Qazaqtyŋ prodiuserlerı men rejisserlerı!
Qazaqtyŋ epostary men ertegılerıne jolamaŋyzdarşy,
Qūdai üşın!
Eposqa parodiia
Aldymen nege «Qūdai üşın!» dep otyrǧanymyzdy tüsındıre keteiık. …Mūhammed paiǧambar (s.ä.s.) köşede kele jatsa taiaǧyn üiırıp quyp jetıp qalǧan qojaiynynan qalai qūtylaryn bılmegen bır baiqūs qūl: «Aǧatai, Qūdai üşın, myna bäleden qūtqarşy!» dep onyŋ artyna tyǧylypty. Paiǧambar (s.ä.s.): «Men ne ıstesem myna beişarany azat etesıŋ?» dep sūrapty. Şırengen bai: «İä aqşasyn töle, iä özıŋ qūlym bol!» deidı. Suyryp beretın aqşasy bolmaǧan paiǧambar (s.ä.s.) qūl boluǧa kelısıp, baimen ılesıp kete barypty. Bolsa da bır kün ötpei-aq dostary, ümmetterı ony ızdei bastaidy. Ol zamannyŋ paiǧambary bügıngınıŋ ärtıs-änşısı emes qoi, jūrttyŋ bärı bırdei tanidy deimısız, bıraq, ızdegen soŋ tauyp alady. Qūldyŋ aqşasy tölenedı. Dostary: «Rasulolla, nege sız qūl boluǧa kelısım berdıŋız?» dep sūraidy ǧoi. Sonda Allanyŋ Elşısı: «Ol maǧan «Qūdai üşın!» dep jalyndy ǧoi, Allanyŋ atyn atap tūrǧan soŋ qalaida azat etuım kerek boldy» degen eken… Bız ädette salmaǧy qara jerdei auyr būl sözdıŋ mänısın bılmegen soŋ jiı qoldanamyz. Al, men amalym qūryǧannan jazyp otyrmyn. Menıŋ amalymdy qūrtqan – Baiany bar bolǧyrdyŋ atyşuly «Qozy-Körpeş – Baian sūlu» serialy. Būl serialda qazaqtyŋ ūlttyq maqtanyşyna ainalǧan qūndylyqtyŋ iısı de joq ekenın aitpaǧan qazaq qalmaǧan şyǧar. Men özım de joramal jasap jäne onyŋ ökınışke qarai şyndyqqa ainalǧany jönınde ekı kışkentai post jazyp, «kinony körmei auyraiyn» dep tynyş jatyr edım, Baiannyŋ äkesınıŋ maqalasy erıksız qolǧa qalam alǧyzdy… Men 1965 jyly 5-klasqa kelgende 1959 jyly şyqqan, «Qobylandy», «Alpamys», «Er Tarǧyn», «Qambar batyr», «Qozy-Körpeş-Baian-sūlu», «Qyz-Jıbek» pen «Aiman-Şolpan» bar qalyŋ kıtapty auyldaǧy atalarym men äjelerıme oqi-oqi alǧaşqy törteuın men jatqa aitatyn boldym. Jelısı qyzyq bolsa da, «Qozy men Baiandy» azyraq oqitynmyn, öitkenı ol 11-12 buyndy, jattauǧa qiyndau edı. Al, myna filmde lirikalyq epostyŋ aty ǧana qalǧan… Epostyŋ jelısı tūrmaq, qazaqy salt, ädet, ǧūryptan jūrdai. Tıptı adami qisyndy tappaisyz. Maqsat aǧamyz qyzyn araşalau jolynda, «ūialǧan tek tūrmasqa» salyp «…bır otar qoidy üş adamnyŋ baǧuy fantastika janrynan emes, künı keşe bır otar qoidy bır janūia bolyp baqqan joq pa!» deidı. Qoidy ädette bır üilı jannyŋ bıreuı ǧana baqqan, al, mūnda kino bastala sala 3 bırdei qoişy «bes qaruy sai 4 qaraqşy 6 qoidy alyp kettı» dep, küzgı