Bügıngı taŋda elımızde Elbasynyŋ bastamasymen «Ruhani jaŋǧyruǧa» bailanysty köptegen igılıktı şaralar jüzege asyrylyp jatyr. Ruhani jaŋǧyru – eldık jaŋaruǧa, küllı ruhani qūndylyqtardy damytuǧa negız bolatyn maŋyzdy serpılıs. Olai bolsa, memlekettık tıl ırgetasynyŋ myqty qalanuy da – ruhani jaŋǧyruymyzǧa sebepker ekenı anyq. Oqyrman nazaryna ūsynylyp otyrǧan maqalamyzda ana tılımızdıŋ oi-sanamyzdy tolǧandyrǧan özektı mäselelerıne nazar audarudy jön kördık.
Jalpy adamzat balasynyŋ älemdegı jandy jaratylystan basty aiyrmaşylyǧy onyŋ sanasy men tılınde ekenı beseneden belgılı.Osy belgıler arqyly olar özara qarym-qatynasqa tüsıp, qauymdasyp,äuelı otbasyn, sonyŋ negızınde qoǧamdy qūraidy.Al bır qoǧamnyŋ ekınşıden aiyrmaşylyǧy da, olardyŋ örkenietke jetu joldary da osy sanalylyqtyŋ deŋgeiımen jäne tıldık keŋıstıktıŋ sapasymen aiqyndalady.
Altaidan Edılge deiıngı alyp aimaqty alyp jatqan Qazaqstan ejelden älemdık adamzat qauymdastyǧynyŋ bır otauy bolyp kelgen-dı. Reseidıŋ otary bolyp, qaramaǧyna ötu men sonyŋ saiasi jalǧasyndai bolǧan Keŋes ökımetı tūsynda öz bilıgınen airyldy.Jergılıktı halyq «būratana» atalyp, onyŋ eŋ bırınşı tılı, dını men dılı ruhani ezgıge ūşyrady. Zamanynda patşalyq Reseidıŋ Qazaqstandy otarlau saiasatynan tuyndaǧan qaişylyqtardy eŋ bırınşı Alaştyŋ ardaqtylary bılıp, qolynan kelgenınşe qarsylyq körsettı.Sonau Alaş ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ bastauynda-aq, 1905 jyly Mäskeude ötken qalalyq qairatkerlerdıŋ sezınde qazaq halqynyŋ atynan söz söilegende Älihan Bökeihan eŋ bırınşı – öz halqynyŋ ana tılıne bostandyq berıluın, ısqaǧazdary qazaq tılınde jürgızıluın, qazaq mektebınıŋ qudalanatynyn aitqan edı.Alaş kösemı tıldıŋ azattyǧyn el täuelsızdıgınıŋ eŋ basty şarty dep ūǧyndy.
Keŋestık zamanda tılımızge degen qiianat Qazaqstannyŋ özınıŋ eŋ basty qūjatynan tanyldy. 1937 jylǧy Konstitusiiada ejelden osy jerdıŋ iesı jäne memleket qūruşy ūlttyŋ tılı turaly bır auyz söz aitylmady.Söitıp, Odaq Konstitusiiasyndaǧy orys tılınıŋ qūqyqtyq normalary öktemdıkpen moiyndattyryldy.
Qazaq qoǧamynda orys tılınıŋ üstemdıgın arttyra tüsken kelesı qadam 1938 jylǧy 13 nauryzda SSSR Halyq Komissarlar keŋesı men BKP(b) Ortalyq komitetı «Ūlttyq respublikalar men oblystardyŋ mektepterınde orys tılın mındettı oqytu turaly» qaulysynan bastaldy. Būl öz elınde azşylyq bolyp qalǧan halyq üşın zor äleumettık, saiasi-qūqyqtyq qiynşylyqtarǧa jol aşty.
