Tıl mäselesı taǧy da dau tudyruda. «Tıl maidany» jariialaǧan videorolikter bırneşe kün boiy SNG elderınde qyzu talqyǧa tüstı. Resei mediasy Qazaqstanda orys ūltyna qarsy diskriminasiia jasalǧanyn aityp, aiyp taǧuda. Sargrad YouTube kanaly «Resei aqşasyna kün körıp otyrǧan Orta Aziia elderınde rusofobiia örşude» dep aşyq mälımdeme jasady. «Tıl maidany» YouTube arnasynyŋ negızın saluşy Quat Ahmetovke Resei Federasiiasyna kıruge 50 jylǧa tyiym salynǧanyn da estıdık. Jurnalistık etikaǧa qaişy, ūlt-arazdyq tudyratyn söz tırkesterın qoldana otyryp, ärıptesterımız nenı közdedı?
Qazaqstandyqtardyŋ 51%-y orys tılın taza meŋgergendıgın, kündelıktı qoldanyp jürgendıgın eskerıp, Qazaqstanda diskriminasiia örşıp tūr dep üzıldı kesıldı aituǧa negız bar ma? Toqtausyz qazaq elın synap jatqan Resei Federasiiasynda etnikalyq toptardyŋ qūqyqtary qorǧaluda ma? Bızdıŋ «Tıl maidany» sekıldı şaǧyn äleumettık tobymyz jasap otyrǧan äreket Resei ükımetınıŋ orys ūltynan basqa halyqtarǧa qoldanyp otyrǧan saiasaty emes pe? Tıl mäselesınde qiyndyqtar joq pa?
Resei federativtı el, 2010 jyly ötken halyq sanaǧy nätijelerı boiynşa orys ūltynan basqa 193 etnikalyq top tırkelgen. Resei konstitusiiasynyŋ 2 tarau, 19 baby boiynşa Resei Federasiiasynyŋ är azamatyna ūltyna, tılıne taǧy da basqa faktorlar boiynşa zaŋ aldynda teŋ dep bekıtılgen.
Al däl osy taraudyŋ 26 babynda jazylǧan:
«Kajdyi imeet pravo na polzovanie rodnym iazykom, na svobodnyi vybor iazyka obşenie, vospitaniia, obuchenie i tvorchestva».
3 tarau, 68 baby boiynşa:
«Rossiiskaia Federasiia garantiruet vsem ee narodam pravo na sohranenie rodnogo iazyka, sozdanie uslovii dlia ego izucheniia i ravitiia».
Reseidı mekendeitın halyqtarǧa tiesılı 156 tıldıŋ 137 tılge joǧalu qaupı töngen. Onyŋ ışınde 49 tıl joǧalu aldynda tūr, al 71 tılge asa ülken qauıp tönıp tūr. Būl tılder mektepte oqytylmaidy, kışkentai balalar tüsınbeidı, tek elu-alpysty alqymdaǧan qauymy ǧana bıledı. 15 tıl (kei derekterde 20) müldem joiylyp ketken, iaǧni qoldanatyn adam qalmaǧan. 2017 jyly Konstitusiianyŋ 68 baby boiynşa orys tılı memlekettık tıl bolǧanymen, Resei Federasiiasy qūramyndaǧy respublikalar öz memlekettık tılderın taŋdauǧa qūqyly.
Resei Federasiiasynyŋ prezidentı V.Putin 2017 jyly 20 şıldede ötken Keŋes otyrysynda aimaqtyq mektepterde orysşa söileitın azamattardyŋ özge tılderdı oquǧa mındettı emes ekendıkterın aitqan bolatyn. Osy oqiǧadan soŋ ükımetten jergılıktı organdarǧa arnaiy būiryqtar berılıp, orys tılı pänınıŋ saǧatyn köbeitudı tapsyrdy. 2017 jyldyŋ 29 qaraşasynan bastap Tatarstan Respublikasynda mektepterde tatar tılı mındettı pänder qatarynan alynyp tastalyp, fakultativ pänge ainaldy. Respublikada tatar tılı memlekettık tıl ekenın eskersek, mūndai zaŋ aqylǧa syimaidy. Däl osy 2017 jyly Tatarstannyŋ jergılıktı bılım ministrlıgı mektepterde orys tılı pänınıŋ saǧatyn köbeitu turaly būiryq alǧan eken, alaida «orys tılı saǧaty tatar tılı saǧatyn qysqartu arqyly köbeitıluı mümkın» degen qauesetter halyq arasynda tarap, qarsylyq köbeigen soŋ, Resei ükımetı tatar tılı pänın qysqartudyŋ bolmaitynyn aityp, mälımdeme jasauǧa mäjbür boldy. Al 2013 jyly başqūrt tılı däl osy küidı keşken bolatyn. Aptasyna 3 saǧat başqūrt tılı, 2-3 saǧat tatar, orys tılderı, 1 saǧat «Kultura Başkortostana» pänıne berıletın bolǧan. 2013 jyly zaŋǧa özgerıster engızılıp, başqūrt tılı fakultativ sabaqqa ainaldy.