japyraqtai qaltyrap tūr. O, toba, qazaqtyŋ QOI BARYMTALAǦANYN estıgen kım bar? Aldarynan salyp quyp ketkenı, iia 1,5 qoidan öŋgerıp äketkenı belgısız… Baian sūlu bolsa dünieqoŋyzdyqtyŋ simvolyna ainalǧan äkesınen ozyp tūr: «Bügın malyŋdy alsa, erteŋ üiıŋe tiedı!» dep, «qaraqşylardy» quuǧa özı attanady. «Barmaşy!» dep şylbyryna oralǧan ekı qoişyny atpen qaǧyp ūşyryp jıberse, üşınşı baiǧūstyŋ tamaǧyna qanjaryn taqaidy! Bes qoi üşın! Mıne, Baian tüsırgen «Baiannyŋ» syiqy… Qazaqtyŋ ızdegenı, körgısı kelgenı osyndai Baian ba edı? Būl epizodtan keiın telearnany auystyrǧan adamǧa mın taǧuǧa bola ma? Men özımdı zorlap ekı seriiasyn ǧana kördım. Būndai soraqylyqtardy (keiıngı 4 seriiada qanşasy baryn kım bılsın) aqtap almaq bolǧan Maqsat Mūhitdenov (sıltemeden oqyŋyz) aǧamyz “kinodaǧy – äkesın tyŋdamaityn, öŋmendegış, ülken-kışını aiyrmaityn, eserleu, beiädep Baian men jyrdaǧy Baian arasyn salystyra oilaudyŋ özı – künädai” – depsız. ”Künädai” bolmasyn salystyryp köreiık» dep bastap, «Bırınşıden, Baian baidyŋ jalǧyz, demek, erke qyzy etıp körsetken jyrdyŋ «Babalar sözınıŋ» 55-tomyndaǧy Bekmūrat Maqanov nūsqasynan; ekınşıden, beiädep etıp körsetken Dändıbai Aitbaev nūsqasynan (būl da sol tomda);üşınşıden, Baian qanışer» dep körsetken: “Qara küŋnıŋ körgenın Baian bıldı, Ūiqyly – oiau seskenıp tūra keldı. «Baryp äke-şeşeme aita ma» dep, Sezıktenıp būl küŋdı öltıredı» degen, jyrdyŋ Qoŋqabai Meiırmanūly nūsqasynan üş üzındı keltıredı. Söitıp, «Qūrmettı Anar Töleuhanqyzy, myna dälelderden keiın jyrdaǧy Baian men kinodaǧy Baiandy şatastyryp alǧanyŋyz üşın «Qozy-Körpeş» teleserialyn tüsırgenderden keşırım sūraisyz-audegen jaman oiym bolyp tūr. Janyŋyzǧa İsa ǧ.s. men Barmanbekovany ertıp alǧanyŋyz dūrys bolar edı» dep tüiındeidı. Oipyrmai, adam balasy tyrnaq astynan kır ızdeimın dese, qalaida tabady eken ǧoi! Äitpese, qazaq tarihşylarynyŋ atasy äigılı Älkei Marǧūlan 1985 jyly şyqqan «Ejelgı jyr-aŋyzdar» atty ataqty şyǧarmasynda «Qozy Körpeş – Baian sūlu» jyryna 18 taraudyŋ 3 tarauyn, 361 bettıŋ 66 betın arnaidy. Jäne onda «Qozy Körpeş – Baian sūlu» jyrynyŋ eŋ kölemdı, ärı körkem, ärı eŋ eskı türınıŋ bırı – ataqty Janaq aqyn varianty» (320-bet) dep atap körstedı. Qazaq arasyna eŋ köp taraǧany da sol. Sebebı, onda toqsan myŋ jylqynyŋ soŋynan erıp Qarabaidyŋ bügıngı qazaq jerındegı barmaǧan, qalmaǧan aimaǧynyŋ bärınıŋ atauy tūr. Ony azsynsaŋyz jyrda Ai, Taŋsyq, ekı qyzdyŋ «Baǧanaly, Baltaly, el aman