧa laiyq, qajet qasiettıŋ bärı bar. Közı tırısınde köre almasam da, onyŋ sol däuırde tüsken fotokartochkasyndaǧy keskın-kelbetıne qaraǧanda, syrt beinesı, türı men tūlǧasy tap bır komissarǧa laiyq - jazyq keŋ maŋdaily, ötkır közdı. Bütkıl syrt kelbetınde aqyldy, parasatty ärı meilınşe ūstamdy kısınıŋ pışını baiqalatyn. Azamat soǧysynyŋ qaharly künderınde aiaq üstı jürıp äldeqalai köz ılındırıp alatyn, bar ömırı arpalys pen alysta ötken kısınıŋ qatuly qabaq astynan qaraityn ülken kök közınde de sabyrly salmaq bar-tyn. Izdegenge sūraǧan degendei, bız ızdegen bar jaqsylyqtyŋ bärı bır özınıŋ boiynan tabylyp tūrǧanyna qaramastan men bıraq, būl kısıden, komissar Diakovtyŋ boiynan inenıŋ jasuyndai eşteŋe alǧam joq. Ony trilogiianyŋ üşınşı kıtabyn oqyǧan kısı baiqauy kämıl, «Küireudegı» komissar Diakov myna Frolovqa ömırbaiany jaǧynan ǧana jaqyndastyra tüsetın keibır ortaq ūqsastyqtary tabylyp qalsa da, syrt türı men psihologiialyq jäitterı bır-bırıne kereǧar, alşaq. Sonan bolar, äiteuır, syrt qaraǧan kısıge būl ekeuı tabiǧaty ekı bölek jandar. Avtor özınıŋ komissaryn qaitken künde de myna Frolovqa ūqsatpai, qaidaǧy bır qarama-qaişy obraz jasaudyŋ qamyn közdegen siiaqty. Şynynda da, ondai oi mende bolǧan joq. Men, ärine, Azamat soǧysy turaly terbegen ärbır suretkerdıŋ komissar beinesıne qaitken künde de soqpai ketuı mümkın emes ekenın bıldım. Sol bır otty jyldarda qyzyl komissarlar partiialyq köregendık pen qyraǧylyqtyŋ, saiasatta da, soǧysta da şym-şytyryq arasynan sürındırmei jol tauyp alyp şyǧatyn kemeŋger aqyldylyq pen ūiymdastyruşylyq qabıletterımen qosa jaŋa zaman äkelgen zor adamgerşılıktıŋ jarqyn ülgısı bola bılgen jandar edı ǧoi. Orys jazuşylary jaŋa äleumettık şyndyqtyŋ ruhani didaryn aşuda Qyzyl Armiia komissarlarynyŋ san aluan sūŋǧyla beinelerın jasady. Olar būl rette orys ädebietınıŋ öz däuırınıŋ aldyŋǧy qatarly ozyq oily ökılderınıŋ beinesın jasaudaǧy köp ǧasyrlyq jemıstı dästürlerın şeber paidalana bıldı. Orys prozasy tudyrǧan komissarlar beinesıne, dos bylai tūrsyn, jaudyŋ özı tabynbauy eş mümkın emes-tı. Sovet oquşylarynyŋ äldeneşe ūrpaǧynyŋ sanasynda parasat pen er jürektılıktıŋ, jıger men qairattyŋ, kemeŋger, kösemdılıktıŋ qiynnan qiysqan kemel jarasymy retınde qalyptasqan kesek beinesın jasauda älgındei aituly dästürdıŋ ömırşeŋ qaǧidalaryn eskermei ketuge de, sol siiaqty üirenşıktı ürdıstı qualap, köp sürleu köne maşyqqa ūrynuǧa da bolmaityn. Kei rette ädebi kanonǧa ainala bastaǧan komissar beinesın jasauda oquşy qauymdy selt etkızer jaŋa sipat, sony boiau tabu qapelımde oŋaiǧa tüse qoimaǧany ras. Men oquşy sanasyna köpten ūialap qalǧan komissar beinesınde ä degennen jaqsy aşylǧan azamattyŋ kemeldılık pen ruhani qaisarlyqty, kısılık sipattardy sol küiınde qaldyryp, bıraq komissar bolsa - üstıne syqyrlatyp qara sürık kigızıp körsetetın oŋai ädıstı maldanǧym kelmedı. Bıraq ūzaq oilap, ūzaq tolǧaudyŋ üstınde syrt nobaiy aiqyndala bastaǧan öz komissarymnyŋ özı tektes özge beinelerge ūqsamaityn basqa bır bölek beinesın köŋılım tanyǧanmen, köpke deiın däl üstınen döp basyp közge elestete almadym. Söitıp jürgende bır top jazuşy bop Gurev oblysyna bara qaldyq. Küzdıŋ qara suyǧy edı. Alǧaş qar jaudy. Kaspii syrtyndaǧy köl-kösır jazyqta ūiqy-tūiqy boran köterıldı. Jeleŋdeu kiınıp şyqqan bızder ärı-berıden keiın qaltyrap, toŋa bastadyq. Aramyzda suyq tigızıp alǧandar da joq emes. Äsırese, syrt jaqta bolyp qaitqan bır egde jazuşy ekı iınınen dem alyp äzer otyr. Ädette qarly borasyn tügılı temekınıŋ tütının jaratpaityn oǧan myna tūtqiyldan tap bolǧan suyq oŋai tiıp kele jatqan joq-ty. Jol-jönekei bır balyqşy kolhozynda kıdırdık. Dastarhan üstınde älgı kısımen qatar otyryp qalyppyz. Ülken bölmede, qapelımde tym-tyrys tynyştyq ornady. Sol bır qas pen közdıŋ arasynda jym-jyrt ünsızdıkte menıŋ körşımnıŋ kökırek syryly qūlaǧyma şalyndy. Ony öz ışımnen aiap, jüzıne jalt-jalt qarai berdım. Ol künı būl mınezıme özım de tüsıngem joq. Arada bıraz uaqyt ötken soŋ, Almaty köşesınde aldymda ketıp bara jatqan bır dımkes kısını közım şaldy. Ūzaq jyldar boiy süiekke sıŋgen sartap dertten äbden qajyǧan sol bır adam ör attaǧan saiyn alqymynan alyp arpalysyp kele jatqan ajalmen aiqasqa tüsıp bara jatqandai körındı maǧan. Ömırge qūştarlyq pen qaisarlyqtyŋ şynaiy körınısı astanalyq qonaq üiınıŋ aldynda, küzgı keşte, mıne, taǧy köz aldymda qalt-qūlt basyp ketıp bara jatty. Men üige jetısımen jaŋa ǧana köşede körgenderım men köŋılge oralǧandarymdy qoiyp däpterıme tüsıre bastadym. Ol keiın üşınşı kıtapta Elamannyŋ Diakovty alǧaş ret köşede köretın jerıne sol qalpynda tüp-tügel kırdı. Osyndai densaulyǧynan tügel airylǧan, keudesınde tek şyqpaǧan jany jürgen dımkäs adamnyŋ jas respublika taǧdyryna orasyn zor qauıp tuǧan qiyn-qystau kezeŋdegı mınezı men äreketın körsetu alǧaş ret sonda oiyma keldı. Ön boiyndaǧy barşa küş-quatyn aqtyq tamşysyna deiın adamzat bolaşaǧyna sarqyp bergen qaisar jan nege komissar bolmaidy dep oiladym. Şynynda da, Qyzyl Armiia alǧaş ūiymdastyrylǧanda ondaǧy saiasi qyzmetkerler tepse temır üzetın jastardan ǧana tūrmaǧanyna, olardyŋ qatarynda abaqty men astyrtyn kürestıŋ barşa tauqymetın tartqan keşegı «köksau katorjnikterdıŋ» de bolǧanyna tarihtyŋ özı kuä emes pe?! Baiqaǧan bolarsyzdar, komissar beinesın jasauda, öz basym, eskı sürleu arasynan soqpaq ızdegım joq. Ne de bolsa kökıregımde bas kötergen osynau bır oqşau oidyŋ etegınen ūstaǧym keldı. Ärine, avtordyŋ aldyna qoiǧan maqsaty qaǧaz betıne tüskende qanşalyq onyŋ bastapqy oilaǧan qalpynda möldırep qūiylyp şyǧar-şyqpasy öz aldyna - bır basqa. Qaisybır synşylardyŋ sol tūsta trilogiianyŋ tek soŋǧy kıtabynda ǧana oqiǧa jelısıne kıretın köksau komissardyŋ basyndaǧy är aluan äleumettık ıs-äreketı är qyrynan körınse de, al endı onyŋ jeke basynyŋ otbasynda ötkızgen öz ülesıne derbes tietın keser-keldesıne qatysty ömırı oquşy qaperınen ünemı qaǧys qala beretını haqynda aitqan pıkırı kökıregıme qonady. Olardyŋ pıkırın özım de ıştei qostai otyra, būl tūsta äitse-daǧy bır aitarym bar: şyǧarmamda beinelemek bolǧan älgındei kısılerdıŋ osy tırlıkte az jasasa da, köp jasasa da özderınıŋ jeke basy jönınde jan qinaltyp oilanbastan, ärqaşan öz tabynyŋ basyna ǧana būlt üiırılgen qiyn-qystauda boiyndaǧy azamattyŋ ar-namysymen bırge bar jalynyn, jıgerın de, küşı men qabıletın de, kökıregındegı ystyq sezımın de, bılımın de adam balasynyŋ jarqyn bolaşaǧy jolyndaǧy küreske sarp qyp bergenderı sözsız. Soǧan o bastan-aq moiyn ūsynyp köngen jandar. Sondyqtan da, ondai sanaly perzentterdıŋ özderı mūrat qyp tūtynǧan qatal qaǧidasyna qaişy keletındei bırde-bır qylyǧy, bırde-bır äreketı bolmasa kerek. Endeşe, älgındei tılek bıldırgen synşylarǧa aitsam dep köpten berı kökıregımde saqtap jürgen bır oiym mynau edı: būndai tūlǧalardyŋ taǧdyryn jeke bastyq ömır dep, qoǧamdyq ömır dep, arasyna jık bölıp jatuǧa kelmeidı. Ol öz ömırınıŋ talai-talai künderı men tünderın ötkızgen syz qabyrǧaly kördei qaraŋǧy abaqtynyŋ azaby men tozaǧy - qalasaŋyz bar-au, ol üşın ärı jeke basynyŋ etene taǧdyry ärı ülken mūrat jolyndaǧy örelı äleumettık küresınıŋ özektı mazmūny bolǧany dausyz.II
Är jazuşynyŋ tvorchestvolyq täsılı är basqa. Bolaşaq şyǧarmaǧa material ızdeuden bastap, ony oi elegınen ötkızıp, sūryptan taŋdap aluy, jinaqtap qorytuy, bolaşaq şyǧarmanyŋ geroilaryna aldyn ala prototip äzırlep, harakterler sipatyn bas-basyna daralau täsılderı är jazuşyda är qily. Būl jönınde barlyq jazuşynyŋ bärıne ortaq, bärıne künı-būryn belgılengen kanon joq. Ilgerıde ömır sürgen düniejüzılık ädebiet klassikterınıŋ tvorchestvolyq täjıribesın aitpaǧan künnıŋ özınde, bızdıŋ tūstastarymyzdyŋ önege alarlyq ülgılerı az emes. Soǧystan keiıngı üş-tört jyldyŋ ışınde menımen ädebietke qatar kelgen qalamdas joldastarymnyŋ qaisybırı özı tırlık keşken ömırden körgenın, bılgenın, esıtkenın ärqaşan bır mysqal da bolsa boiyna sıŋırıp, basyna jinap, jüregıne tüiıp qap otyrady. Ol eşqandai aldyn ala material jinau, qoiyp däpter jürgızu degendı bılmeidı; ylǧi özınıŋ jadyna tez tūtyp, tez qozdaityn ūşqyr qiialyna senedı. Onyŋ bolaşaq şyǧarmaǧa kerek degen äserlerı men oilary köŋılınıŋ bır tereŋ tükpırınde közge körınbei qordalanyp jatady. Al, ekınşı bır jazuşylar bolaşaq şyǧarmaǧa künı-būryn qam jasap, äzırlık jürgızıp jürgen kezınde qalamyn qoldan bır sät şyǧarmai, köŋılıne oralǧan ūrymtal oi men ūtymdy ştrihqa deiın dereu qaǧazǧa tüsırıp otyrady. Men özımdı osy ekınşı topqa jatqyzam. Ärdaiym öz äserlerımdı jazyp jürem; basymnan ötken qandai ahual da qaǧaz betınde ız qaldyrady. Onyŋ bärın, negızınen, Elamanǧa paidalandym. Elamannyŋ keibıreulerge sylbyrlyq siiaqtanyp tūratyn ūstamdylyǧy, körıngenge kökıregın aşa bermeitın tūiyqtyǧy, syrt közge qoi auzynan şöp almaityn momyn kısıdei sezıletın ūiaŋdyǧy men ūialşaqtyǧy, ne ıstep, ne qoisa da ıştei elep-ekşep, sananyŋ sarabyna sap jüretın sarabdaldyǧy, eŋ azy, otynyŋ basyna degen yqylasyna deiın öz basymnan keşken ömırımnıŋ dälme-däl köşırmesı bolmaǧanmen de, men üşın airyqşa jaqyn qūlyq pen qylyq sekıldenedı de tūrady. Menıŋ äkem Kärım - ūsynǧany mült ketpegen mergen kısı eken. Keiın ol balyq kolhozynan audan ortalyǧyna auysqasyn da däiım bır at pen bır jüirık tazy ūstady. Qaşan soǧys bastalyp, maidanǧa attanyp jürıp ketkenşe äkem ärbır demalys saiyn qala syrtyna şyǧyp, ūly qūm ışınen aŋ aulaityn. Bızdıŋ jasyraq kezımızde äkemnıŋ: «Aŋǧa jetpeitın it bolmai-dy. Äŋgıme aŋdy şaluynda emes, aluynda»,- degen sözı qūlaǧymda qapty. Älı esımde: ūiasyna jetken küşıktı auyzdandyratyn kezde ol kısı ärqaşanda aiaq jetetın jerde otyrǧan auyldardan qaida bır quǧan aŋǧa adymyn aştyrmai jetıp, ılıp tüsetın ärı jüirık, ärı ūstaǧyş qūmai tazy sūrap äkep, osy bır üzdık qasietke küşıgınen bauluşy edı. Ol kezde onşa män bermesem de, äke sözınıŋ şyndyq syryna közım keiın jettı. Kım bolmasaŋ ol bol, önerge talpynǧan jaǧdaida quǧan aŋdy bauyryn aştyrmai, qas pen közdıŋ arasynda ılıp tüsetın qūs qanatty jüirıktık pen üzdık şeberlıkke buyny qatpai tūryp, jas talantty bauyryn jaŋa-jaŋa kötergen bala kezden baulyǧanǧa ne jetsın! Ūly Abai söz önerın dertpen teŋ dedı. Dert bolǧanda da kısı qaşan öle-ölgenşe süiegımen bırge ketetın naq bır arylmas ta aiyqpas azap, osydan qaşan qolyŋnan jorǧalaǧan qalamyŋ sylq etıp, jazu qaǧazyna qūlap tüskenşe kısını toqsan tolǧantyp, döŋbekşıtıp bolatyn tolǧaq. Jüirık atty ünemı babyna keltırıp jaratyp ūstap, bäigege jiı qosyp tūrmasa, jaby bop ketedı. Baiqap otyrǧan bolarsyzdar, būl arada men ädebiet tarihynda özımız jaqsy bıletın ūly klassikterdıŋ tvorchestvosyndaǧy önegelı täjıribesın ädeiı aitpai otyrmyn. Ädebiet bosaǧasynan attaǧan ärbır jazuşy özınıŋ aldyndaǧy düniejüzılık ädebi jaqsy ülgılerden jastaiynan taǧylym-tärbie alyp, erte auyzdanǧany qajet. Öz basym şeberlık önerın äjeptäuır eseiıp baryp, buynym qatyp ketkesın ǧana üirengendıkten be, körkem şyǧarmaǧa qoiylatyn negızgı zaŋdaryn keş aŋǧaryp, keiın ūqtym. Onyŋ tolyp jatqan sebebı bar: 1942 jyly iiun aiynda onynşy klasty bıtırgen boida bızdı äskerge aldy. Tört jyl ötkesın, 1946 jyldyŋ küzınde bosanyp elge qaittyq. Äskerge alǧanda ata-ananyŋ ystyq qūşaǧynan basqa eşteŋe körmei qaǧusyz ösken kök şybyq bala edık. Äskerden bosanyp qaitqanda