Al Komi Respublikasynda belsendıler dau şyǧarǧannan soŋ, Resei Prezidentınıŋ jarlyǧy oryndalmai qalǧan. Komi tılın mındettı oqytu respublikada tek 2011 jyly ǧana engızılgen eken, sonyŋ özınde tek aptasyna 1-2 saǧattan ǧana. Būl elde orys tılı sabaqtary saǧatynyŋ köptıgıne qaramai memlekettık tıldı fakultativke auystyru turaly sözdıŋ paida boluynyŋ özı külkılı jaǧdai. Sol sekıldı, Chuvaş memleketınde de orys tılınıŋ 5-6 saǧattan oqytyluyna qaramastan, chuvaş tılınıŋ 3 saǧatyn alyp tastauy taŋ qaldyrady. Jäne oquşylar 9 synypta tapsyratyn ūlttyq testtı chuvaş tılınde tapsyru mümkındıgınen aiyrylǧan. «Kultura rodnogo kraia» pänı alynyp tastalyp, şamamen barlyq halyqtyq tılderdıŋ saǧaty dene şynyqtyru, provaslaviia pänderıne berılgen. Chuvaş tılıne tek 1 saǧat berılıp, baǧa qoiylmaityn pänge ainalǧan. Reseide 22 ūlttyq respublika bar, būl zaŋǧa qarsylaspaǧandar da tabylǧan. Mysaly, Udmurtiiada ūlttyq tıl müldem oqytylmaidy, oqytylsa da bıreu-jarym mektepterde fakultativ sabaq retınde ǧana berıledı. Televiziia salasy da oŋyp tūrǧan joq, aptasyna jergılıktı telekanalda jarty saǧattyq udmurdt tılınde baǧdarlama bolady eken. Bır qyzyǧy respublikada ūlttyq tıldı oqytuǧa arnalǧan 3 ailyq tegın kurstar bar körınedı. Jyl ötken saiyn üirenem deuşılerdıŋ sany ösıp jatyr eken. Iаǧni, halyqta tılge degen sūranys bar, qoldau men kömek joq. Buratiiada halyq tılınıŋ memlekettık tıl degen statusy müldem joq, deputattar bolsa är kez buriat tılıne belgılı bır status beru mäselesı köterılgen saiyn jappai qarsy dauys beredı, mūnda tıl problemasy tek belsendılerge ǧana kerek bolyp tūrǧan sekıldı. Puşkin atyndaǧy orys tılı institutynyŋ prorektory Mihail Osadchii «Za i protiv» baǧdarlamasynda Rossiiadaǧy tılderdıŋ joiylu sebebın atady, ol – kei tılderdıŋ özderıne tän jazularynyŋ bolmauy. Daǧystannyŋ özınde şamamen 25 tıl bar. 2018 jyly säuır aiynda ötken jalpy diktantqa 25 tıldıŋ tek 14-ı qatysa alǧan. Sebebı, özındık jazuy joq. Prorektordyŋ aituynşa olardy jasauǧa tek belsendıler bel şeşe sybanyp kırısude. Memleketten kömek joq. Al ol ülken eŋbektı, bılıktı professorlardyŋ aralasuyn, arnaiy ekspedisiialardyŋ jasaluyn qajet etedı. Joǧaryda aityp ötkendei kei tılder joiyludyŋ aldynda tūr. Mysaly, 2010 jyly jariialanǧan mälımetter boiynşa aleut tılınde söileitın 40, iokansko-saamskii tılınde söileitın 2 adam ǧana qalǧan. 15-20-ǧa juyq tılderdıŋ osyndai jaǧdaida ekenın eske alsaq, būl ärine, qorqynyşty jaǧdai. Tılmen bırge tolyq mädeniet öldı deuge bolady.
2009 jyly Resei ükımetı bıtıruşı tülekter tapsyratyn EGE-nı aimaqtardaǧy oquşylardyŋ öz ana tılınde tapsyruyna şekteu qoiǧan edı. Ökınışke orai, ata-analardyŋ jazǧan aryz-şaǧymdaryn Joǧarǧy sot qanaǧattandyrmaǧan. Universitetke tüsken tülekter de orys tılın bıluge mındettı, jūmys beruşıler orys tılınde söileitın qyzmetkerlerge basymdyq beredı. Federativtı elde mūndai şekteudlerdıŋ oryn aluy absurdty jaǧdai, orys tılın bılmeitın azamat qalai kün köredı?