Mäskeu ondaǧan jyl otarlyq ezgıde bolǧan, keşe ǧana bar qaimaǧy sylynyp alynǧan, sodan saiasi qyraǧylyǧy eleulı tömendegen būqara halyqtyŋ şala sauatty belsendılerınıŋ būl saiasatty jalaulatyp alyp ketetınıne sendı. Şynynda da solai bolyp şyqty.Olar alǧa şyǧyp, orys tılınıŋ üstemdıgın ornatuǧa jeŋderın türıp tastap kırıstı.Mäskeude qabyldanǧan qaulyǧa bır ai da tolmai jatyp, iaǧni 5 säuırde Qazaqstan KP(b) OK jäne QSSR Halyq komissariaty keŋesı joǧary organdardyŋ şeşımıne säikes keşendı ıs-şara qabyldady.
Onda 1938-1939 oqu jylynda bastauyş mekteptıŋ ekınşı synybynyŋ ekınşı jartysynan,tolyq emes orta jäne orta mektepterdıŋ üşınşı synybynan bastap orys tılın oqytudy qamtamasyz etu respublika halyq aǧartu komissariatyna tapsyryldy.Būl synyptarda orys tılıne bölıngen aptalyq saǧattar naqty körsetıldı.Osymen bastauyş synyp 5 jyldyq bolsyn, onyŋ alǧaşqy üş jylynda ūl-qyzdarymyz öz ana tılınde erkın oqyp, jaza jäne söilei alsyn, sonan soŋ 4 synyptan orys tılın oqytaiyq degen balanyŋ jas erekşelıkterın jete bıletın tamaşa pedagog ärı psiholog,Mūhtar Äuezovtıŋ sözımen aitqanda, «oqyǧan azamattardyŋ tūŋǧyş kösemı» Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ösietı kelmeske kettı.
Şynyna kelgende, ol kezde qazaq mektepterınıŋ jaǧdaiynyŋ özı tıptı mäz emes edı. 1937/1938 oqu jylynda respublikadaǧy barlyq 292 mekteptıŋ 157-ı orys mektepterı, 10 aralas, 89-y ǧana taza qazaq jäne t.b. mektepter boldy. Bıraq būl bızdıŋ basşylardy da, qosşylardy da oilandyrmady. Qaita orys mektebın, orysşa oqytudy örşelene köbeituge ūmtyldy. Ūly Otan soǧysy aiaqtalysymen Ortalyqtyŋ saiasaty jadylarynda jattalyp qalǧan respublikanyŋ bilık organdary orys tılın oqytu mäselesıne qaita oraldy. 1948 jyldyŋ 2-3 tamyzynda Qazaqstan KP(b) OK «Qazaq mektepterınde orys tılın oqytu turaly» qauly qabyldady.Onda qazaq mektepterınde, äsırese auyldyq jerlerde orys tılınıŋ qanaǧattanǧysyz oqytylyp jatqany atap körsetıledı.Sonymen qatar qazaq mektepterı özderınıŋ aldynda tūrǧan negızgı mındetı bolyp sanalatyn ūlttyq kadrlardy ǧylymmen qarulandyru jäne onyŋ ary qarai ösuı üşın qazaq jastary marksizm-leninizmnıŋ negızın saluşylardyŋ öşpes eŋbekterı, keŋes ǧylymy men mädenietı baiandalǧan orys tılın ana tılımen bır deŋgeide oqytylsa ǧana şeşuge bolady degen qorytyndy jasaldy…
Qazaq tılınıŋ jaǧdaiyn, äsırese soltüstık oblystarda asa kürdelendırıp jıbergen keibıreuler älı aŋsap jürgen tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru boldy.Būl Qazaqstannyŋ osy aimaǧyn Reseige qosudy oilaǧan erteden kele jatqan keşendı saiasattyŋ maŋyzdy salasy bolatyn. Milliondap kelgen tyŋ igeruşıler eŋ bırınşı jergılıktı halyqtyŋ jerın ielendı, qūramyn barynşa azaitty, sonan soŋ tılın keiınge ysyrdy. Endı ata-analar sanasynda bolaşaqta qazaqşa oqyǧan balanyŋ künın köruı qiynǧa soǧady degen terıs ūǧym berık qalyptasty da,olar balalaryn orys mektepterıne jappai bere bastady.Sonyŋ saldarynan respublikada jüzdegen qazaq mektebı jabylyp, aralas mektepter jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptady.Sodan orys-qazaq aralas mektepterınde oqu-tärbie jūmysyndaǧy qos tıldılık bırte-bırte bırtıldılıkke, orys tılıne auysty.Söitıp, 1980-jyldardyŋ aiaǧynda Qazaqstanda barlyq oquşylardyŋ 67 paiyzy orys tılınde oqydy.Osyndai sebepterge bailanysty qazaq tılınıŋ bedelı kürt tömendedı, qoldanylu aiasy taryldy. Öz elınde, öz jerınde ol ekınşı qatardaǧy, keide audarma tılge ainaldy.
Tıl täuelsızdıgı – el täuelsızdıgı
Egemendıktıŋ eleŋ alaŋynda Alaştyŋ köşbasşylarynyŋ täuelsızdıktı tılden bastau kerek degen dästürın elımızdıŋ ūltşyl azamattary alǧy şepke şyǧardy.Öitkenı būl tuǧan tıl azattyqtyŋ älıpbiındei, qazaqtyŋ tabiǧi qūqyǧy, täuelsızdıgımızdıŋ tuy da, tūǧyry da degen tüsınıktıŋ nätijesı bolatyn.Söitıp, elımızdegı demografiialyq jaǧdaidyŋ asa bır kürdelı kezınde, iaǧni 1989 jyldyŋ 22 qyrküiegınde ötken on bırınşı sailanǧan Qazaq SSR Joǧarǧy Sovetınıŋ kezekten tys on törtınşı sessiiasynda «Qazaq SSR-ınıŋ Tıl turaly» Zaŋ qabyldanyp, qazaq tılı asa zor qiynşylyqpen memlekettık märtebege ie boldy.Şyndyǧynda, būl elımız üşın asa bır syndarly kezeŋ bolatyn. 1989 jyly respublikada barlyq 16,5 milliondai halyqtyŋ 6 534 616-sy qazaq, 6 227 549-sy orystar-tūǧyn.Osyndai jaǧdaida tılımızdıŋ memlekettık märtebege ie bolǧany, şyn mänısınde, aitarlyqtai häm airyqşa oqiǧa edı.Alaida köp ūzamai «Qazaq SSR-ınıŋ Tıl turaly» Zaŋynan bızge tılımızdıŋ negızınen qaǧaz jüzındegı memlekettık märtebesı ǧana qaldy.Zaŋnyŋ «Tıl – ūlttyŋ asa ūly igılıgı ärı onyŋ özıne tän ajyraǧysyz belgısı.Ūlttyq mädeniettıŋ güldenuı men adamdardyŋ tarihi qalyptasqan tūraqty qauymdastyǧy retınde ūlttyŋ özınıŋ bolaşaǧy tıldıŋ damuyna, onyŋ qoǧamdyq qyzmetınıŋ keŋeiuıne tyǧyz bailanysty» degen joldar ūmytyldy.
Memleketımızdıŋ Täuelsızdık alǧanyna şirek ǧasyrdan asty. Qazaq tılınıŋ memlekettık märtebege ie bolǧanyna otyz jyldai boldy. Elımızdegı memlekettık tıl – qazaq tılı dep konstitusiialyq şeşım jasalǧanyna jiyrma jyl toldy. 1997 jyly «Tıl turaly» Zaŋ qabyldandy. 2001 jyldan berı är on jylǧa arnalǧan tılderdı qoldanu men damytudyŋ memlekettık baǧdarlamalary jūmys ıstep keledı.Osynyŋ barlyǧy san ǧasyr sıresıp kelgen qalyŋ seŋdı būzdy.Oǧan dau joq.Alaida ūlttyq qaita tüleuge betbūrys egemendıkke jetu men täuelsızdıktı alu ideialarynan ary asa almady.San ǧasyr arman bolyp kelgen saiasi azattyq, asqaq ideia dästürlı ūlttyq ruhani būlaqtan suarylmady, jaŋa jaǧdaidaǧy mūrattarymyzdy şeşuge baǧyttalmady.Keŋestık sosialistık internasionalizmmen ulanǧan sana täuelsızdık ideiasymen jaŋǧyrtylmady.Keşegı ūltsyzdyq, qūldyq sanamen küres batyl jürgızılmedı.Mysaly,özgelerdıŋ sany öz halyqtarynan kem bolmasa da Baltyq teŋızı jaǧalauyndaǧy elder az uaqytta öz tılderın şynaiy memlekettık märtebege köterıp aldy.Öitkenı olarda eŋ negızgısı ūlttyq ruh pen ūlttyq namys küştı boldy.Saiasi sanasy sergek elder jaŋa jaǧdaida tez esın jiyp aldy.
