Jahandyq tordyŋ tūtqynymyz

Adamzat balasy internetke qol jetkızgelı berı şekara ūǧymy joiyla bastaǧan syŋaily. Bügınde qai-qaisymyz bolsyn «aişylyq alys jerlerden közıŋdı aşyp-jūmǧanşa jyldam habar alǧyzǧan» osy jahandyq «tordyŋ» tūtqynymyz. Mūndaida es bıletın eresekterden būryn oŋy men solyn tanyp ülgermegen balalar men jasöspırımder üşın alaŋdaityn boldyq. Oǧan sebep – balany öz-özıne qol jūmsauǧa deiın jetkızetın bulling pen kiberbullingtıŋ kesırı. Bügınde elımızdegı 11-15 jastaǧy jasöspırımderdıŋ 12%-ǧa juyǧy – osy kiberbullingten japa şekkenderdıŋ qatarynda. Bulling pen kiberbulling mäselesın qozǧamas būryn osy sözderdıŋ şyǧu tarihyna, män-maǧynasyna üŋılgen jön bolar. Bulling (bullying) sözı aǧylşyn tılınen audarǧanda qorlau, qudalau, mazalau, kemsıtu, qorqytu degendı bıldıredı eken. Bügınde osy bulling ūǧymy internet jelısı damyǧaly berı äsırese, äleumettık jelılerde jiı körınıs tauyp, ony kiberbulling dep aidarlap aldyq. Iаǧni kiberbulling – adamdy internette, mäselen, äleumettık jelılerde qorlau nemese qudalau degendı bıldıredı. Jasyratyn nesı bar, osy künı balalar zaman aǧymynan, köşten qalmasyn dep gadjetter men telefonǧa üiırsek etıp aldyq. Hat-habar alysyp, jürıs-tūrysyn qadaǧalap tūrǧan jaqsy ärine. Bıraq, taiaqtyŋ ekı ūşy bolatyny sekıldı, äleumettık jelılerdıŋ de ekınşı ūşy baryn ūmytpaǧan jön. Ökınıştısı sol, bügınde zamanaui tehnologiialardyŋ paidasynan görı ziiany köbeiıp barady. Äsırese, älemdı äbıgerge salǧan pandemiia kezınde balanyŋ bılım aluy da onlain jüiege köşıp, oquşy kompiuter men telefonnan bas almaityn boldy. Mūndaida bala sabaǧyn oqyp qana qoisa jaqsy. Ata-anasy bıle bermeitın türlı qosymşalardy jüktep, internet keŋıstıgın şarlai bastaityny köŋılge küdık ūialatady. Äleumettık jelılerdı aqtaryp, būryn-soŋdy türın körıp-bılmegen, jasynan da, jynysynan da beihabar «dostar» tabatynyn qaitersız. Ondai onlain dostyŋ da dosy bar. Bırı ermek üşın äŋgıme-düken qūrsa, endı bırı aram oimen balanyŋ senımıne kıruge tyrysady. Bız qozǧap otyrǧan bügıngı mäsele de osy oiynda jymysqysy bar jüzıqaralar turaly bolmaq. Olar aldymen türlı oiyndar arqyly balany qyzyqtyrady. Odan soŋ bala turaly mälımettı jinap alyp, bırte-bırte qorqytu, bopsalau, sendıruge köşedı. Aqyr soŋynda aŋqau bala jalǧan akkaunt iesınıŋ aitqanyna könıp, aidaǧanyna jüretın deŋgeige jetedı. Osyndai «dostyqtyŋ» soŋy balanyŋ öz-özıne qol jūmsauymen aiaqtalǧan qaiǧyly oqiǧalar da az bolmai otyr. Būl mäselenı Prezident Qasym-Jomart Toqaev ta nazardan tys qaldyrǧan joq. Memleket basşysy biylǧy «Jaŋa jaǧdaidaǧy Qazaqstan: ıs-qimyl kezeŋı» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda «Balalardy kiberbullingten qorǧau jönındegı zaŋnamalyq şaralardy qabyldaityn kez keldı. Balalar qūqyn qorǧau jönındegı basqa da şaralardy küşeitu kerek»,- degen edı. El Prezidentınıŋ osy tapsyrmasyn tiıstı organdar qaperge alady dep senemız. Sebebı, erteŋgı ūrpaqty kiberşabuyldan qorǧaudy zaŋ jüzınde qolǧa alatyn kün äldeqaşan tuǧan bolatyn. Būl