RF Keŋesınıŋ töraǧasy Valentina Matvenko 2012 jyly Ukrain mektepterın aşuǧa ūsynys bolatyn bolsa, bar jaǧdaidy jasauǧa daiyn ekendıkterın aityp, Ukraina premer-ministrı Nikolai Azarovtyŋ aldynda söz söilegen eken. Alaida sodan berı tolyq ukraindık mektep tügılı, ukrain tılın üiretetın bır de bır pän engızılmegen. Osy uaqytqa deiın uäde oryndalmai keledı. Resei Federasiiasy öz ışındegı halyq tılderın mındettı pänderden alyp tastai otyryp, Ukraina 5 synyptan bastap mektep oquşylary tek memlekettık tılde ǧana oqytatyndyǧy turaly zaŋ qabyldaǧanda, Resei taǧy bırneşe elderge qosylyp öz qarsylyǧyn bıldırgen edı. Orysşa söileitın balalardyŋ orys tılınde bılım aluy kerektıgı jaily talap qoiǧan. Bıraq, ol jaǧdaidy öz azamattaryna jasap bere almai otyr.
Altai Respublikasynda 2014 jyly ötken qūryltaida altai halqy ūlttyq tılderın mektepte oqytu kerek ekendıgı jaily şeşım qabyldaǧan bolatyn. Būǧan «Russkii sentr» qoǧamdyq ūiymy qarsy şyǧady. Bır qyzyǧy Altai halqy tarapynan 2000 jyldary jasalǧan däl osy ūsynysqa respublikanyŋ prokuraturasy būl balalar men ata-ananyŋ qūqyǧyn būzatyndyǧyn aityp qarsy bolǧan. Mūndai äreketter basqa respublikalarda da köp. N.F.Katanova atyndaǧy Haqas memlekettık universitetınde jazylǧan «Status i funksionirovanie tiurkskih iazykov Iýjnoi Sibiri» monografiiasynda keltırılgen mälımetterge sensek, saualnama boiynşa Haqas azamattarynyŋ öz ana tılın üirenuge qūlyqty ekendıgın köruge bolady. Ärine, tıl qai ūlttyŋ da maqtanyşy, mädenietımen bailanys ornatatyn köpırı. Tek sol ūlttardy tılınen aiyrmauǧa jauaptylar tarapynan jaǧdai jasalsa, tılder būlai ūşar qūzdyŋ basynda tūrmas edı ǧoi.
Reseide orys ūltynan basqa halyqtarǧa diskriminasiia jasalyp jatqan joq dep aita almaimyz. «Zaşita prav menşinstv i korennyh narodov Rossiiskoi Federasii: problemy i reşeniia dlia buduşego» kıtabynda Reseilık SMİ turaly bırer auyz söz bar:
«V selom, rossiiskie SMİ ne otrajaiut zamechatelnoe etnicheskoe, kulturnoe i lingvisticheskoe raznoobrazie, suşestvuiuşee v rossiiskom obşestve. Ohvat tem, sviazannyh s menşinstvami i korennymi narodami, obychno ogranichen festivaliami s uklonom na folklor i glavnymi insidentami s mejetnicheskim komponentom, takimi kak bunty i akty nasiliia ultrapravyh grupp. Daje v etom sluchae, SMİ ne imeiut tendensiiu osveşat obşestvennye debaty ili analizirovat pervoprichiny takih insidentov. SMİ prejde vsego rukovodstvuiutsia finansovymi i politicheskimi soobrajeniiami, vmesto togo, chtoby vypolniat sosialnuiu funksiiu. Mestnye SMİ v bolee bednyh regionah osobenno chasto zavisiat v plane finansirovaniia ot regionalnyh vlastei ili chastnyh sponsorov. Poetomu SMİ izbegaiut osveşat ili iskajaiut otchety o sobytiiah, imeiuşih otnoşenie k delikatnym temam».
Däl osy eŋbekte «tür-kelbetı slavian emes adamnyŋ» qarapaiy päter jaldau kezınde qinalatyndyǧy mysalǧa keltırılgen. Būl kıtap 2014 jyly jaryq körgen eken, qazır 2021 jyl, mäsele älı de aktualdı. Ötken aida ǧana stendap-komik İdrak Mirzalizade Reseidegı ksenofobiia mäselesın qozǧaǧan äzılı üşın köşede soqqyǧa jyǧylyp, «Orys halqynyŋ jauy» dep aiyptalǧanyn bılemız. Al jaqynda ǧana «ūlt-arazdyq tudyrdy» degen aiyppen 10 künge qamauǧa alyndy. Komiktı soqqyǧa jyqqandardyŋ jauapkerşılıkke tartylǧan-tartylmaǧandyǧy sol küiı jariialanbady. Eger, aitylǧan äzıl orys halqy emes, özge bır ūlt jaily bolsa, sot nazar audarar ma edı? Qoǧam tarapynan osyndai qarsylyq tuyndar ma edı?
Äbläzımova Marjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