1993 jylǧy Konstitusiiada «Orys tılı ūltaralyq qarym-qatynas tılı bolyp tabylady» degen taqiiamyzǧa tar bolyp, 1995 jyly qabyldanǧan Ata zaŋnyŋ 7-babynyŋ bırınşı tarmaǧyndaǧy «Qazaqstan Respublikasynda memlekettık tıl – qazaq tılı» degen konstitusiialyq şeşımge qaişy ekınşı tarmaqta «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen qūqyqtyq norma qabyldandy.Bırınşıden, öz bolaşaǧyn oilaǧan el mūndai bırınşı tarmaqtaǧy normany joqqa şyǧaratyn konstitusiialyq norma qabyldamas edı. Ekınşıden, būl konstitusiialyq qaǧidanyŋ oryndaluyn qataŋ baqylaityn tiıstı organ da bolmady.Bırese qūrylyp, bırese joiylyp otyrǧan ortalyq tıl komitetı mūnymen ainalysa almady.Tıptı oǧan ondai qūqyq ta berılmedı. Al 1997 jyly qabyldanǧan «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» Zaŋda qazaq tılı respublikadaǧy özge tılderdıŋ qatarynan köterıle almady, Ata zaŋymyzdyŋ 7-babynyŋ 1-tarmaǧyndaǧy memlekettık tıldıŋ märtebesın köteretındei qūqyqtyq normalar qabyldanbady. Sol sebeptı Zaŋnyŋ 4-babyndaǧy «Memlekettık tıl – memlekettıŋ bükıl aumaǧynda qoǧamdyq qatynastardyŋ barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettık basqaru, zaŋ şyǧaru, sot ısın jürgızu jäne ısqaǧazdaryn jürgızu tılı» degen qaǧida osy kezge deiın barlyǧymyz üşın tiıstı normaǧa ainalmai, jai qaǧazdaǧy söz bolyp qalyp otyr. Sondai-aq Zaŋdaǧy «Qazaqstan halqyn toptastyrudyŋ asa maŋyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettık tıldı meŋgeru – Qazaqstan Respublikasynyŋ ärbır azamatynyŋ paryzy» dei salǧan qauqarsyz qaǧida da eşkımdı eşteŋege mındettei almady. Al «Tıldı memlekettık qorǧau» degen 23-bap «Qazaqstan Respublikasynda memlekettık tıl jäne barlyq basqa tılder memlekettıŋ qorǧauynda bolady» degen jalpy sözdermen şekteldı.Söitıp, memlekettık märtebege ie bolǧan tıldıŋ basqa tılderge qaraǧanda üstem boluy degen älemdık täjıribe Konstitusiiada da, Zaŋda da eskerılmedı. 27 baptan tūratyn Zaŋnyŋ 10 şaqty baby tek orys tılınıŋ qamyn qarastyrdy. Tıptı Zaŋda Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 1-şı jäne tıptı 2-tarmaqtaryna qaişy normalar qabyldandy.Mysaly, Zaŋnyŋ «Derektemeler men körneki aqparat tili» degen 21-babynan bastap ary qarai köptegen baptarynda orys tılı memlekettık tılmen qosaqtalyp kete berdı.