bol» degen qoştasuynan bastap, Aibas batyrdyŋ Baian sūludyŋ sälemdemesın alyp (kinoda 16 jasar Baian Qozynyŋ atyn da estımegen) Aiaközge kele jatqanda jolai joǧaltqan būiymdarynyŋ atynan: Köktaimen batyr Aibas tömen şapty, Mänısın tamam joldyŋ oimen tapty. Qyzdyŋ bergen belbeuı tüsıp qalyp, «Qyzyl belbeu», «Qūba jon» qoia sapty. ...Bır suytqan aiǧyry şyǧyp ketıp, «Şūbar aiǧyr jorǧa» dep qoia sapty. …Qyzdyŋ bergen meiızı tüsıp qalyp, «Meiızek» dep tau atyn qoia sapty. …Qyzdyŋ bergen qarqarasy tüsıp qalyp, «Qarqaraly» dep tau atyn qoia sapty. …Janyndaǧy şıderı tüsıp qalyp, «Şıderlı» degen sözı sodan qapty» dep, jarty Arqanyŋ atauy tūnyp tūr. Al, ärbır qazaq tarihynan habary bar adam qazaqtyŋ jer atyn öte däl tauyp qoiatynyn, är ataudyŋ artynda ülken oqiǧa jatqanyn jaqsy bıledı. Mıne, bızdıŋ aldymyzda Şoqan varianty bastaǧan, Janaq varianty qostaǧan, ǧylymǧa da eŋ köp belgılı – Radlov, M.J.Köpeev, Potanin, Şöje, İlminskii jäne Däuıt nūsqasy berılgen, 2002 jyly «Qazaq eposynyŋ şoqtyǧy» degen atpen şyqqan 692 bettık «Qozy Körpeş – Baian sūlu» jinaǧy jatyr. Onda M.Mūhitdenov körsetken nūsqalardyŋ bıreuı de joq! Nege? Jauaby belgılı – körkemdık deŋgeiı, tarihi şynaiylyǧy, t.b. tolyp jatqan kriterii jönınen naşar bolǧandyǧy sebeptı kırgızılmegen. Mynau jyrǧa qiianat bolmaǧanda ne qiianat bolady? Al, Maqaŋ bolsa: «…Anar Töleuhan qyzy, jurnalistsız ǧoi, endeşe, bılıp qoiyŋyz, eşkım “Qozy Körpeş-Baian sūlu” eposyna qiianat jasaǧan joq. Būl epostyŋ 12-15 şaqty nūsqalary bolsa kerek. Menıŋ özımde 8 varianty bar. Sol varianttardyŋ negızınde “Qozy Körpeş-Baian sūlu“ degen 6 seriialyq teleserial tüsırıldı. Al epostarǧa qiianat jasau üşın olardy bılmeu kerek. Filmnıŋ ssenariın jazǧan adam jyrdyŋ varianttaryn bılmedı dep aita almaimyn». Au, aǧaiyn, mynau qiianat bolmaǧanda ne qiianat bolady? Sonda Baian Maqsatqyzynyŋ maqsaty 15 nūsqanyŋ ışınen eŋ soraqysyn qaldyryp, jamandaryn jaryqqa şyǧaru bolǧany ǧoi, solai ma? Olai emes dese nege joǧarydaǧy eŋ köp taraǧan 8 nūsqanyŋ eşqaisysyn taŋdamaǧan? Nege Mūhitdenovtyŋ qolyndaǧy sol 8 varianttardyŋ negızınde tüsırıledı? (Menıŋ, tıptı, sol «Mūhitdenov nūsqalaryn» negızge alǧanyna da ülken kümänım bar, ekspromtqa ūrynǧan ba dep qorqamyn…). Epostardyŋ ışındegı pendeşılıktı emes (batyrlar men sūlular da qam süt emgen pende ekenı belgılı, kez-kelgen pendenıŋ Mūqaǧali aitqandai: «Arylaiyn desem de pendelıkten. Arylatyn bolmadym. Ol nelıkten?» dep ökınetını de, opynatyny