Közıqaraqty är qazaqtyŋ köŋıl törınen san qyrly talanty arqyly oryn tauyp, süikımdı beinesımen jylyūşyraityn Sarybaevtar äuletı turaly söz qozǧalǧanda öz-özınen sūranyp tūratyn bır saual bar. «Ärqaisynyŋ talantty bolyp tuu syry nede?» Adamdy taŋǧajaiyp etıp jaratyp, syryn ışıne bükken dünie qūpiiasynyŋ jūmbaǧyn barlyq ǧylym jantalasa tüsındıruge tyrysady. Jūmbaqty ädebiet arqyly da şeşuge bolady, pälsapamen tarqatsaŋ da tani alar edıŋ, algoritm de äldeneşe jauabyn aldyŋa jaiyp salady. Bıraq Sarybaevtardyŋ jaǧdaiynda bırın türtıp qalsaŋ, ekınşısı qozǧalyp, bärın terbelıske tüsıretın fizikanyŋ maiatnigı mysal bola alatyn siiaqty. Äkelerı Şamǧali Sarybaev – Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ negızın saluşylardyŋ bırı. Şora Sarybaev – körnektı dialektolog-ǧalym, akademik, ekınşı ūly Bolat Sarybaev – muzykatanuşy, önertanu kandidaty. Şoranyŋ ūly Qairat Sarybaev – belgılı diplomat, Bolattyŋ ūly Talǧat Sarybaev – «Nauryz-duman», «Ötken künder», «Gavan moei liubvi» sekıldı ölmes änderımen özıne mäŋgı eskertkış soǧyp ketken talantty kompozitor.
Osyndai oǧlandar düniege kelgen otbasynyŋ bastauynda tūrǧan, jaqsy-jaisaŋdarmen erterek aralasyp, aǧartuşylyq mındet arqalaǧan Şamǧalidai asa ırı qazaq ziialysynyŋ balasy ǧylymnyŋ qai salasyna äkep qossa da, eşqandai demeudı qajet etpesten būzyp-jaryp şyǧuǧa özı de beiım tūrǧan edı. Äke ızımen Bolattyŋ da ǧylym jolyn quatyny, ǧylym bolǧanda da söilegende tyŋdauşysyn ūiytyp, oi tūŋǧiyǧyna jeteleitın onyŋ tıl ǧylymyna bet būratyny belgılı edı. Sol uaqyttyŋ özınde öz ortasynda ǧylymi qarymyn tanytyp ülgergen aǧasy Şora: «Bolat, söz önerınıŋ soŋyna men tüstım. Ädebiet pen tılden özge, älı tyŋ jatqan muzyka deitın ǧajaiyp älem bar, sol qozǧausyz küide tūr. Menı tyŋdasaŋ, muzyka tarihyn, aspaptardyŋ paida bolu tarihyn zerttegenıŋ dūrys» dep keŋes bergen eken. «Qazaqtyŋ kenje qalǧan aspaptanu ǧylymyn qolyŋa al, qaraǧym, söitıp tyŋnan türen sal», dep aǧasynyŋ sözın quattai tüsken akademik A.Jūbanovtyŋ sözın jerge jyǧa almai kırıskenımen, köp ūzamai-aq qoparǧan saiyn közdı jainata tüsetın qazynaly kömbege jolyqqanyn sezedı.