Aşy da bolsa aşyǧyn aitaiyq, qazır de qazaq tılı turaly memlekettık saiasat tolyq tūǧyryna qonǧan joq.Sondyqtan memlekettık märtebege ie bolǧan qazaq tılı älı memlekettık ūiymdar men jergılıktı özın-özı basqaru organdarynyŋ törıne şyǧa almai otyr. Basqa bilık organdaryna qaraǧanda ūlttyq sipaty basymyraq boluǧa tiıstı Parlamentte de qazaq tılı audarma tıl därejesınen asa alatyn emes.
Qazır qazaq tılınıŋ jaǧdaiy kürdelene tüspese oŋalatyn türı joq. Elbasynyŋ 2006 jylǧy qazanda ötken Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ HII sessiiasynda jariialanǧan «triedinstvo iazykov» degen söz tırkesın qūqyqtyq sauaty tömen audarmaşylar «üş tūǧyrly tıl» dep audaryp, üş tıldı bır deŋgeige qoiyp, qazırgı jūrtty da, ministrlıkterdegılerdı de şatastyryp qoidy.Orys tıldı qaraköz ǧylym doktory «Sbalansirovannaia iazykovaia politika:triedinstvo iazykov» dep jiyndarda baiandama jasap jür. Keibır gazetter tıldıŋ üş qyrlylyǧy turaly jazyp,tılımızdı üş qyrly egeuge teŋeude. Balabaqşalarda öz ana tılın erkın bıle bermeitın 4-5 jasar ūl qyzdarymyzǧa üş tıldı, bırınşı synyptan bastap jüielı aǧylşyn tılın oqytyp jatyrmyz.Mūndai şaralar ūlttyq oilau jüiesı qalyptasa qoimaǧan ūrpaqtarymyz üşın asa qauıptı.Osylardy körıp bılıp otyrǧan halqymyzdyŋ eleulı bölıgı öz tılın moiyndaityn emes.Äsırese otbasyn jaŋa qūrǧan jastar özderı qazaq tılın erkın bılmegennen keiın öz ūrpaqtaryn orys mektepterıne berıp jatyr.Al aralas mektepter bügıngı respublikadaǧy barlyq mektepterdıŋ 20 paiyzdaiynan kemitın emes. Qazır orys mektepterındegı oquşylardyŋ eleulı bölıgın qazaqtyŋ ūl-qyzdary qūrap otyr.Orta arnauly jäne joǧary oqu oryndarynda da orys toptaryndaǧy studentterdıŋ denı qazaqtyŋ ūl-qyzdary.Qazırgı elımızdegı qazaq tıldık keŋıstıktegı jaǧdai osyndai. Eŋ negızgısı – belgılı äleumettık äreket pen qūqyqtyq normalardyŋ jetımsızdıgınen qoǧamda ana tılımızge degen täuelsız sana öte baiau qalyptasyp keledı.
Qazaq tılı qūqyqtyq qoldaudy qajet etedı
Būl jaǧdaidan şyǧudyŋ joldary joq emes.Bar jäne köp. Elbasy 2006 jyly 11 mamyrda «Ana tılı» gazetıne bergen «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» atty sūhbatynda qazaq tılınıŋ taǧdyry, onyŋ damuy men bolaşaǧy turaly aita kelıp,Tılder turaly Zaŋdy qaita qarap, qajet bolsa zamana talabyna sai özgerıster engızu kerek degendı jaidan-jai aitpaǧan bolatyn.Elbasymyzdyŋ «Mäŋgılık el» ūlttyq ideiasy da eŋ aldymen ruhani tūǧyrymyz – tılımızdıŋ mäŋgılıgıne de tıkelei qatysty.Sol siiaqty ömırımızge endırıle bastaǧan latyn älıpbiı de qazaǧymyzdyŋ ruhani tūtastyǧyn, tıldık bırlıgın qajet etıp otyr.