keşegı alyp ūşqan qūs qanat köŋıl bastan ötken sonau sūrapyl tört jylda äjeptäuır şiryǧyp, şyŋdalyp qaitty. Būl jyldary bız qiraǧan qalalar men qyrylǧan qyrşyndardy ǧana körıp, keşegı jarqyldaǧan jastyq köŋıl kürt tūnjyrap, jabyǧyp qana qaitqan joq. Sonymen bırge bız ot ortasynan qantögıs ataulyny ölerdei jek körıp oraldyq. Soǧystyŋ adamgerşılık tabiǧatyna atymen syiyspaityn sūrqiia sipatyn būryn da sezetınbız. Bıraq bū joly ony adam men halyqqa, ädıldık pen ızgılıkke, ömır men baqytqa qanşalyqty keltıre alatyndyǧyn, adam taǧdyry men qoǧam tarihyndaǧy küiretuşılık kesepatyn öz közımızben körıp, öz jüregımızben tüsındık. Beikünä tögılgen qan men köz jasynyŋ qūny men mänın tübegeilı tüsındık. Bül soǧystyŋ tūsynda ädıldıkten habardar, adal jürek ärbır pende ömır men ölım taitalasyn köre jürıp, adamdyq tırşılıktıŋ barşa ruhani, äleumettık, moraldyq qasietterdı öz arynyŋ tarazysyna sap, saraptai alar tūrlauly azamatqa ainaldy. Osyndai örelı sananyŋ soǧystyŋ bastapqy kezındegı qiynşylyqtardan şyǧarǧan parasatty qorytyndysynan azattyqqa qūlşynǧan şynaiy otanşyldyq sezım tudy. Basqynşylyq ezgıge bas ūra almaityn halyq qahary osyndai är jauyngerdıŋ kökıregınde oianǧan ar men namystan tūtandy. Halyq qaharmandaryn şynaiy azamattyq sana, perzenttık namys tudyrdy. Bıraq būl kezde būrynǧy alaŋsyz köŋıl bärımızden qalǧan, sol anau jan alyp, jan berıp jatqan taitalas ūrys ışınde qyltyldaǧan tarazy basyna Otanymyz, halqymyzdyŋ, qala berdı, bükıl adam balasynyŋ taǧdyrymen bırge, däl sonda bızdıŋ özımızdıŋ de keleşekte jer basyp jürer-jürmesımız talasqa tüsıp jatqanyn ūlan baitaq qazaq dalasynyŋ alys tükpırındegı kärı-jas tügel sezgen edı. Osynau ūly alasapyran jalpy halyqtyq soǧysta bır-bırın joq etuge ūmtylǧan ekı armiia ǧana bır-bırıne qarsy soǧysqan joq, sondai-aq, mūrat-müddesı tūtastai qarama-qaişy ekı ideologiia da jantalas üstınde jaǧalasyp jatqanyn bız köŋılımızben ǧana tüigemız joq, közımızben de kördık. Mıne, osy alapat soǧys talai-talai halyqtyq ırı tūlǧalardy, ardager azamattardy tuǧyzdy. Elı men jerı üşın qasyq qany men şybyn janyn pida etuden taiynbaǧan talai-talai erlerdıŋ sanyn şyǧardy arasynan. Solardyŋ ışınde, äsırese, astana tübındegı arpalysta özınıŋ azamattyq ırı tūlǧasymen meilınşe qatty köterılıp jarqyrap şyqqan şyn mänındegı halyqtyŋ perzentı gvardiia polkovnigı Bauyrjan Momyşūly edı. Auyz ädebietınıŋ dästürınen de ırgesın alys sala qoimaǧan halyq sol anau astana tübındegı sūrapyl ūrys ışınde şybyn janyn şüberekke tüiıp, qanqūily jaumen arystanşa alysyp jatqan batyr ūldaryn būl jaqta aŋyzǧa ainaldyryp, änı men jyryna qosyp, auyzdan-auyzǧa tarap jatty. Sonyŋ arqasynda qazırgı soǧysta älı de auyl kölemınen ūzap şyǧa qoimaǧan balalardyŋ sanasyndaǧy ūǧym men tüsınık baiaǧy jyraular aitatyn folklor men qissalardaǧy batyrlardyŋ myŋ san jauǧa jalǧyz şabatyn közsız erlıgı tärızdenetın. Keiın soǧys bıtıp, 1947 jyly äsker qatarynan bosanǧan boida soǧys jaily şyǧarma jazǧanda özımızdıŋ kısılerdı älgındei esırıp, oq ötpes, qylyş kespes elden erekşe er ǧyp körsetuden aulaq boldym. Būl arada, ärine, qanşa degenmen professional qazaq ädebietındegı ozyq ülgıler, äsırese, sol kezdıŋ özınde Evropa ädebietımen iyqtasyp tūrǧan Mūhtar Äuezov prozasynyŋ qūdıretı bızdıŋ bärımızge de yqpalyn anyq tigızgen edı. Būnan, ärine, bızdıŋ şyǧarmamyz sol kezdıŋ özınde tört aiaǧynan teŋ basyp tūr edı degen oi tumasqa kerek. Bızdıŋ osaldyǧymyz basqa türde bolatyn. Ony ılgerıde aittym. Tūŋǧyş tuyndymnyŋ ön boiyna arqau bop tartylǧan oqiǧanyŋ özektı jelısı - özım qatysqan Kurliandiiadaǧy soǧys edı. Sondyqtan da, būl şyǧarmada basynan aiaǧyna deiın qatysatyn bar geroilardyŋ mınez-qūlqy, ıs-äreketı, sezımı men arman-oiy, tartysy men taǧdyry -bärı-bärı özım jaqsy bıletın jäittar. Ölı künge deiın yzǧary men syzyn säl-päl esıŋe alsaŋ bolǧany ölıde sai-süiegımızdı syrqyratyp qoia beretın qarly okopta oq astynda taqym jazbai qatar jürgen qarulas joldastarymnyŋ basynan keşken oqiǧalardy aldym. Sonyŋ bärı de ūrys ışınde jürıp öz kezımmen körgen, özım kuä bolǧan jaqsy bıletın jäitter edı; soǧan qaramastan tūla boiy tūŋǧyş şyǧarmama özek bop engen ömır şyndyǧynan görı qazırgı künı jūrttyŋ közı men köŋılınen qaşyqtap ketken sonau arǧy köne dünie haqynda jazylǧan keiıngı üş kıtaptaǧy şyndyq menıŋ jüregıme äldeqaida jaqyn jäne jyp-jyly tiıp tūrady. Al, osy qalai? Būnyŋ syry nede? Öz basymnan keşken oqiǧalar jönınde jazylǧan osy kıtapty är tūsta audaraiyq dep ūsynys bolǧan saiyn öz basym soǧan onşa yŋǧai bermei, kegejektep keiın tarta beretın sebebım nelıkten? Būl saual bırazdan berı oilandyryp jür. Araǧa bıraz uaqyt tüsırıp jıberıp qatal. syn közımen qaita qaraǧanda tūŋǧyş şyǧarmanyŋ tūla boiynan tolyp jatqan kemşılık körınetın sırä-daǧy ädet qoi. Äsırese, bügıngı küngı öskeleŋ ädebiettıŋ talaby men talǧamynyŋ tūrǧysynan qaraǧanda köŋıl tolmaityn köp-köp olqylyqtar közge ūryp tūrar-aq. Bızdıŋ elde halyq basy qūralǧan jiyn arasynda qyljaŋ jıgıtterdıŋ külkıge aitatyn bır-ekı auyz öleŋde «şöp te öleŋ, şöŋge de öleŋ, öleŋ de öleŋ» degen jol bar-dy. Körgenıŋ men bılgenıŋdı kökırektegı qatty talǧamnyŋ tezınen ötkızıp, tap bır tonnalaǧan ruda arasynan sırkedei-sırkedei jyltyraqtardy syǧyp alyp som altynǧa ainaldyratyn zergerlıktı dästür ǧyp daǧdylanbaǧan jaǧdaida, tegı sırä, ädebiet bosaǧasynan jaŋa attaǧan ärbır jas talapkerdıŋ bärı de şöp pen şöŋgenı körse de jıpke tıze beretın bolu kerek. Al, endı osy beipıldık menıŋ de tūŋǧyş şyǧarmama salqynyn az tigızgen joq. Köŋılge oralǧannyŋ bärın oŋdy-soldy kıtaptyŋ qoiny-qonyşyna köbırek tyqqyştap jıberdım de, nebır