Qazaqtyŋ köne muzykalyq aspaptaryn ızdep, tauyp qana qoimai, sonyŋ klassifikasiialyq jüiesın jasap, topqa bölıp jıktegen Bolat Sarybaev bolatyn. Muzykatanuşy ǧalymdar 1968 jylǧa deiıngı bırde-bır kıtapta nemese baspasöz betterınde «şerter, jetıgen, būǧyşaq, üşpıldek» degen sözderdıŋ kezdespeitının aitady. Būrynnan bar bolsa da, ūmytylyp ketken būl ataulardy jaŋǧyrtyp, tıldık qoldanysqa äkelıp qosqan da B.Sarybaev. Al qazır sahnaǧa samsap şyǧatyn jüz qaraly adamnan qūralǧan orkestrlerdı jetıgen men şertersız elestetu mümkın be? Künde estıp jürgen Arqanyŋ qoŋyr küilerı, Jetısudyŋ jeldırme küilerı, Syr boiynyŋ boilauyq küilerı, Atyrau men Aqtaudyŋ aduyn küilerı kelbetı men mınezın köne aspaptarmen baiytpaǧanda, qazaq muzykasynyŋ bügıngı damu deŋgeiı qandai bolar edı? Bolat Sarybaevty «Būl aspaptar bızge qaidan jettı?» degen sūraqtyŋ mazalaǧany anyq. HIH ǧasyrdaǧy Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Qazanǧap, Tättımbet, Bırjan, Aqandardy aitamyz, al onyŋ arǧy jaǧy qaida, analarynyŋ bärı kelısıp alǧandai bır mezette tolǧatyp, toptap, tua salǧan osy tūlǧalardyŋ arǧy jaǧynda kımder bar, ne bar? Bastauy, būlaǧy bolmasa, jauhar jyr men tögılgen küiler tekten-tek tua salmaityny tüsınıktı. «Qazaqta dombyra men qobyzdan basqa muzykalyq aspap bolmaǧan» degen qiiampūrys tüsınık 1960 jyly Otyrarǧa jürgızılgen qazba jūmysynyŋ nätijesınde B.Sarybaev üskırıktı tapqannan keiın-aq terıske şyǧaryldy. Qazaqta qalaişa saz aspaby bolmaǧan? Ejelden qalyptasqan muzykalyq tanymy bolmasa, myŋjarym jyldyq tarihy bar dep esepteletın, batyrlar jyrynyŋ ışındegı eŋ könesı «Alpamys batyr» jyryndaǧy: Kernei-syrnai tarttyryp, Daŋǧara-dabyl qaqtyryp. Baryp tüstı Alpamys Qaraköz aiym üiıne, – degen joldarda aitylatyn «kernei-syrnai», «daŋǧara-dabyl» degen sözder kökten özı tüse salǧan ba? Nemese: Toǧyz sandy torǧauyt On sandaiyn oimauyt. Baraban soǧyp, şyŋ qaǧyp, Aldyna äsker jürgızıp,–dep tolǧaǧan «Er Tarǧyn» jyryndaǧy «baraban» men «şyŋ» şyn tarihta bolmasa, oimauyt pen torǧauyttyŋ auylynda ol qaidan jür? Jarq etken ümıt oty aldamapty. Jetıgen, şerter, asataiaq, dudyǧa, qoŋyrau, sazsyrnai, qos syrnai, tastauyq, qurai-ysqyrǧyş, üşpıldek, ysqyrauyq, qauyrsyn syrnai, müiız syrnai, ūran, būǧyşaq, kernei, daŋǧyra, syldyrmaq sekıldı otyzǧa juyq aspap bügınde bükıl orkestrdıŋ repertuaryndaǧy şyǧarmalardy oryndaǧanda oinalady. Ändı süigen adamnyŋ ärqaisysy būl aspaptardy körgen jerde jazbai tanyp jatady. Al būl aspaptar aspannan aiaǧy salbyrap tüse qalǧan joq. Avtory bar. Avtory – «aspaptanu ǧylymynyŋ atasy» atanǧan Bolat Sarybaev. Ädebiette O.Süleimenov «AziIа»-ny jazyp, «jer astynan jık şyǧaryp», dürbeleŋ tuǧyzyp jatqanda, önerde B.Sarybaevtyŋ tapqan aspaptary