1997 jyldan berı elımızdegı demografiialyq jaǧdai jaqsardy.Qazaqtar barlyq halyqtyŋ 65 paiyzynan astamyn qūrap otyr.Özge etnos ökılderınıŋ sanasynda da memlekettık tılge degen oŋ özgerıster oryn alyp, jer, el iesınıŋ ana tılıne degen ızgılıktı tüsınık jai da bolsa qalyptasyp keledı. Osynyŋ barlyǧy qabyldanǧanyna jiyrma jyl bolǧan,keibır baptar alǧa jyljuymyzǧa tūsau bola bastaǧanyn eskerıp, alǧa jyljuymyzdy qamtamasyz etetın kürdelı qūqyqtyq normalar qajet bolyp otyr.Bızdıŋşe, bırınşıden,Ata zaŋnyŋ 7-babynyŋ 1-tarmaǧyndaǧy memlekettık tıldıŋ märtebesın köterıp, qazaq tılınıŋ qoldanys aiasyn keŋeite tüsudı qoldaityn qūqyqtyq amaldardy jan-jaqty oilastyru qajet.Mūnyŋ bır joly qoldanystaǧy Zaŋnan Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 1-tarmaǧyna qaişy normalardy alyp tastau kerek.Bırınşıden,Ata zaŋnyŋ ekınşı tarmaǧyndaǧy «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen qūqyqtyq normany mümkındıgı bolsa alyp tastap, bolmasa onyŋ oryndaluyn, būl normanyŋ basqa tıldık keŋıstıkke jaiylmauyna qataŋ qūqyqtyq baqylau ornatatyndai arnaiy norma qajet.Ekınşıden,Zaŋnyŋ «Derektemeler men körneki aqparat tili» degen 21-babynda «Memlekettik organdardyŋ mörleri men mör-taŋbalarynyŋ mätininde olardyŋ ataulary memlekettik tilde jazylady» dep aiqyn körsetılıp, odan keiın «Menşik nysanyna qaramastan, ūiymdardyŋ mörleriniŋ, mörtaŋbalarynyŋ mätini memlekettik tilde jäne orys tilinde jazylady», sondai-aq körneki aqparatty ekı tılde jazu qajet taǧy osy siiaqty memlekettık organdarǧa qatysy joq zaŋdyq normalardyŋ «memlekettık tılde jäne orys tılınde» dep qosaqtaudan aryluymyz qajet. Üşınşıden, Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly Zaŋdy oryndamaǧany üşın baqylaudy küşeitetın, äsırese ūjymdardyŋ bırınşı basşylarynyŋ jeke jauapkerşılıgın qataituǧa bailanysty qūqyqtyq normalardyŋ bolǧany jön. Qazaq ejelgı dästür boiynşa,jasy ülkenge de, qyzmetı joǧaryǧa da qarap, syilap, tyŋdap qalǧan ızgı jandy, ızetşıl halyq.Deputattar memlekettık tıldı qorǧaityn basqa da jailardy oilastyryp jatsa, dūrys bolar edı.
Mūndai özgerıster memlekettık tılge degen jaŋa betbūrysty tanytar edı.Būl elımızdegı qazaq tılıne degen ūjymdyq sananyŋ qalyptasuyna da oŋ yqpal etıp, halqymyzdyŋ tūtastyǧyn arttyra tüser edı.Söitıp bız «Qazaq elı» degen qasterlı de qasiettı qoǧamǧa jaqyndai tüser edık.
Elbasy 2008 jylǧy 29 mamyrda qazaq tıldı aqparat qūraldarynyŋ jetekşılerımen kezdesuınde «üş tıldıŋ bırlıgın»(«triedinstvo iazykov»), äste «üş tūǧyrly tıl» emes, dūrys tüsınbegenderge: «Qazaq tılı üş tıldıŋ bıreuı bolyp qalmaidy.Üş tıldıŋ bırınşısı, negızgısı, bastysy, maŋyzdysy bola beredı. Qazaq tılı – Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı» dep qadap aitqan bolatyn.Osylai aitylǧanymen jäne mazmūny jaǧynan da,qūqyqtyq sipaty jaǧynan da qate audarmadan aldymen memlekettık qyzmetkerler airylatyn emes. Bızdıŋ baiqaǧanymyz,Bılım jäne ǧylym ministrlıgındegı şeneunıkterde jas balalar tılge beiım degen tüsınık qataŋ ornaǧan.Olar «kompiuterlık bazasy» mol jas bala öz jadyna söz suretın tüsırıp qana alatynyn, alaida ony skanerlep (taldap) ūǧyna almaitynyn bılgenderı dūrys bolar edı.