da ras), batyrlyqty, adaldyqty, mahabbatty, şynaiylyqty, sypaiylyqty, tälım-tärbienı, El men Jerdı süiudı, uädede tūrudy, t.s.s. naǧyz adami qasietterdı joǧary körkemdık deŋgeide jyrlaityndary ǧana ǧasyrlar syrnaǧyna tötep berıp, ūrpaqtan ūrpaqqa ötıp, jyr-dastandardyŋ klassikasyna (latynşadan audarǧanda – ülgı ) ainalyp, ülgılı-önegelı şyǧarma sanatyna qosylmaityn ba edı?!. «Barmanbekovadan: «Sen baqytty boluǧa tiıstısıŋ» deidı, Baiandy şyǧaryp salyp tūryp anasy. O zaman da bū zaman, qazaq anasy ketıp bara jatqan qyzyna būlai söilemegen, «Bır Allaǧa tapsyrdym», «Jaratqan İem jar bolsyn», «Barǧan jerıŋde baǧyŋ aşylsyn» degen». …Sonda ne myna kinodaǧy «tärbiesı kemıs ana» ketıp bara jatqan qyzyna «sen barǧan jerıŋde baqytty boluǧa tiıstı emessıŋ» dep aituy kerek pe?! Logikamen dos bolu kerek ardager, jurnalist.» Mynadai söz saptastan, mynadai söilem qūrudan keiın men «mädeniettanuşy Mūhitdenov» bar dep eseptemeimın… «Anar hanym deiın desem, “hanym” tek qana handa bolar-dy. Anar bike, Anar bikeş deiın desem, auyryp qalypsyz, jastar auyrmaidy (?) ǧoi, Anar bişe deiın desem, jūbaiyŋyz – kümän, baida ǧana bişe bolady (bäibışe/baibişe)». Būl söz be, joq, sözdıŋ b… ma? Äielın «bäibışe» dep kümänsız ataityndardyŋ maŋdaiynda Allanyŋ basqan «Būl – bai!» degen mörı, nemese qolynda adamdar bergen «Pälenşe Tügenşeūly «bai» atalatyn adamdar sanatyna qosyldy» degen sertifikaty bola ma eken? «Bai» sanalmasa da 2 äielı bar jandar jetkılıktı, olar sonda bırınşı äielın qalai atauy kerek?.. «Nemese myna bır tūsqa nazar audaryŋyz: «Qūşaǧyna özı kelıp qūlaǧan qyzdan bas tartatyn qandai jıgıtsıŋ?». Serialdaǧy jıgıtke özı asylǧan qyzdyŋ sözı…» Ardager Barmanbekova epostyŋ būl betı de sız üşın qūpiia eken, taŋqalyp tūrsyz ǧoi. Ūiyqtap jatqan Qozynyŋ janyna kelıp Baiannyŋ aitqan sözı: ”Jalǧyzym, men qasyŋa kelıp tūrmyn, Köŋılımdı şynymenen berıp tūrmyn. Japanǧa jalǧyz bıtken sen bır şynar, Qūlyn-taidai aiqaspai boldym qūmar”. Babalar sözı. “Qozy Körpeş – Baian sūlu” Dändıbai Aitbaev nūsqasy. 58 bet». Filmde jıgıttı bar-joǧy ekınşı ret körıp, endı tanysyp tūrǧan qyz osylai deidı. Eposta Baian ūiyqtap jatqan Qozyǧa ekeuınıŋ ömırı aiaqtalardyŋ aldynda ǧana keledı. Aitbaev nūsqasyn oqymasaq ta, boiyn ǧaşyqtyqtyŋ ǧalamat ot-jalyny şarpyǧan Baiannyŋ jan-düniesındegı arpalysty, sol sättegı, dramanyŋ şyrqau şyŋyndaǧy köŋıl-küiın ärbır eresek adam paiymdai alady dep oilaimyn. Endı osy ekı jaǧdaidyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq jer men köktei ekenı körınıp tūrǧan joq pa? Būl jerde dana Abaidyŋ sözı eske tüsedı. «Abai jolynda» şäkırtterımen otyrǧan Abaiǧa: «Osy jūrt menı «qyrt» dep qoimaidy. Köp söileitın adam qyrt atanar bolsa, onda keşe Qūnekem, bügın Abai atanuy tiıs edı, nege menıŋ qyr soŋymnan qalmaitynyn…» dep Jūman qyrttyŋ şaǧymdanatyny, oǧan Abaidyŋ: «Aqsaqal, qyrt atanu üşın köp söilep äurelenudıŋ qajetı joq. «Qatyn, boran bastalmai tūryp t…p alǧanym aqyl bolǧan eken» degen söz jetedı» dep jauap beretını bar emes pe? Bızde de sonyŋ kerı kelıp otyr ǧoi deimız. Olai deuımızge taǧy bır sebep, tarihşy, türkolog, mädeniettanuşy aǧamyz maqalasynyŋ «bısmılläsın» bylai bastaidy: «Bailyǧym 5 myŋǧa taman kıtap, fonotekamda bır myŋnan asa küi, bır myŋnan asa än, termeler, bükıl derlık europa klassikasy bar. Baian osy atmosferada östı, sondyqtan keide eşkı apa bola alady, al jezdeŋ teke degen tüsınık joq. ”Äke – balaǧa synşy”, sondyqtan da “Alaş” syilyǧynyŋ iegerınen (Qazybek İsany meŋzegenı) öresı äldeqaida joǧary». Bokstan 1964 jylǧy Tokio olimpiadasynyŋ chempiony, Val Barker kubogyn ielengen jalǧyz keŋes sportşysy, MVTU tülegı, tehnika ǧylymynyŋ kandidaty Valerii Popenchenkonyŋ «…İ vechnyi boi» degen tamaşa kıtaby bar. Avtor özın osyndai biıkke jetuınıŋ bır sebebın jas bozbala kezınde özınen bır-ekı jas ülken, «stiliaga» jıgıttıŋ jazdykünı bolsa da, terı kostium-şalbar kiıp jürgenın, sonşalyqty ersı ekenın baiqamaǧany ülken oi salǧanyn, sol künnen bastap özıne syrtqy synşy közben qaraudy, özın ünemı qadaǧalap otyrudy üirengenın jazady. Maqsat aǧamyz da özıne syn közben qarap üirenbegendıkten, sonşama kıtaptyŋ Baianǧa qazaq tılın üirenuge septıgın tigıze almaǧanyn, al, ūltynyŋ tılın bılmegen, onyŋ, äsırese, qazaqtyŋ teŋdessız jyrlaryn, öleŋderın, ertegı-aŋyzaryn oqyp-tüsıne almaityn adam eşuaqytta qazaqtyŋ janyn ūǧyna almaitynyn (būl söz tek Baianǧa ǧana emes, barlyq orystıldı qazaq ūl-qyzǧa qatysty), ūǧyna almaǧandyqtan ol jüz jerden Taiburyldai dara tūlpar bolyp tusyn, Köbıktınıŋ Kökalasyna qanşa tyryssa da «12 künnıŋ kemdıgınıŋ» kesırınen jete almaitynyn, sol sebeptı ūltyma qyzmet ettım degenderdıŋ keibır igı oily ısınıŋ özı «hotel kak luchşe, poluchilos kak vsegda» bolyp şyǧatynyn tüsıne almai otyr. Sondyqtan da, qyzyn “Alaş” syilyǧynyŋ iegerınen öresı äldeqaida joǧary» dep, bos armandap ta qoiady. Qazaqtyŋ daryndy aqyny, ūlt müddesın qorǧauşy küresker, qoǧam qairatkerı