töŋıregınde de aitys qyzyp tūrdy. Saptaiaqqa as qūiyp, sabynan qarauyl qaraǧan zamannyŋ «ūlt» degen sözge ürkıp qaraityn qyraǧy közderı B.Sarybaevtyŋ ūşan-teŋız jaŋalyq äkelgen eŋbekterın tübırımen joqqa şyǧaryp, özın «türkışıl», «türıkşıl» dep aiyptai bastaidy. Qazaq dalasyn oŋynan da, terısınen de köktei ötıp, tört būryşyn tabanynan tozyp jaiau aralap jürıp jinaǧan aspaptary «eskı dünienı aŋsau», «feodalizm sarqynşaǧynyŋ» elementı bolyp, Sarybaevtyŋ özıne sor bolyp jabysady. Tılersegıne jabysyp alyp talaǧandardyŋ sözı qarşa borap jatsa da, köne dünienıŋ kıltın tapqanyna quanǧan ǧalym kırşıksız, kışıpeiıl, ǧylymǧa berılgen könterı mınezıne salyp, jūmysyn jalǧastyra beredı. Doktorlyq dissertasiiasyn daiarlap, Mäskeuge qorǧauǧa barǧanda, ǧylymnan özgenı bılmegen qorǧansyz ǧalymnyŋ aldynan qūm ışındegı jalǧyz jantaqtyŋ tübınde basyn iırılgen denesınıŋ ışıne tyǧyp alyp oraily sättı aŋdyp jatatyn jylan sekıldı jiyrmadan artyq domalaq aryz şyǧady. Dissertasiia sättı qorǧalǧanymen, ǧylymi däreje bekıtılmeidı. Kompartiia men önerdegı öz ortasynyŋ aşyq küstänalaǧan qysym jiılegen saiyn ainalasyndaǧy ürkerdei az adamnyŋ özı ekşelıp, Sarybaevqa Özbekälı Jänıbekov, Nūrǧisa Tılendiev, Rahmanqūl Berdıbaev siiaqty şaǧyn janaşyrlar ǧana tılektestık tanytyp, qoldau bıldırıp jüredı. Bälkım, onyŋ 54 jas qana jasap, ǧūmyrynyŋ tym kelte qaiyryluyna qorqaulardyŋ qolymen jasalǧan qiianat pen qiyndyqqa töze almai synyp tüskenı de sebep bolǧan şyǧar... Ol bazbıreuler aitqandai entuzias ta, kolleksioner de, kezdeisoq äuestenuşı de emes, keŋestık kezeŋde öz būlaǧynan bır jūtym sudy sımırıp ışıp, jansaraiyn aşudy köksegen kezde köne aspaptar arqyly ūlttyq naqyşty engızıp, qazaq ekenımızdı esımızge salyp tūru üşın künı-tünı köz ılmei tegın ter tökken jalaŋtös bahadür. Onyŋ «muzyka arheology» atanyp jüruı de sol eŋbegınıŋ nätijesı. B.Sarybaev ömırge kelgendegı eŋ ūly maqsatyn oryndap kettı. Otyzǧa juyq köne aspapty tauyp, ūlt önerınıŋ igılıgıne ainaldyrdy. Endı osy jerde kömeidı «al özı sol aspaptarda oinai alǧan ba?» degen sūraq kelıp bülkıldetedı. Janynda jürıp şäkırtı ǧana emes, tuǧan balasyndai bolǧan, köne aspaptardyŋ bügıngı közı tırı şejıreşısı ıspettı muzykatanuşy, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Jarqyn Şäkärımnıŋ pıkırınşe, B.Sarybaevtyŋ basqa eŋbegın aitpaǧanda, teŋdesı joq muzykalyq qabıletınıŋ özı arnaiy zertteudı qajet etedı. Qolymen ūstap, oinamaq tügılı, ǧūmyry atyn da estıp körmegen beitanys aspapty orkestrdegı oryndauşyǧa eŋ bırınşı Bolat aǧamyzdyŋ özı üiretedı eken. Bır küidı, bır äuendı ǧana qūiqyljyta oryndap otyrǧan orkestrdegı jüz adamnyŋ bıreuınıŋ qolyndaǧy aspaptyŋ qūlaq küiı dūrys qoiylmasa, sonau jerde tyŋdap otyrǧan