Men tılge qatysty bilık organdarynyŋ barlyǧyna derlık hat jazdym. Olardyŋ aitatyny – sūralǧan qazaqtardyŋ 300 myŋdaiy balalarynyŋ aǧylşyn tılın bılgenderın qalaidy eken.Qazırgı künı balasynyŋ aǧylşyn tılın bılgenıne qarsy ata-anany qolǧa şyraq alyp jürıp tabu qiyn şyǧar. Äŋgıme aǧylşyn tılın qaşan, qalai oqytuda bolyp otyr. Aǧylşyn tılı turaly sūraqpen bosqa uaqyttaryn ötkızgenşe Bılım jäne ǧylym ministrlıgı oqu oryndary jüiesındegı qazaq tılınıŋ jaǧdaiyn nege zerdelemegen. Öitkenı ondai zertteulerdıŋ qorytyndylary olardyŋ zäresın alulary mümkın.
Bügıngı aǧylşyn tılın kündız-tünı nasihattauşylardyŋ oiynşa, aǧylşyn tılın erkın meŋgergen halyqtyŋ tabysy mol, jastar arasynda jūmyssyzdyq az, biznes-klimat joǧary deŋgeide körınetın siiaqty. Olai bolsa, kezınde aǧylşyndardyŋ otary bolǧan Afrika qūrlyǧynyŋ onnan astam elderı, Aziiadaǧy Filippin,Kambodja,İndoneziia siiaqty elder, aǧylşyn tılı ekınşı memlekettık tıl sanalatyn Ündıstan nege osy künge deiın kedeişılıktıŋ qūrsauynan şyǧa almai otyr? Äsılı, bailyq eldıŋ tabiǧi artyqşylyǧynan jäne menşıkteudıŋ nysanynan qūralyp, basqarudyŋ ädıs-täsılderı men halyqtyŋ eŋbekke degen ynta-yqylysymen jasalatyn şyǧar.
Şyndyqqa betpe-bet qarasaq, orys tılınen köp paida taptyq, tauyp ta otyrmyz.Ejelgı soltüstık körşımızdıŋ mädenietı men ädebietıne qol jetkızdık, osy tıl arqyly älemdık mädenietten susyndadyq, t.b. degendei. Bıraq Abai özınıŋ «Jiyrma besınşı sözınde»: «Orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da – bärı orysta tūr» dei otyryp, onyŋ zararynan qaşyq bolu kerek degen ösietın qataŋ ūstai almadyq.Sodan ruhani jaǧynan joǧaltqanymyz molyraq bolyp kettı.Öitkenı orys tılın orys halqynyŋ bılım-ǧylymyn, önerın üirenuge arnalǧan tıl dep, ony bılıp qana qoiǧanymyz joq, osy tılde tärbielendık, osy arqyly keibır ūltymyzdyŋ tabiǧatyna jat dünielerdı boiymyzǧa sıŋırdık, qazır de solai etıp kelemız.
Bügıngı aǧylşyn tılın üirenu de orys tılın meŋgergenımızdei bolyp ketpese eken. Ömır Batys tärbiesın alǧan azamattarymyzdyŋ ruhani jaǧynan öz ūltyna ögei bolyp keletınıne tolyp jatqan mysaldar ūsynyp keledı. Olar Batys bılımı men tärbiesın ūltymyzdyŋ tarihi jäne ūlttyq erekşelıkterımızdı eskere otyryp, qabyldaudy bıle bermeidı.Sondyqtan Batystan alynǧan jaŋalyqtardyŋ qoǧamymyzǧa kırıge almai jatqan faktılerı jeterlık.