şiyrşyq atqaly ūşqyndap tūrǧan oqiǧalar ot almaǧan myltyqtai jıpşe tarqatylyp jönıne qaldy, sonyŋ saldarynan şyǧarma siujetı bolbyrap, bos belbeulıkke aparyp soqtyrdy da otyrdy. Sondyqtan oqiǧa jelısıne arqau ǧyp alǧan negızgı konfliktten bastap, sol bır qyzyl qyrǧyn ūrys ışınde qylyş jüzın jalaŋ aiaǧymen basyp jürgen ärbır jauyngerdıŋ jankeştı erlıgı men ısı, şiryqqan sezımı şartpa-şūrt oqiǧalardyŋ üstınde de juyq arada örıstep damyp bolmai, bolbyrlyq oquşy jüikesıne tiıp yzalandyryp otyratyn, qaisybır kezde körkemdıktıŋ qatal tarazysynan ötkızıp jinaqtap qorytylmaǧandyqtan, körgenıŋ men bılgenıŋdı sol qalpynan qūittai özgertpesten qolǧa ūstatqandai ǧyp qaǧaz betıne tüsıre salmaq bolǧandyqtan, şynyn aitu kerek, qalam aldy tūŋǧyş şyǧarmada fotografiialyq naqtylyq basymdap kete beretın. Qandai naqyşyna keltırıp, közge elestetıp, qolǧa ūstatqandai däldıkpen jazylǧan tabiǧat suretterı men adamnyŋ ışkı-syrtqy körınıs-kelbetterı de sylbyr, salqyn bolatyn. Baiqap otyrǧan şyǧarsyzdar, būl maidan ömırın jete bılmegendıkten tuyp otyrǧan kemşılık emes. Būnyŋ tegı basqa. Būl qolyna tūŋǧyş qalam alǧan ärbır jas talapkerdıŋ pıssımıldasyn bırden ülken şyǧarmadan bastaǧan-da bolatyn sätsızdık. «Auzy küigen ürıp ışedı». «Qan men terdı» ä dep qolǧa alǧannan bastap tūŋǧyş şyǧarmada köbıne-köp täjıribesızdıkten ketken kemşılıkterdı būnda qaitalamauǧa tyrystym. Jäne būl bügıngı künnıŋ şyndyǧy emes, baiaǧy ata-babalar ömır sürgen köne zaman jönınde jazylatyn tarihi roman bolǧandyqtan da maǧan däuır sipatyn (nravstvennyi obraz veka) jetık bılu kerek edı. Al ärbır däuırdıŋ syry men sipaty, sol däuırde ömır sürgen adamdardyŋ mınez-qūlqyna, arman-müddesıne, düniege közqarasy men aldyna qoiǧan äleumettık maqsatyna tıkelei bailanysty. Qoǧam kelbetın qai däuırde bolmasyn adam balasynyŋ aldyna tūtqan armany men müddesı anyqtaǧan. Būl arada bır aita ketetın närse mynau: qazaq halqynyŋ sonau ǧasyrlar qyrynan arman asyp ketıp jatqan köne tarihy men keşegı revoliusiia qarsaŋynan bastalatyn bergı tarihynyŋ arasynda bır-bırıne mülde ūqsamaityn kürdelı sananyŋ yqpaly anyq sezılıp tūratyn äleumettık jaŋa sapaly qūbylystar bar. Keibır üstırt oilap ton pışken kısılerge salsaq, qazaq halqynyŋ keşegı revoliusiia qarsaŋyndaǧy tırlıgınde tük özgerıs bolǧan joq siiaqty. Tymyq teŋızdıŋ sespesten tūnyp qalǧan tübındei özınıŋ ejelgı jym-jyrt boiküiez tırlıgın tüie qomy men at arqasynda terbetılgen besıkşe bır äuen, bır yrǧaqpen äldilep ötkızıp jatqan el. Olardyŋ köz aldyna qazaqtyŋ ūşy-qiyry joq keŋ dalasy men sol dalada yzǧyp köşken, üiır-üiır mal, jel aidap qalbaŋdaǧan qaŋbaq, tabaq-tabaq et, zereŋ-zereŋ qymyz elesteidı. Myqtaǧanda ru men ru arasyndaǧy partiiagerlık, alys-jūlys, barymta, aitys, tartys. Būl, ärine, üstırt ūǧym. Revoliusiia qarsaŋynda jaŋa zaman sarynyna eleŋdep delebesı qozyp jatqan halyqtyŋ äleumettık aqualy tek qana osyndai küide edı desek, būl eŋ aldymen tarihi şyndyqty būrmalau bolar edı. Sol kezdegı däuır kelbetın däl osyndai etıp surettesek, ata-baba aruaǧyna körer közge qiianat ıstep, kemsıtıp, qalamymyzdyŋ ūşy azamat namysyna qate tiıp ketken de bolar edı ǧoi. Tarihi taqyrypqa qalam tolǧaǧan soŋ, qūlqyŋ qūi qalasyn, qūi qalamasyn, sen endı bır yŋǧai adam janynyŋ iırımderınıŋ arasynan ata-babaŋnyŋ ızın ızdep, sezım şiyryn şarlap, küittep, otbasy, oşaq qasynda ainalaqtap qaluǧa qaqyŋ joq. Ol suretker pozisiiasyn bır jaqtylyqqa soqtyrmai qoimaidy. Al, syŋar jaq suretker qoǧam kelbetın qūddy qisyq ainadan körgendei bütıl bolmysyn būzyp jıberuı yqtimal. Baǧzy bır zamandaǧy baiyrǧy Qazaqstan keşegı revoliusiia qarsaŋyndaǧy qazaq tırlıgınde salt-sana, ädet-ǧūryp, dästür, ürdıs jaǧynan tük aiyrmaşylyq bolmasa da, ūlttyq sana-sezımınde kürdelı özgerıs baiqalatyn. Äuelı revoliusiia tūsyn, onan azamat soǧysyn basynan keşırgen qazaq dalasynda tırlık keşken ata-babamyzdan ot basynda oşarylyp otyryp qalmaǧany siiaqty, bütıl bar tılegı men körgen-bılgen qairany qara bastyŋ qūlqynynda bolǧan joq. So siiaqty, boiyndaǧy bar jalyny men jıgerın, barlyq qairatyn qoǧamdyq qūlyqpen şektep, tırlıktıŋ basqa qūbylysyna közın tars jūmyp alǧan qatal taǧdyr qūrbany bolmaǧany anyq. Būl kezdegı qazaqtyŋ tüp-tügel bärı bolmasa da, arasynan ara-tūra oqyǧan közı aşyq azamattar şyǧa bastady. Sonymen bırge on altynşy jylǧy halyq kegın qatty şiryqtyrǧan qandy oqiǧa tūsynda keşegı mal soŋynda kün keşken jalşylardyŋ oiy, sanasy ösıp, oŋy men solyn tani bastady, süitıp şym-şytyryq ömırden köterılıp qap edı. Qaisybırı qoǧam aldynda, özınıŋ ary aldynda ısı men qylyǧyna esep bere alatyndai jauapkerşılık iesıne ainaldy. Menıŋ esebım boiynşa Elaman da artyǧy joq, kemı joq, däl osy därejege ǧana köterıluge tiıs qaharman edı. Bas keiıpkerdıŋ obrazynyŋ jan-jaqty dialektikalyq ösıp-jetıluın jäne ädebi tūlǧa bop qalyptasuyn äŋgımelei otyra söz arasynda oquşy qauymnyŋ özıne belgılı taǧy bır tarihi şyndyqty aita ketpekpın: Oktiabr revoliusiiasyna deiın Qazaqstanda onşalyqty jūmysşy tabynyŋ bola qoimaǧany barşamyzǧa belgılı. Demek ūiymdasqan sanaly halyq küresı bolǧan joq dei alamyz. Osy şyndyqqa süiene otyryp, men de qoldan kelgenşe şyǧarmada älgındei el tırlıgındegı erekşe sipatty sol ezınıŋ sylbyr baiau qalpynda saqtauǧa tyrysqam-dy. Köşpelı halyqtyŋ samarqau oianyp kele jatqan sana-sezımı men ejelgı eskı qoǧamnyŋ ruşyldyq-feodaldyq sal bökselıgınen älı de bolsa şyndap aryla qoimaǧan mimyrt tırlıgın tezge salyp tezdetıp äketkım kelmep edı. Trilogiiany jazu üstınde talai jyldarǧa sozylǧan jıgersız künderımde qalam terbegen sol anau tarihi däuırdegı halqymyzdyŋ esu jolyn şamadan