Sarybaev sony da bıle qoiyp, jalt qarap: «qūlaǧyn jönde» dep eskertu jasaityn körınedı. «Absoliutnyi sluh», bızdıŋ tılımızdegı «qūimaqūlaq» degen söz ne aitsa da qaǧyp alatyn Sarybaev sekıldı erekşe qaǧılezderge qarata aitylsa kerek. Konservatoriiadan bıtırıp şyqqany kömeiınen küi töguın toqtatpaǧan qyl ışektı qara qobyzdyŋ oquy bolsa da, şümegınen syr tūnǧan saǧynyş sazy şüpıldep tögılıp tūratyn sybyzǧyny syzyltyp salǧandy jany süiıptı. Az ömırınde qaltasynan sybyzǧysy tüspegen eken. Al sybyzǧy qadym zamannan jalǧyzdyŋ janserıgı bolyp jaralǧan edı ǧoi... Orkestr demekşı, «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografiialyq orkestrı turaly söz bola qalsa, bırden köz aldymyzǧa Nūrǧisa Tılendiev kele qalady. «Menıŋ iem, jolbarysym, Tılendınıŋ balasy Nūrǧisaǧa kettı. Endıgı iesı sol bolar» dep Jambyldyŋ qiiadaǧyny şalatyn qyraǧy közı qatelespei tanyp, batasyn bergen Nūrǧisa Tılendiev orkestrdıŋ eŋ alǧaşqy körkemdık jetekşısı ärı bas dirijerı boldy, aiaǧynan nyq tūruy üşın aianbai eŋbektendı. Alaida ananyŋ tar qūrsaǧyn jaryp şyqqan bala da, jaryq dünie esıgın aşqan soŋ esım ielenedı, qaraqanattanǧanşa qorek ızdep, mäpeleudı qajet etedı. Sol sekıldı eŋ alǧaş 1968 jyly şaǧyn ansambl ūiymdastyryp, oǧan «Otyrar sazy» dep at qoiyp, sol ansambldıŋ orkestrge ainaluy üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei jankeştı jūmys jasaǧan Bolat Sarybaevtyŋ eŋbegı būl künde ūmytyluǧa şaq qaldy. Būl jönınde belgılı kompozitor Myŋjasar Maŋǧytaevtyŋ: «...dünieden müldem joiylyp ketken ūlttyq aspaptarymyzǧa «Otyrar sazy» jan bıtırıp, zamanyna qarai söiletıp berdı. Būl salada eleulı eŋbek sıŋırgen professor Bolat Sarybaevtyŋ esımın erekşe eske alǧanymyz – adam aldynda da, aruaq aldynda da ädıl ǧoi deimız» dep jazatyny bar. Ol zamanda qazırgıdei emes, orkestrlerdı basqaratyn dirijerler qat edı. Orkestrdı on adam otyrǧan ansamblmen salystyruǧa bolmaidy, käsıbi bılım alǧan jüz adamǧa jetekşılık jasau oŋai-ospaq şarua emes. Bolat Sarybaevtyŋ bastamasymen orkestr qūrylatyn bolyp, būl jönınde respublika basşysy Dınmūhamed Qonaevqa habarlanyp, ol kısı «Qazaqfilmde» qyzmet atqaryp otyrǧan jerınen Nūrǧisa Tılendievtı şaqyryp, ūjymǧa basşylyq jasaudy tapsyrady. Būl kezde küişılıgımen äbden tanylyp, sausaǧyna ılesıp san ǧasyrdyŋ şalymy qonǧan däulesker dombyraşylyǧy taŋdai qaqtyratyn Nūrǧisa aǧamyz bır dybysty şaşau şyǧarmai, muzyka sazy men sarynyn taiaǧynyŋ ūşymen tapjyltpai ūstai alatyn dirijer ekenın tanytyp, şaǧyn ansambldı ülken orkestrge ainaldyrady. Būrynnan belgılı küilerdıŋ özı köne aspaptarda airyqşa ajar tabady. N.Tılendiev, söz joq, ūly kompozitor, ūly oryndauşy, ūly dirijer. Bıraq «Otyrar sazynyŋ» avtorlyǧy Bolat Sarybaevqa