Keide mäselenı tiıstı därejede şeşu degenge ūlttyq ruhymyz älsızdık körsetıp jatady. Mūstafa Şoqai täuelsızdık üşın küreste azat sana, saiasi sergektık pen ūlttyq ruhymyzdy jetkılıktı qalyptastyrudyŋ maŋyzyna erekşe köŋıl bölgen bolatyn.Osy oraida onyŋ: «Ūlttyq ruhsyz ūlt täuelsızdıgı boluy mümkın be?Tarih ondaidy körgen joq ta, bılmeidı de. Ūlt azattyǧy – ūlttyq ruhtyŋ nätijesı.Al ūlttyq ruhtyŋ özı ūlt azattyǧy men täuelsızdıgı aiasynda ösıp damidy,jemıs beredı» degen sözın aita ketsek artyq bolmas. Jäne ūlttyq ruhtyŋ şynaiy ūltşyldyq üderısınde qalyptasatynyn atap körsete otyryp,Mūstafa Şoqai halqymyzdyŋ mädeni jäne ruhani saladaǧy jetıstıkterınıŋ barlyǧy ūltşyldyq qozǧalysqa tän degen edı.
Osy jailardy eskere otyryp, joǧary bilık organdaryna osy qoǧamnyŋ müşesı, halyqtyŋ bırı ökılı retınde mynandai naqty ūsynys jasaǧan bolatynbyz.Ūsynysymyz kez kelgen balabaqşada aǧylşyn tılın oqytudy tyiyp, qazaq tılın jüielı türde üiretuge köşu qajet.Būl üşın balabaqşa tärbieşılerınıŋ mamandyǧyn qosymşa qazaq tılı pänımen tolyqtyru kerek. Būl bügıngı künkörıs qamymen köbıne jūmysta bolatyn jas ata-analardyŋ otbasyndaǧy qiyndyqtardy jeŋıldetuge kömekteser edı.Ekınşı jaǧynan, būl ūl-qyzdarymyzdy mektepke daiyndau da bolady.Sonan soŋ bastauyş mekteptıŋ alǧaşqy synyptarynda qaraköz oquşylardyŋ qazaqşa jaza, oqi jäne söilei aluyna, olardyŋ ūlttyq oilau jüiesınıŋ qalyptasuyna erekşe män bergen jön.Bar mümkındık, bar küş-jıger balabaqşa men bastauyş mektepterdıŋ alǧaşqy jyldarynda memlekettık tıldı damytuǧa baǧyttalǧany jön.Bılım men tärbienı qazaq tılınde jäne ejelden kele jatqan eş halyqtan kem emes ūlttyq qūndylyqtar negızınde, zamana talaptaryn tarihi jäne ūlttyq erekşelıkterımızdı eskere otyryp qabyldaǧan dūrys bolar edı.Al orys jäne aǧylşyn tılderın älemdık bılım ǧylymnyŋ biıgın igeru qūraly retınde ǧana eskergen jön.
Söz soŋy
Jarty jyldan astam būqaralyq aqparat qūraldarynda qyzu talqylanyp kele jatqan Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasy bügıngımızdı jinaqtap, keleşegımızge kemel ūsynystar beruımen qūndy.Şynyna kelgende, ruhani jaŋarudy bızder ūlttyq tılge degen közqarastan bastauymyz kerek. Öitkenı soŋǧy ǧasyrlar eŋ qaişylyqty qarym qatynas ana tıldık keŋıstıkte boldy.Sol qordalanǧan asa kürdelı qoǧamdyq qūbylystardy oŋaltpaiynşa, öz ana tılımızdıŋ qūdıretın barynşa tereŋ tüsınbei, oǧan tolyqqandy ie bola almai, ruhani jaŋaru turaly aitqan jalyndy sözderımız eşkımnıŋ jüregın jylyta qoimas. Sol sebeptı taǧy da Elbasymyzdyŋ «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» degen qarapaiym ǧana söz tırkesı ärkımnıŋ kökırek törınde ūialauy kerek-aq.
Äbdıjälel BÄKIR, saiasi ǧylym doktory, professor