tys äsırelep ösırıp jıbermei, özınıŋ bır yrǧaqty baiau äuenınde suretteudı büiırımnıŋ bır jaǧynda qatty ūstaǧam-dy. Menıŋ oiymşa, keşegı mal baqqan jalşynyŋ sanaly jolǧa tüsıp, qyzyl jalaulatyp revoliusioner bolǧanyn körsetkennen körı, onyŋ osy jolǧy qalai kelgenın, sebebı men saldaryn körsetkım keldı. Osy jolda basynan keşken zıl batpan auyr azaby men qiianatkerlerden qysqa künde qyryq ret şekken zäbır-japasyn körsetu äldeqaida köŋılge qonymdy siiaqtanǧan. Bıraq sol kezeŋge jazylǧan şyǧarma bolsa, qaşan bas keiıpkerdıŋ qolyna qyzyl tu ūstaǧanşa köŋılı könşımeitın keibır şydamsyz synşylar osy tūsta Elamandy bıraz börıktırıp aldy. Sonymen bırge synşylardyŋ qamşysy asyqpaityn avtorǧa da tiıp ketıp jatty. Olar köbıne-köp bas keiıpkerdıŋ alǧaşqy ekı kıtaby aiaqtalsa da, älı baiaǧysynşa sylbyr damyp, şaban ösıp, halyq qozǧalysynyŋ qaharly sapyna köş basşy bop özge jūrttan sögerlıgı artyp suyrylyp şyqpaǧanyn synady. Al, būl obrazdy jasaudaǧy menıŋ maqsatym basqaşa edı. Men kürdelı uaqyttaǧy qym-quyt oqiǧalardyŋ ortasynda ombylap jürgen qarapaiym adamnyŋ jan düniesındegı dialektikalyq qarama-qaişylyqty qūbylystarǧa psihologiialyq taldau jasauǧa tyrystym. Qysqasy, bas keiıpker obrazyn dästürlı shema-ştamptan aulaq ūstau, būrynnan jūrtqa mälım obrazdardan şama-şarqym kelgenşe özgeşerek etıp şyǧarudy közdegem-dı. Özınıŋ sybaǧasyna tigen osy bır oqşau joldy ömırdıŋ tezı men tepkısı ony qiyn kezde bır qyspaqtan keiın bır qyspaqqa qaqpaqyldap salyp, qaraŋǧyda közı bailauly adamdai jaryq säulenı sipalap jürıp tabuǧa mäjbür ettı. Bır esepten, keşegı qarasiraq balyqşynyŋ osynau adam qoǧamy astan-kesteŋ bop jatqan alaǧaida-bylaǧai zamanda özındei közı qaraqty kısılerdıŋ arasynda seŋ soqqan balyqşa basyn tauǧa da, tasqa da soǧyp, bırde sürınıp, bırde jyǧylyp adasyp kep, aqyr aiaǧynda jaŋa zamanda ömırge jarqyn jappai bet būryp jatqan halyq köşınıŋ ūly dürmegıne ılesuın körsetude ülken şyndyq jatty. Qaisy deseŋız, būl jol - bızdıŋ halyq arasynan şyqqan bıren-sarandaǧan oqyǧan azamattardyŋ sanaly maqsat joly emes. Būl qaraŋǧy halyqtyŋ sol bır qiyn-qystau kezde sipalap jürıp tapqan jarqyn bolaşaq joly edı.III
Osy trilogiianyŋ soŋǧy, üşınşı kıtabynyŋ jazylu prosesınde bıraz qyzyq jaǧdai boldy. Alǧaşqy ekı kıtap - «Ymyrt» pen «Sergeldeŋ» jazylyp bıtkesın araǧa ūzaq uaqyt salmai üşınşı kıtapqa kırıstım. Trilogiianyŋ soŋǧy kıtabyna jaqyndaǧan saiyn osyǧan deiıngı san salaly oqiǧalar da kenet etek-jeŋın jinaqtap, döŋgelenıp bır arnaǧa qūiyp qapty. Būrynǧydai emes, būl kezde kädımgıdei qatary kemıp qalǧan adamdardyŋ aqyrǧy kıtapta aiaqtaluǧa tiıstı taǧdyryn soŋyraǧy künı qalai jinaqtap, qalai tüiıp tastaumen üşın alda tūrǧan qiyn mäsele edı. Qai uaqyttaǧy qandai jazuşyǧa, sırä da özınıŋ kıtabyn aiaqtau oŋaiǧa soqpaityn tärızdı. Būl qiyndyq siujettıŋ logikalyq damuyn bılmeuden nemese oqiǧa arqauyn şatastyryp alǧannan tumasa kerek. Menımşe, ol özıŋ qoian-qoltyq aralasyp bauyr basyp ketken geroilaryŋnan aiyrylǧyŋ kelmeuden, olarǧa degen qimastyŋ sezımmen sabaqtasyp jatqan siiaqty. Ilgerı ekı kıtapqa qaraǧanda myna soŋǧy kıtapqa otyrar aldynda ūzaǧyraq oilanuǧa tura keldı. «Küireudıŋ» siujetıne arqau bop enetın tartystarmen bırge taǧdyrlardy oilastyryp, adamdardyŋ araqatynasyn anyqtap, ärbır oqiǧany aldyn ala egjei-tegjeiıne deiın basymda äbden pısırıp alsam kerek, bır kezde qarasam qūddy qaǧazǧa tüsken şyǧarmadai jadymda sairap tūrǧan siiaqtandy. Sonyŋ äserı ǧoi deimın, būl kıtapty jazuǧa otyrǧanda qol-aiaǧymnan tūsau tüskendei erkındık sezıldı. Jazuǧa otyrǧanda da ädettegı daǧdyly maşyq boiynşa basynan bastamai, qalamym kıtaptyŋ keiıngı jaǧyna qarai tartty da tūrdy. Söitıp «Küireudıŋ» äuelı soŋǧy tarauyn jazdym. Ony bıtıre sala dereu sonyŋ aldyndaǧy tarauǧa otyrdym. «Küireudıŋ» bas jaǧy älı jazylmaǧanyna qaramastan, keiıngı jaǧyndaǧy äzır bop, bıtıp tūrǧan ekınşı jäne üşınşı taraulardyŋ jolma-jol audarmasyn tez jasatyp aldym da, kelısıp qoiǧan uäde boiynşa «Drujba narodov» jurnalyna jıberdım. Jolma-jol audarmany bas redaktordyŋ orynbasary, synşy Leonid Terakopian oqyp şyǧyp, maǧan bylai dep hat jazǧan edı: «Kıtap söz joq sättı şyqqan. Onda qapysyz jazylǧan ūtymdy sätter öte köp. Bıraq.öz basym bükıl bölımnıŋ ajaryn aşyp tūrǧan Täŋırbergen basyndaǧy aqtyq sahnalar dep bılem. Būl baiandaudaǧy şeberlıktıŋ asqan ülgısı, keiıpkerdıŋ jol körsetuşı bop şekken tauqymetın baiandaityn syrtqy siujet sonşalyqty şytyrman, sonşalyqty saliqaly asa bai ışkı mazmūnǧa ie bolǧan. Mūnda adamǧa tän tırşılıktıŋ sonşama tūŋǧiyq filosofiiasy sonşalyqty tereŋ aşylypty. Sen jas myrzany özınıŋ kısı retınde barşa syr-sipatyn aqyryna deiın sarqyp aşatyndai qystalaŋ haldı jaqsy oilap tapqansyŋ. Äsırese, öz auylyndaǧy, auylǧa jaqyndaǧandaǧy, ölım aldyndaǧy sahnalary janyŋdy türşıktıredı. Menıŋşe, myrza ömırınıŋ soŋǧy sätın aşatyn liniia - senıŋ tvorchestvoŋdaǧy bır biık. Filosofiialyq tereŋdık pen oidyŋ ötkırlıgı mūnda naǧyz şyrqau biıkke köterılgen. Men būl taraulardy sonşalyqty süisınıp, sonşalyqty quanyp oqyp şyqtym. Üşınşı kıtapta Elaman da meilınşe nanymdy, meilınşe şynaiy. Kenjekeige üilenetın epizody jaqsy tabylǧan. Men Elamanǧa odan asqan sättı qosaq taba almas em. Elamannyŋ būl qylyǧy - onyŋ sanasyndaǧy ülken erjetudıŋ, būǧan deiın körgen tauqymetı men tolǧanystarynyŋ zaŋdy nätijesı bolyp tabylady... Alaida, men Elamanǧa bailanysty köŋılıme oralǧan ekı eskertpemdı aitpai kete almaimyn. Bälkım, būl üşınşı kıtaptyŋ qoljazbasyn oqymaǧanymnyŋ (menıŋ qolymda bırınşı bölımnıŋ qoljazbasy joq) saldary şyǧar. Eskertpelerımnıŋ ūzyn-yrǧasy mynau: soŋǧy sahnada Elaman tym