tiesılı ekenı tym bolmasa, özı mäŋgılık saparǧa attanǧannan keiın de moiyndaluy tiıs dep oilaimyz. «Otyrar sazy» sekıldı ǧajap orkestrdıŋ qyryq jyldan berı arǧy däuırlerde qalǧan mūŋdy dalanyŋ jürek şymyrlatar şerlı dauysyn öŋın taidyrmai tyŋdarmanyna jetkızıp kele jatsa, ol eŋ aldymen negızın qalaǧan B.Sarybaevtyŋ, akademiialyq käsıbi därejege kötergen N.Tılendievtıŋ eŋbegınıŋ nätijesı. Qazaqta Şoqan men Älkei Marǧūlannan keiın köne aspaptardy zerttegen eşkım bolmaǧan. Bırtuarlarymyzdyŋ būl sala jönınen bırdı-ekılı maqala jazumen ǧana şektelgenın eskersek, B.Sarybaevtyŋ köne aspapty zerttep, tauyp qana qoimastan, halyqqa deiın jetkızıp, ruhani paidaǧa asyrǧan eŋbegı ūlt önerı üşın ölşeusız igılık bolǧanyn baǧamdaimyz. Amal ne, Jarqyn Şäkärımnıŋ B.Sarybaevtyŋ bükıl eŋbegın büge-şıgesıne deiın tügendep tūryp jazyp, ǧylymi maŋyzyn baǧalaǧan «Köne dünie kümbırı» atty kıtabynan basqa arnaiy jazylǧan tolyqqandy bır dünie joq eken. Közkörgenderdıŋ aituynşa, Sarybaevtyŋ ūltjandy ısıne süiıngenı sondai, Ä.Marǧūlan ömırınıŋ soŋǧy künıne deiın keudesın süiretıp jetse de, onyŋ bırde-bır konsertınen qalmai, baǧzy zamannyŋ samaly bolyp jetken üskırık pen sazsyrnaidyŋ ünıne elıtıp ötıptı. R.Berdıbaev özı jürgızetın «Halyq universitetı» sabaǧyna Sarybaevty jiı-jiı şaqyryp, qonaq etpese, bır düniesı kem tūrǧandai sezınıptı. Bolat Şamǧaliūly qaitys bolǧanda Rahmanqūl aǧamyz: «Qazaqqa şerter men jetıgendı qaitarǧany üşın ǧana Sarybaevqa eskertkış soǧuǧa bolar edı» dep jylaǧan eken. Bolat Sarybaevtyŋ ūltym dep atoi salyp, babalar ruhyn kötergen eŋbegı älı künge öz därejesınde baǧalanbai kele jatqanyna köŋıl qoŋyltaqsydy. Qaitys bolǧanyna qyryq jylǧa taiasa da, «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary», «Kazahskie muzykalnye instrumenty» atty kıtaptary, maqalalary qaitadan jaryqqa şyqqan joq. Qaitalap baspa betın körmeu kesırınen onyŋ eŋbekterın oŋdy-soldy aiausyz paidalanatyn plagiattardyŋ paida boluyna jol aşylyp otyr. Onyŋ esımı muzykalyq oqu oryndarynda, köşelerde, mektepterde kün saiyn atalyp, jaŋǧyryp tūrmaǧan soŋ kım ekenın bılmeitın ūrpaq qalyptasty. Ol turaly jyrdai tolǧap, aŋyzdai aŋsap aitatyn ortasynyŋ qatary baiaǧyda-aq sirep ketken soŋ esımınıŋ sirek atalatyny sonşa, beine bır būl jalǧanda Bolat Sarybaev degen ǧalym bolmaǧandai ömır sürıp jatyrmyz. Şyndap kelsek, tar zamannyŋ özınde ūlttyq tanymdy qalǧytpauǧa küş salyp, är aspapty tapqan saiyn sanaǧa sılkınıs tudyryp otyrǧany üşın, bügıngı ūlttyq orkestrler oryndap jürgen tamyljyǧan küi men äsem äuenderdı süiemeldep tūrǧan san türlı aspaptyŋ sazdy dybysy üşın Sarybaev Bolatqa qazaq muzykasy ǧana emes, tūtas ūlt qaryzdar emes pe edı?
Aigül AHANBAIQYZY,
«Egemen Qazaqstan» Almaty