Qazybek İsa men Baian Alagözovanyŋ örelerınıŋ arasy jer men köktei ekenın eldıŋ bärı bılıp, äke qiialyna ıştei külıp te otyr. Belgılı jurnalist Gülmäriia Barmanbekovany sotpen qorqytyp qoiady da, özınıŋ jas balaşa «İsa ǧ.s» dep, qazaq aqynynyŋ babasynyŋ atyn kelekege ainaldyryp otyrǧany naǧyz zaŋ aldynda jauap beretın äreket ekenın jetpısten asqanşa jetesıne jetpegenıne taŋym bar. Ökınıştı-aq. Kinodaǧy Baian özın-özı qorǧai almaidy, ömırdegı Baian bolsa özın, qazaqşa tüsırgen «Baian Sūluyn» orysşa qorǧap älek. Onyŋ üstıne jelılerde serialdy qarjylandyrudan korrupsiia iısı müŋki bastaǧany da jazyluda. Kino, da i tolko…«Qazaqtyŋ salt-tästürınıŋ bärı tūnyp tūrǧan bılım»*
Sözımız soŋynda nege «qazaqtyŋ prodiuserlerı men rejisserlerı, qazaqtyŋ ertegısı men epostaryna jolamaŋyzdarşy!» degenımız jaily bır-ekı auyz söz. Bız keŋes kezeŋınen qalǧan ertegını kinoǧa (qandai türı bolsyn) tüsırsek tonyn terıs ainaldyryp jıberetın jaman ädet bar. Mysaly, bır ǧana «Er Töstıktı» alaiyq. Älkei Marǧūlan atamyz «eŋ eskı däuırde şyqqan, eŋ maǧynaly, eŋ sūlu jyr» dep baǧalaǧan ol özınıŋ Saqqūlaq, Tausoǧar, Köljūtar, Jelaiaq siiaqty keiıpkerlerı arqyly älemdık mifologiiada dara tūrǧan dünie. Sony bız osydan bıraz jyl būryn «Boisia, vrag, deviatogo syna» dep kinoǧa tüsırdık. Ūmtypasam, basty rölde Nūrmahan Jantörin oinaidy-au deimın. Bıraq, filmde dostardyŋ ornyna «Tas bol! Tas bol!» dep jürgen siqyrşyny köresıŋ. Serialdyŋ ekı seriiasynyŋ özınde attyŋ jügenın almai otqa jıbere salady; qymyzdy kesege jartysyna jetkızbei qūiady; bır top er adamnyŋ däl aldynan äiel bala kesıp ötedı; şaiqasyp jatqan qaraqşylarǧa kömek kelıp qalǧanda Qozy atyna qarai ūmtyludyŋ ornyna qaşyp taldyŋ arasyna tyǧylady; Qodar Qarabaiǧa «menıŋ ūryn kelgenımdı elge tegıs habarla(?)!» deidı, t.t., qisynsyzdyqty aityp tauysu qiyn, İgı jaqsylar! Qazaqtyŋ salt-dästürın būzyp, ertegı-aŋyz ben epos-jyrlardyŋ jelısın özgertıp körsetuge eşkımnıŋ haqysy joq! Öitkenı, onyŋ bärı – oi, bılım! Sūryptalǧan saf altyn! Bız eŋ bolmasa orystar sekıldı daiyn jelımen tüsıre almaidy ekenbız, onda özımızşe özgerıs engızıp, ötkenderden dana boluǧa tyryspaiyq, odan-daǧy öz qolymyzdan keletın bügıngı kün jaiyn qauzai bereiık. (Baian änşı qyzdar tobyn qalai qūrǧany jaily bır emes on seriia tüsırsın…). Bılımdı, eskı ideologiiamen ulanbaǧan jaŋa, jas ūrpaqtyŋ ösıp jetılgenın küteiık. Ötınış – tiıspeŋızderşı. Qūdai üşın! *Semenov-Tian-Şanskiidıŋ sözı
Ömırzaq Aqjıgıt,