az körınıptı. Būl senıŋ süiıktı keiıpkerıŋmen qoştasatyn sätıŋ emes pe? Bıraq sol qoştasu sätın tym küzep jıbergen siiaqtysyŋ. Ol oq tiıp qūlaidy. Menıŋşe, būl epizodty bır-ekı bet būrynyraq bergen dūrys bolar edı. Al, Elamannyŋ ötıp bara jatqan ǧūmyr turaly oilaryna, men bolsam, būdan görı köbırek oryn bergen bolar edım, tıptı ötkendegı bır oqiǧalardy oiyna tüsırter edım. Öitkenı, qarapaiym keiıpker emes, bas qaharmanmen qoştasqanda oquşy köŋılın oisyrata tüsken dūrys qoi. Mūndai jerde boiauǧa, oiǧa, keiıpkerdıŋ qūştarlyq sezımderın aşuda saraŋdyq jasau qanşalyqty oryndy bola qoiar eken. Ol tek ölıp bara jatqan joq, öz ömırıne özı qorytyndy şyǧaryp, ösiet qaldyryp bara jatqan da joq pa? Tıptı, Elamannyŋ jaralanatyn kezınde de kısı tebırenterlık ştrihtar qajet siiaqty. Qūr baiandaudan görı, köŋıl qozǧarlyq pafosqa köbırek nazar bölgen dūrys. Pafos bolǧanda, onsyz da tüsınıktı jaǧdaidy onan saiyn qazbalai tüsetın äsıre romantikalyq qyzyl söz emes, sezımge şabar ūtymdy detaldar tabylǧany jön sekıldı. Tıptı, Elamannyŋ ölım aldyndaǧy köŋıl-küiın meilınşe tereŋdep aşatyn asqaq notalardyŋ özınıŋ eşqandai ersılıgı joq. Öitkenı, şyǧarmadaǧy basty qaharmanmen qoştasu oquşy janyna būdan görı qattyraq batuǧa tiıstı». Elamannyŋ ömırınıŋ aqyrǧy sätın küşeite tüsu kerektıgı jönınde «Drujba narodov» jurnalynyŋ sol kezdegı proza bölımınıŋ bastyǧy, synşy V. Oskoskii de osy pıkırde ekenın aityp hat jıbergen-dı. Bır jerden şyqqan ekı synşynyŋ pıkırı kökeige qona kettı. Elamannyŋ qaterlı tünde kırpık qaqpai şyǧatyn jerdegı tebırenısı men tolǧanysyn qaita qarap, onyŋ ömır jäne özı turasyndaǧy oiyn tereŋdete tüsu kerek boldy. Bū da tolqyn tepkısıne tüsken qu qaiyqtai ömır teŋızıne köz aşqaly basy bylǧaqtap, tau men tasqa soǧyp kele jatqan jan. Jau qoly jaǧasynan ketpegen alys-jūlystan onyŋ osy joly bır sät būlqynyp bosanyp, japan tüzdegı jalǧyz jappanyŋ astynda jym-jyrt tünde ūiyqtai almai döŋbekşıp jatqany osy dünieden özınıŋ ornyn ızdeitın naǧyz yŋǧaily tüs eken. Sony sezgesın qaita qaradym. Qaita otyrǧanda Elamannyŋ Türkiia jerınde üsıp ölgen ınısı men kärı äjesın qabyrǧasy qaiysyp eske alatyn tūsyn qostym. Endı bır kez onyŋ öz qasynda qannen-qapersız ūiyqtap jatqan kışkentai balalaryna közı tüskende köŋılı taǧy bır tosyn küdıkpen dır etıp, myna şırkınder erteŋgı künı erjetkende qandai adam bolady, özderı qanyn, terın tögıp, qanşa jan ömırın qūrban etıp jürıp qiyndyqpen ornatqan osynau jaŋa dünienıŋ keleşekte qaisysy qandai kädesıne jarar eken dep tebırenıp ketetın jerlerın de Oskosskii men Terakopiannyŋ älgı hattarynan keiın qosqam-dy. Ilgerıde üşınşı kıtaptyŋ äuelı soŋǧy jaǧy būryn jazylǧany äŋgıme boldy. Al, solai boluynyŋ sebebı nede? Qandai şyǧarma bolmasyn basynan bastaityn küllı bar qalamgerdıŋ bärıne ortaq üirenşıktı daǧdydan «Qan men ter» trilogiiasynyŋ aqyrǧy kıtaby tūsynda ainyp ketuge sebep bolǧan küştıŋ közı qaida jatyr? Rasyn aitsaq, ol kezde būl saual basyma kelgen joq. Ol kezde ūzaqqa sozylǧan kölemdı şyǧarmanyŋ aqyry oilamaǧan jerden däl būlaişa aiaqtalǧanyna ǧana quanǧanym esımde. Jūmys üstınde tosynnan tuǧan jaŋaǧy oqşau qylyqqa men köp keiın oilandym. Şamasy, sırä, ūzaq-ūzaq joldan şarşaǧan jolauşynyŋ itınıp-soǧynǧan jürısten zyqy ketkende ärqaşan közın de, köŋılın de ünemı ılgerıge qadap, barar jerınıŋ topyraǧyna tabany tietın sättı aŋsap bolatyny siiaqty, talai jylyn sarp etken myna kölemdı şyǧarmanyŋ aqyryn köru men üşın armanǧa ainalyp, köŋıldıŋ kök dönenıne ılesken qalam da ılgerı qarai süirelep otyrǧan şyǧar-au. Onan da basqa bır myqty sebep bar edı. Oqyǧan kısınıŋ qaperınde bolar «Qan men terdıŋ» soŋǧy seksen betı tüp-tügeldei Täŋırbergen myrzanyŋ basyna būlt üiırılgen dramalyq auyr situasiiaǧa qūrylatyn. Jas myrza osyǧan deiın özge jūrttyŋ basyna qara kün tudyryp qoiyp, qyzyǧyna köldeneŋnen qarap jüretın jıgıt-tı. Endı bügıngı künı dünie kezektıŋ köbı öz basyna kelıp, bar aqyr zaman bır özınıŋ üstıne töngende jas myrzanyŋ jan dausy şyǧatyn jerın körgım kelgen de bolar. Onyŋ üstıne, bır zamanda bai auyldyŋ barşa jany alaqanyna sap mäpelep ösırgen jas myrzalardyŋ basynan baǧy taiǧan kezde duşar bolǧan qiyndyqta bärı bırdei jaŋa jaǧdaidyŋ yŋǧaiyna tüsıp qalyptasa almai, qaisybıreulerı baiaǧy özderınıŋ ör kökıregınen qaitpai qasaryp tūryp alatynyn bıluşı edım. Olar basynan baǧy taiǧanyn, däurenı ötkenın, tıptı zaman özgerıp, adam balasynyŋ qūlqy men piǧyly bölektene bastaǧanyn da moiyndamai, halyq pen qoǧam aǧymyna köndıkpei qarsy tūram dep kürt ketıp mertıgıp qalatyn. Osy bır tragediialyq jaǧdai menıŋ bır jaqyn tuysymnyŋ basynda boldy. Ol ärı bai, ärı bolys bolǧan. Bıraq erterek dünie salǧan. Artynda qalǧan üş balasynyŋ üşeuı de jas bolǧandyqtan, artynda qalǧan qyruar mal ūstaǧannyŋ uysynda, azulynyŋ auzynda ketıp, az ǧana uaqyttyŋ ışınde ap-sap bop, sıŋırı şyqqan köp kedeidıŋ bırıne ainaldy. Aǧaiyndy üş jıgıttıŋ ülkenı men kenjesı basqa tüsse baspaqşyldyŋ kebın keptep, yŋǧaiy kelgen jūmystyŋ bärıne bılek sybanyp kırısıp, balyq aulap, aŋ aulap, balaly-şaǧaly ülken üidıŋ aş-jalaŋaş jandarynyŋ auzyna qarsy bazar as äkep salyp jüredı. Al, ortanşysy qaşan soǧys jyly äskerge alynyp, Stalingrad tübınde habar-oşarsyz joq bop ketkenşe baiaǧy qarşadai bala kezınen qanyna sıŋgen bai myrzanyŋ täkappar qūlqynynan qūtyla almai-aq dünieden öttı. Onyŋ körerge köz kerek sūlu kelbetı men qoŋ etın kesıp jatqanda da qyŋq etpeitın uyzdan daryǧan tabiǧatyndaǧy täkappar degdarlyǧyn Täŋırbergenge alǧanym anyq. Keiın älgı üş aǧaiyndy jıgıttıŋ üi ışı Şalqarǧa köşıp keldı. Qaladaǧy aǧaiyn-tumalar sauaty bar ǧoi dep ortanşysyn nan