Mai audanynyŋ aumaǧyndaǧy «Qalmaqqyrylǧan» tauynyŋ qazaq tarihynda alar orny erekşe. Jergılıktı azamattar atalǧan tarihi oryndy «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı geografiiasynyŋ» respublikalyq tızımıne engızudı ūsynyp otyr.
Būl – qazaq jerınıŋ bostandyǧy jolyndaǧy babalar küresınıŋ kuäsı bolǧan meken. Jasybai, Oljabai, Malaisary, Baian, Edıge, Säten, Şoqpar syndy qazaq batyrlary qalmaq qolyn oisyrata jeŋıp, qazaq dalasyn joŋǧar basqynşylyǧynan qūtqarǧanda şeşuşı şaiqastardyŋ bırı ötken jer. XVIII ǧasyrdyŋ 40-jyldary qalmaq qoly Baianauyldy qonystanǧan qazaqtarǧa Ertıs jaǧynan şabuyldap, basyp almaqşy bolady. Bırınşı bolyp Jasybai batyr bastaǧan qazaq jasaqtary jauǧa soqqy beredı. Auyr şyǧynǧa ūşyraǧan joŋǧarlar Sabyndykölde es jiyp, qarsylasady. Şaiqastyŋ bırınde Jasybai batyr jasyrynyp kelgen joŋǧar mergenınıŋ sadaq oǧynan köz jūmady. Dese de qatary seldırep qalǧan jau jazyq dalaǧa qarai qaşyp, Serektasqa (qazırgı «Qalmaqqyrylǧan») baryp bekınedı. Jasybai batyrdyŋ kegın almaq bolǧan Oljabai qalyŋ qolmen quyp kelıp, osy jerde qalmaqtardy tügeldei qyrady. Sodan el auzynda būl alapat şaiqas alaŋy «Qalmaqqyrylǧan» dep atalyp ketken. Jaqynda «Auyl» partiiasy oblystyq filialynyŋ töraǧasy Ermat Baiqūrmanovtyŋ bastamasymen oblystyq «Saryarqa samaly» gazetınıŋ bır top jurnalisı Aqşiman elıne arnaiy baryp, öŋırdegı kielı jerler men tarihi oryndardy aralap qaitqan bolatyn. Aqşiman auylynda eŋ aldymen auyl şetındegı Oljabai batyr eskertkışıne toqtadyq. Auylǧa kıre berıstegı töbeşıktıŋ üstındegı eskertkış 2006 jyly respublikalyq «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda salynǧan. Odan keiın Qaisa atanyŋ kesenesı ornalasqan ziratqa at basyn būryp, aruaqtarǧa dūǧa baǧyştadyq. Sapar barysynda tabiǧattyŋ taǧy bır taŋǧajaiybyn kezdestırdık. «Qalmaqqyrylǧan» tauynyŋ küngei jaǧyndaǧy Äulie üŋgırdı körgen jannyŋ taŋdanbauy mümkın emes. Üŋgır auzynyŋ kölemı adam boiynan biık, ışke eŋkeimei-aq kıruge bolady. Bıraq ärı jürgen saiyn kışıreie beredı. Auyl tūrǧyny Mūrat Älıbaevtyŋ sözınşe, būryn üŋgır taudyŋ küngeiınen kırıp, terıskei betınen bır-aq şyǧatyn dälız sekıldı bolǧan. Alaida keiıngı jyldary ortasyna tas qūlap, bıtelıp qalǧan eken. Aqşiman elınde aqiqatqa negızdelıp aitylatyn aŋyz-äŋgımeler öte köp. Mūndai dünieler ǧalymdardyŋ zertteuı men tarihi kıtaptarǧa engızılmese de, auyzdan auyzǧa tarap, halyqtyŋ sanasyna sıŋıp qalǧan jäne ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp keledı. Mäselen, «Qalmaqqyrylǧan» taularynyŋ bır şoqysy «Gauhar biıgı» dep atalady eken. Gauhar (şyn esımı – Maisara) – Malaisary batyrdyŋ tuǧan qaryndasy jäne Qabanbai batyrdyŋ jary. El auzynda taraǧan äŋgımelerge süiensek, Gauhar qyzdyŋ közı ötkır bolǧan. Jaugerşılık zamanda biık şoqynyŋ töbesıne şyǧyp, maŋaidy qarauyldap otyrǧan. Eger böten adamnyŋ qarasy baiqalsa, bırden aǧasy Malaisary batyrǧa habarlaidy eken. Mıne, «Gauhar biıgı» degen atau sodan qalypty. Ökınışke qarai, «Qalmaqqyrylǧan» taularynyŋ qūpiiasyn älı tolyq aşa almai kelemız. Būl – jergılıktı ölketanuşylar men arheologterdıŋ tarapynan zertteu jūmystary jürgızılmeitındıgınıŋ belgısı. Mıne, sonyŋ saldarynan «Qalmaqqyrylǧan» tauy turaly el auzynda aŋyz türınde ǧana aitylǧanymen, naqty tarihi derekter men arheologiialyq dälelder öte sirek. Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Qairat Battalovtyŋ sözınşe, «Qalmaqqyrylǧannyŋ» «Qazaqstannyŋ kielı jerler geografiiasynyŋ» respublikalyq tızımıne enbei qaluynyŋ eŋ basty sebebı de osy. Ǧalym Qairat Battalovtyŋ aituynşa, Qazaqstanda «Qalmaqqyrylǧan» dep atalatyn bırneşe jer bar. Sol öŋırlerdıŋ barlyǧynda kezınde qazaq-qalmaq şaiqasy bolǧany tarihtan belgılı. Bıraq osylardyŋ ışınde eŋ ırı ärı şeşuşı şaiqas bızdıŋ öŋırde bolǧanyn tarihşylar däleldep otyr. Mysaly, Mäşhür Jüsıp Köpeevtıŋ bır jazbasynda: «Būl – Saryarqanyŋ taǧdyry şeşılgen jer. Oljabai men Jasybai batyrlar bastaǧan qazaq qoly qalmaq äskerlerın Serektasta qyrǧannan keiın qalmaqtar Saryarqa dalasyna aiaǧyn attap basqan joq» dep keltıredı. İä, «Qalmaqqyrylǧan» tauyna joǧary deŋgeide zertteu jürgızıluı kerek. Osy rette jergılıktı ǧalymdarǧa jäne ölketanuşylar men arheologterge artylar jük auyr. Eger osy ūsynysymyz şynymen jüzege asyp jatsa, būl öŋır el nazaryn özıne tarta alatyn ülken tarihi turistık orynǧa ainalatyny sözsız.
Tıleuberdı SAHABA,
Pavlodar oblysy,
Mai audany, "Egemen Qazaqstan".
