BABALAR SALǦAN ÜNDISTANDAǦY ESKI QALALAR
Altai betın toltyryp tūrǧan, jer betıne şegendelgen döŋgelek tas qabırlerdı "myqtyŋ üiı" dep ataidy. Sol myqtardyŋ 3-4 myŋ jyl būryn Ündıstandy jaulaudaǧy aiaq alysyn, qandai tüzımdegı qoǧam qūrǧanyn, qandai sözderdı taratqanyn az-kem jazyp öttım. Endı olar salǧan qalalar qandai atpen ataldy?
- Anantnag qalasy
Anant atauy on-on degen 10 sifrynyŋ ekı qaitalanuyn bıldıredı. Nag sözı noǧ, moq sözın bıldıredı. Eskı türkıler bolyp esepteletın moqtar(myqtar) ūǧymynda qūdıretı analyq köz, adamnyŋ taralu közı - amoǧ. Köz - moǧ, noǧ.Maldyŋ közın ainalyp, döŋgelep tüsken qotyrdy qazaq älı künge deiın noǧala deidı. Noǧ - köz atauyn ūqtyrady. Ononnoǧ qalasy jergılıktı tılde Anantnag atalyp kettı. Nege "On-on köz" dep ataldy būl jer? Sebebı, mūnda köptegen şipaly būlaqtar bar. Köz - būlaq közın bıldıredı. Olar Nag-Bal(Balbūlaq, Balköz), Salak-Nag, Malik-Nag dep atalady.
- Brindaban qalasy
Būl qalanyŋ auyz ekı tıldegı ekınşı aitylymy - Vrindavan. Vrin - oryn degen maǧynada. Davan - daǧuan degen maǧynada. Daǧua sözı uaqyt öte kele, tıldık damuǧa sai, ǧ dybysy tüsıp aitylǧanda, tılımızge daua degen söz bolyp ornyqqan. Oryndaǧuan - Vaişnavizmdı ūstanuşylar üşın qasiettı qajylyq orny. Ol ariilermen qarsylasqan kösemnıŋ artyna ergen halyqqa arnap salǧan dıni ortalyq qalasy boldy.
- Varanasi qalasy
Auyz ekı tılde Banaras dep te atalyp jür. Jergılıktı halyqtyŋ tılındegı būl qalanyŋ tıke maǧnasy - "ekı özennıŋ arasy". Ban-Arasy(Maŋ-Arasy, maŋyndaǧy aralyq. Maŋ - taqtaişa jazyq.) qalasyn ondaǧy türkıler osydan 3 myŋ jyl būryn salǧan.
- Deli qalasy
Deli qalasynyŋ tüpkı aitylymy Delǧi. Būl türkıler tılındegı deŋız, teŋız, tolqyn, dolqyn sözderınıŋ aitylymyna sai şyqqan, delǧi sözı sudyŋ betı, aina degen maǧynany beredı. Bügıngı moŋǧoldardyŋ ainany" toly" dep atauy osydan.
- Uddjain qalasy
Osydan 2700 jyl būryn salynǧan qala. Eŋ alǧaş Astana(Astant) dep atalǧan memlekettıŋ ortalyǧy retınde qalandy. Udd - öt, tesık, köz degen maǧynada. Jel ötı - jeldıŋ auyzy. Üt dep te aitylady. Üt - qainar köz, oşaq basy, ömırdıŋ ortalyǧy. Qoi - mal türı. Qoiyn - qonǧan jer, mal örıstetken oryn, auyz ekı tılde qon bolyp qysqarǧan. Ütıqoiyn - Uddjain. Ǧ dybysyn sol kezde jergılıktı Ündıstandyqtar "j" dep qabyldaǧany jaily ötkendegı jazbalarda bırqanşa mysaldar keltırdık. Qoiyn sözın Jain dep aldy. Al, o dybysyn a retınde alu da Ündıstanǧa tän ädet. Moǧala - Mahalla, Noǧ-Nag sözderı būǧan kuä. Eskı Ündıstandaǧy Ütıqoiyn ūǧymy, keiıngı tıldegı Altai maŋyndaǧy köşpendıler tarady dep aŋyz etıletın Ütıken qonysy tarihi bailanysqa ie .
- Patna qalasy
Eskı aitylymy boiynşa kädımgı "bütın" degen ataudy bıldıredı. Bütın sözı ekı būttyŋ qosylyp tūrǧan jerın bıldıredı. Būl qalada būty qosylǧan, adamnyŋ qūiryǧy ıspettı, qazaqtyŋ toşala üiıne ūqsaityn äigılı eskı hram bar. Būtyn, bütın sözındegı o, ū dybysyn eskı Ündıstandyqtar a dybysy retınde qabyldap, b dybysyn qataŋ p dybysymen alyp, būtyndy Patn dep alǧan.
- Haridvar qalasy
Hari jäne Dvar sözınen qūralǧan. Dval - daual, qorǧan, qaqpa maǧynalarynda. Daual sözı tau sözınen kelıp şyqqan. Haridvar qalasyn jergılıktı Ündıstandyqtar "qūdaiǧa qaqpa" degen maǧynada tüsınedı. Qu - aq tüs, jaratuşy jaq degen maǧynada. Hur - aqqu qyzdar. Hordaual - aqqu qyzdar(hor qyzdary) bar jannat qaqpasy. Keiıngı tıldegı qalanyŋ tüptaǧan ūǧymyn bıldıretın qora, küre ataulary onymen tyǧyz bailanysta.
- Mathura qalasy jäne Madurai qalasy
Mathura qalasy osydan 2600 jyl būryn salynǧan. Madurai qalasy odan 300 jyl keiın. Ekı qalanyŋ atauy bır maǧynadan kelıp şyqqan. Alǧaş ret Maid-Hura(Maiqora) dep salynǧan qala adamǧa tabynǧan zamandaǧy "adam qūdaiynyŋ şaşynyŋ maiy tamǧan kielı oryn" degen maǧynany bergen. Jılıktıŋ maily basy, eŋ maily jerı degendei mai sözı erekşe molşylyq pen bıtpes yrystyŋ tübı retınde aitylǧan. Qora, küre, köre sözderınıŋ döŋgeletıp salynǧan qūrlysty, döŋgelek pışındı alǧaşqy qalalardyŋ beinesın aŋǧartatynyn bılemız.
- Vişakhapatnam qalasy
Būdda dınınıŋ üzdık ızbasarynyŋ bırı bolǧan Oşaq hanymnyŋ qūrmetıne salynǧan deidı. Oşaq sözınıŋ būl jerde äielge bailanysty aityluy oşaq pırı - Ūmai ana ūǧymymen bailanysady. Vişakh sözıne jalǧanǧan patnam sözın tüsındırıp ketkenbız. Öitkenı, Patna degen bölek eskı qala bar babalarymyz salǧan. Ol bütın degen söz, bır bütın qoidyŋ qūiryǧy siiaqty qūrlysty meŋzeidı.
Kökbörı Mübarak QİZATŪLYNYŊ
feisbuk paraqşasynan