satatyn dükenge ornalastyrmaq bolady. Bärı kelısılıp qoiǧanyna qaramastan jäne qalaǧa jaŋa ǧana köşıp kelgen balaly-şaǧaly üide ışer astyŋ joqtyǧyn köre tūra älgı aǧamyz, būl joly da bır kezdegı bai myrzasy ekenı esıne tüsıp: «Endı äielder qūsap üstıme aq halat kiıp, prilavkanyŋ arǧy jaǧynda nan satyp tūram ba?» — dep, balaly üidıŋ soryna qarai, özınıŋ ejelgı namysyna basty da kettı. Sol şiryqqan betınde bır kısınıŋ tılın almastan ol jas kelınşegın alyp Alǧaǧa tartyp kettı. Alǧadaǧy tasty topandap syndyratyn karerge qara jūmysşy bolyp ornalasty. Qanşa qairatty, öjet jıgıt bolsa da, bır aidan keiın qos alaqany kök müiızdenıp, qu süiegı qalǧan aǧaiymdy körgende közıme jas qūiylyp ketıp edı... Būl arada bır aita ketetın närse: mal baqqan qazaqqa baiu qiyn bolsa da, bailyǧynan jūrdai bop aiyrylu oŋai-aq edı; köbıne-köp qazaq maly jau bır şapqannan nemese jūt bır soqqannan qalmaityn-dy. Qandai myŋǧyrǧan bailaryn da jau men jūttan keiın ne qoradaǧy, ne örıstegı malynan tıgerge tūiaq qalmai, közdı aşyp jūmǧanşa qu taqyr kedei bop şyǧa keletın. Sondyqtan da, qazaqta «batyr - bır oqtyq, bailyq - bır jūttyq» degen maqal bar. Keşegı tört qūbylasy teŋelıp, şarşysyna kep şalqyp tūrǧan talai bailar bır künde bar malynan aiyrylyp jer soǧyp otyryp qalǧanda, olardyŋ künı esıgınde jürgen keşegı qarasiraq kedeilerden äldeqaida tömen bolatyn. Özderınıŋ osyǧan deiıngı bolyp-tolyp tūrǧan baqytty, bazarly künın oilap, qazırgı qor halıne azarlanyp ışterınen azyp bıtetın-dı. Körılerınen görı būndai kezde, äsırese, bai auyldyŋ būlǧaqtaǧan jas myrzalaryna qiynyraq. Üş aǧaiyndy jıgıttıŋ älgı ortanşysy sekıldı olar da özderınıŋ basyna tüsken qatal taǧdyrdyŋ temır tūiaq tepkısıne tırlıkte könbei qasarysyp qiǧylyq ūryp baǧady. Üiınde ışer asy bolmasa da, baǧy taiǧan myrzalar baiaǧy sänı men saltanatyn jūrt aldynda saqtauǧa tyrysady. Baiaǧydai täuır kiım kiıp, taŋdap täuır at mınıp qatarynan qalmauǧa tyrysqan saiyn, sorlylardyŋ jūpyny tırlıgı jūrt közıne köbırek tüsıp, auyl ışınde olardy syrtynan syqaqtap, küluşıler köbeietın. Syilaǧannan görı endı olardy ışınen aiauşylar köbeidı. Bergı jaǧynan börısınıp jelke jünın küdıreitıp tūrǧannyŋ özınde künı ötken myrzalar būl künde özderınıŋ küşık qūrly qauqary qalmaǧanyn qatty sezınıp, ışınen u ışkendei bop tūratyn-dy. Oktiabr revoliusiiasynan keiın qazaq dalasynda osyndai künı ötken myrzalar köbeidı. Ne sanda joq, ne sanatta joq däl osyndai şermender prosloikasy kün saiyn qauqarynan airylyp, qūddy kısı qolyna qaraǧan jetım baladai jūrttyŋ qasy men qabaǧyna qarap, ünemı raiyn aŋdyp otyratyn. Keşegı töbesımen kök tıregen Täŋırbergenderdıŋ bızge jetken siqy, mıne, osyndai edı. Däl osyndai aianyşty bır taǧdyr bızdıŋ özımızdıŋ ottyŋ basynda da bolǧasyn ba, äiteuır trilogiianyŋ üşınşı kıtabyna otyrǧanda Täŋırbergennıŋ tarauy menıŋ yqtiiar erkımdı qoimai özıne elıktırıp tartty da tūrdy.IV
Ilgerıde men tarihi derekterdı arhiv arasynan qalai ızdep tapqanym jaiynda bıraz äŋgımeledım. Jaŋa ǧana söz qylǧan myrzalardyŋ beregırek kelgesın özderın bır kezderde mäpelep ösırgen ortasynan tabany taiǧan jaǧdaida qandai küige ūşyraǧany haqynda aitylǧan äŋgımede şyndyǧy sorǧalaǧan tarihi derek-tı. Al, bıraq tarihi şyǧarma jazǧanda kısı tek qana derektıŋ däldıgı men aiǧaqtardyŋ aqiqattyǧyn, naqpa-naqtyǧyn saqtap qazırgı künı köz ben köŋılden qaşyqtan ketken sol derekter, sol faktıler, situasiialar şyndyǧynan jaza baspasy bar mūrattyŋ bärı oryndala ma? Menıŋşe, tarihi taqyrypqa qalam terbegen jazuşyǧa bırden-bır kerek närse - adam ruhynyŋ tylsym syrlaryn aşu bolsa kerek. Ötken zamannyŋ özımen bırge boiynda ala ketken aqiqat şyndyqtyŋ beinesın ainytpastan qaita tırıltu tıptı de qiyn emes, al mäsele sol faktıler astarynda jatqan qoǧam men adam ruhynyŋ beimälım syrlaryna jan bıtırıp körkemdık quat beru, köz aldyŋa künı bügıngı şyndyqtai elestete bılu kez kelgennıŋ oŋ jambasyna kele bermesı aqiqat. Ol üşın jazuşyǧa erekşe zerde, airyqşa aqyl-parasat, eŋ bastysy, suretkerge tän sezımtal jürek qajet-au deimın. Faktıler men derekterdıŋ yǧy men köleŋkesınde qalyp qoimau üşın ötkendegı oqiǧalardyŋ menıŋ bügıngınıŋ ǧana emes bolaşaqtyŋ da talǧam-tarazysy tūrǧysynan saralai, salmaqtai bılgen dūrys siiaqty. Sonda ǧana kez kelgen tarihi tūlǧa jaŋaşa sipatqa ie bolyp, nanymdy da senımdı şyǧatyndai. Men Sudyr Ahmet obrazyn jasau üstınde bolǧan adamnyŋ äreket-harakterın sol qalpynda būljytpai beruge ǧana tyrysqan joqpyn. Būl harakter basqa halyqta da bar. Būnyŋ köŋıldırek ärı aq eden elgezek türı - äigılı ded Şukar men elpek Momyn. Bıraq, alaida bar-au, osy mınezdes obrazdyŋ boiynda syrt közge zäredei de zal aly joq siiaqtanyp tūryp ta kei-keide kütpegen jerden zūlymdyǧy jeŋıŋkırep ketıp otyratyn anyq parazit qulyq bar. Osy taqylettes obraz qazaq topyraǧyna baiaǧy bır mal baqqan köne zamannan bermen qarai enşıles bop, entelep bauyr basyp, ūlt boiyna isı sıŋıŋkırep qalǧan siiaqty. Sudyr Ahmet ömır sürgen sonau arǧy zamannan berı qanşa uaqyt öttı. Zaman özgerdı. El jaŋardy, jer jaŋǧyrdy. Salt-sana men ışken as, kigen kiımnen bastap, qazırgı kısılerdıŋ mınez-qūlqy, ısı, piǧyly mülde özgerıp kettı. Al, bıraq bızdıŋ aramyzda su aiaq Sudyr Ahmetterdıŋ qatary kemıdı me? Menıŋşe, kemıgen joq. Osyndai obraz, mınezder tuǧan topyraǧynyŋ töl perzentı bolǧan jaǧdaida, ol sırä, osy dünieden juyq arada ız-tüssız joǧalyp kete qoimasa kerek. Ony aitasyz ba, būndai kısıler, soŋyraǧy künı jazataiym ömır özgere qalsa da jaŋa jaǧdaidyŋ aǧymyna basqa jūrttan būryn taǧy da osylar tep-tez ikemdele ketuge yŋǧailanyp tūrady. Būny, ärine, onyŋ jaŋalyqqa jany