jūmys jedel qolǧa alynbasa aldaǧy künı san soǧyp qaluymyz äbden mümkın. Bügınde jat aǧymnyŋ jetegınde ketken jastardyŋ basym köpşılıgın de osy kiberşabuyldyŋ qūrbany dep qarauǧa bolady. Bulling jasauşy öz şabuylyn küşpen de, sözben kemsıtu arqyly da jasaidy ärı būl äreketın jiı qaitalauy mümkın. Qoǧamda “bulling mektep oquşylary arasynda ǧana bolady” degen tüsınık qalyptasqan. Şyndyǧynda, kez kelgen jastaǧy adam üide, köşede, jūmysta, oqu ornynda, barlyq jerde bullingpen ūşyrasuy mümkın. Bıraq būl täsılmen şabuyl jasaityndar negızınen kämelet jasyna tolmaǧan mektep oquşylaryn nysanaǧa alady. Öitkenı, qorǧansyz balalar qoryqqanynan özıne qysym jasalyp jatqany turaly eşkımge aitpaidy. Tıptı, ata-anasy men jaqyndaryna tıs jarmai, şabuylşynyŋ aitqanynan şyqpaidy. Kiberbulling jasaityndardyŋ arasynda pedofilder köp kezdesedı. Olar balalardy aldap-arbap, jelıge jalaŋaş tüsken video ne suretterın saluǧa köndıredı. Keiın sol suretterdı jūrtqa jariia etemın dep qoqan-loqqy jasau arqyly kezdesuge şaqyrady, ne aqşa bopsalaidy. Al qysymǧa şydamai, şarasyz küige tüskenderı köp jaǧdaida özıne qol salady. Sarapşylardyŋ sözınşe, kiberbulling qazır bükıl älemdegı öte özektı problemaǧa ainalǧan. Ökınıştısı, Qazaqstanda da kiberbullingke ūşyraǧan balalar az emes. Kiberbulling öz qūrbanyna täulıgıne 24 saǧat boiy tynym bermeidı, jasöspırımnıŋ özınıŋ qorǧausyz qalǧanyn sezıntıp, auyr psihologiialyq küige ūşyratady. Jasöspırım özın kım aŋdyp jürgenın bılmeidı jäne qauıptı ūlǧaityp körsetuge beiım keledı. Aŋduşylardyŋ aty-jönınıŋ jasyryn boluy qorqynyş, üreiın küşeite tüsedı eken. Kiberbulling jaily belgılı zaŋger Abzal Qūspan özınıŋ feisbuktegı paraqşasynda: «Bızde arnaiy zaŋ joq. Qazır qoǧamdaǧy belsendı azamattar, bastamaşy top qūryp, osyǧan kırısıp jatqanynan habardarmyn. Ondai zaŋ sözsız qajet, sebebı internet jelısınde bulling äreketterı köbeiude. Ol bölek qoǧamdyq qatynas bolǧandyqtan zaŋdy retteudı sözsız qajet etedı!»,- dep kiberşabuylşylardyŋ jymysqy äreketterınıŋ jai japsary jaily tüsındırgen bolatyn. Rasymen de qazırgı taŋda äleumettık jelıdegı «älemjettık» jasau joldary jyl saiyn türlenıp, qūityrqy ärekettıŋ qūrbandarynyŋ qatary köbeimese azaiar emes. Şalys basqandy şūqyp körsetıp, adamnyŋ ar-namysyn aiaq asty etetın jeke bastyŋ mäselesın jasqanbai jalpaq jūrtqa jariia ete beretın qoǧamnyŋ maqsaty adam öltıru bolmasa da, kiberşabulşynyŋ ärekettıne saiatynyn bırı tüsınse, bırı tüsıne bermeidı. «On künänıŋ toǧyzy tılden» degen, bügınde tılderı sala-qūlaş, ışkı zapyranyn syrtqa şyǧaryp, ainalasyna aidaharşa aqyryp otyratyndar özgenıŋ ömırın oilamasa da, öz ūrpaǧyna qandai tärbie berıp jatqandyǧyn oilasa igı edı. «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ» degendei ata-ananyŋ «ömırın» köşırıp alatyn balalar sol ärekettırdı qaitalamasyna kım kepıl?! Öskeleŋ ūrpaǧymyz öreskel ısterge barmasyn, eşkımnıŋ ala jıbın attamasyn, ükılı ümıtımızdı üzbesın desek özımız ülgı körsetıp, aqyryn jürıp anyq basqanymyz abzal bolar!