qūmarlyǧynan dep qaramau kerek. Bar bolǧany - jan saqtaudyŋ qamy. Bū da öz ortasynyŋ boiauyna qarai türı men tüsın özgertıp, syrt beinesın ömır süruge laiyqtap tep-tez yŋǧailana qoiudyŋ bır täsılı. Mäselen, Oktiabr revoliusiiasynan keiın ıle-şala qyrda jatqan halyq būryn-soŋdy jer betınde bolyp körmegen jaŋa sapaly ömırge baiau da bolsa bet būrdy. Äsırese, qazaq dalasynda kolhozdastyru bastalǧan tūsta kedeiler jaŋa jolǧa jappai tüsıp jatqanda qyr adamdarynyŋ boiyndaǧy būrynǧy salt-sana, ädet-ǧüryppen bırge bükıl psihologiialyq mınez-qūlyq ta qatty özgerıske ūşyrady. Halyqtyŋ qūlqy özgermeiınşe kiımın özgertken jaŋa sapaly qūbylys bola qoimaityny belgılı. Ūly jolǧa tüsken halyq özınıŋ jarqyn keleşegın betke ūstap üderıp tarta jönelgende, ädette tozyǧy jetken dünienıŋ eskı-qūsqylary eskı jūrtta qalyp qoiuǧa tiıstı. Sol köp sılımtılerdıŋ bırı bolmasa bırınıŋ arasynda Sudyr Ahmetter de zamananyŋ jaŋa köşınen qajetsız köne būiymdai ūmytylyp qalyp qoiar dep edık. Keşegı feodaldyq-rulyq qoǧam tudyrǧan osynau töl perzent, jaŋa zamanmen bır kün joldas boluǧa jaramas dep oilap edık. Būl özı jaŋa qoǧam boiyna mülde jaraspaityn eskı dünienıŋ jat qylyǧy men qūbylysy siiaqtanatyn. Söitse ırıp-şırıp bıtken eskı qoǧamnyŋ özegıne ölermendıkpen üŋgıp kırıp, ūia salyp alǧan myna aqjarqyn alaiaqtan adam qoǧamy juyq arada arylyp bola almaityn ömırşeŋ aramtamaq eken. Būl, şırkın, basqalardan görı äldeqaida jaŋalyqtyŋ jetegıne būrynyraq jabysyp, aǧym yŋǧaiyna da özgelerden būryn ikemdelıp ala qoidy. Basyndaǧy daǧdyly kiız qalpaqty olar jūrttan būryn laqtyryp tastap, japyraityp jaman kepkany kiıp ala qoidy. Pışının özgertse de, al būlar bıraq mazmūnyn özgertken joq. Basqa jūrt, mäselen, likbez mektebıne kärı demei, jas demei aǧylyp baryp jatqanda, būlar syrt ainalyp yqtap kettı. Bıraq olar sauatty kısınıŋ syily ekenın, bärınen būryn sauatty boludyŋ tırlıkte tiımdı ekenın baiqaǧasyn, halyq yqylasyna bölenıp jüru üşın hat tanityn, közı qaraqty kısı bop körınuge tyrysty. Menıŋ balaraq kezımde soǧys aldynda bızdıŋ auylda Tıleujan degen bır kısı balyq kolhozynda basqarma boldy. Künde keşke qarai ol üi janyndaǧy köleŋke basy ūzarǧan kezde syrtqa tösek saldyrady. Şyntaǧynyŋ astyna tastaǧan qūs jastyqqa jantaiyp jatyp arly-berlı ötıp jatqan kısı-qaranyŋ köz aldynda gazet oqityn. Gazetten basyn kötermei, bar yntasymen yqylas .qoiyp oqityny sonşalyq qasyna kelgen kısını jaqtyrmai şytynap qalatyn ädet şyǧar-dy. Bır künı Myŋbastyq Şärıbı degen quaqy kısı basqarma üiınıŋ aldynan ötıp bara jatyp, kenet qaiyrylyp toqtai qalypty. Bas almai qadalyp qalǧan qolyndaǧy gazettı basqarmanyŋ terıs ūstap otyrǧanyn baiqaǧan eken. Köŋılı jüirık qu kısı külkısın äzer tyiyp, qasyna keledı. - Tıleke, qalai, oqyp jatyrsyz ba? - Kündız jūmys köp, sosyn, keşkısın qol bosaǧasyn ǧana gazet qaraisyŋ. - Dūrys qoi, gazette ne jazypty? - Ne derıŋ bar ma? Jazatyn närse köp qoi. - Älbette, älbette, - dep qosyla qostaidy da, Şärıp basqarma qolyndaǧy gazettıŋ «Sosialistık Qazaqstan» dep jazǧan soidauyldai-soidauyldai ırı ärıpterdıŋ basyndaǧy «S»-ny sausaǧymen basyp tūryp, - Tıleke, osy qai örıp edı? - dep sūraidy. Aŋqau Tıleujan qu kısınıŋ arǧy jaq köŋılındegı äzıldı aŋǧara qoimasa kerek. Qolyndaǧy terıs ūstap otyrǧan gazettıŋ tömengı jaǧynda şalqalap jatqan jaŋaǧy anau-mynau emes, at tūiaǧyndai «s» ärpıne ol endı şūqşiyp o jaǧynan bır, bū jaǧynan bır qaraidy. Taqa bolmaǧasyn: - Apyr-ai, ä?! - dep qinalyp, - adamnyŋ abyroisyz boluy aiaq astynda eken ǧoi. Al, endı osy özımnıŋ eŋ jaqsy bıletın ärpım jäne künde talai oqyp jürgen ärpım edı. Qazırde qylp-qylp etıp tılımnıŋ ūşynda tūr, - dep gazettı laqtyryp tastap, janyndaǧy jastyqqa jyǧyla ketıptı. Osy äŋgıme bızdıŋ auylda künı keşege deiın külkıge aitylyp jürdı. Bır aita ketetın närse: būl basqarma Sudyr Ahmettıŋ obrazyn jasauda bırden-bır kädeme jaraǧan prototip edı dei almaimyn. Sudyr Ahmettı özım jaqsy bıletın taǧy üş kısınıŋ boiyndaǧy qylyqtaryn jiyp-terıp, osy obrazdyŋ öz kökıregımde künı-būryn qalyptasqan bolmysy men bıtımı beinesıne üiles kelıp, ündes şyǧyp jatatyn ortaq sudyraqtyqtaryn aldym. Sol üşeudıŋ bırı - bızdıŋ eldıŋ basy men aiaǧy tügel bıletın -soqyr Syrǧabek. Onyŋ özınen aumaityn balasy boldy. Orta mekteptı bıtırdı. Onan ol kinomehanikter daiarlaityn tehnikumdy bıtırdı. Söitıp ol äkesındei şala sauatty emes, äjeptäuır bılım alǧan, közı qaraqty jıgıt bop şyqty. Audandyq mädeniet mekemelerınde qyzmet ıstedı. Syrt türı, kigen kiımınıŋ ülgısı äkesınıŋ ülgısınen bölek bolsa da, al bıraq, ışkı mazmūnynda qūttai da psihologiialyq özgeşelık joq edı. Sondyqtan da, bızdıŋ auyldaǧy ataly-balaly ekeuınıŋ qūlqyn bıletın kısıler «bır közın oiyp alsa bū da aumaǧan äkesı bolǧaly tūr», - deitın. Ärine, feodaldyq-patriarhaldy qoǧamnyŋ töl perzentı - Sudyr Ahmetterdıŋ düniege keluıne bırden-bır jaǧdai jasaǧan köşpelı ömırdıŋ mal şaruaşylyǧymen ainalysqan ekstensivtı meşeu tırlıgı ekenı dausyz. Sudyr Ahmettı mınez retınde, harakter retınde jekelep alyp qaraityn bolsaq, būl, ärine, meşeu qoǧamnyŋ aiy-künı tolyp, tolǧaǧy jetıp tapqan töl balasy. Būnyŋ tūŋǧyş ret düniege kelgen tüpkı atasy qai däuırde tırlık keşkenın kım bılıptı. Qalaida bızdıŋ bır anyq bıletın närsemız - ärbır qylyǧy kısı köŋılın qytyqtap külkı şaqyryp tūratyn osy bır tumysynan berekesız tragi-komediialyq toǧyşar jandardyŋ ūrpaǧy qai kezde de ömır süre alatynyna közımız anyq jetetın siiaqty. *** Söitıp, ūzaq jyldarymdy alǧan üş kıtaptyŋ jazylu tarihy, bügıngı künı özıŋdı tızgındep, tejep otyryp, barynşa qysqaşa aitqanda, mıne, däl osylaişa bolǧan-dy.Äbdıjämil Nūrpeiısov
