Baspasözdıŋ bas sardary

28 qyrküiek - Şerhan Mūrtazanyŋ tuǧan künı

(Esse)

Şeraǧaŋnyŋ şekpeni

Tentekti de syilaǧan, Telini de syilaǧan. Talanty eger bar bolsa, Tepkileuge qimaǧan! (Jurnalistik folklordan)

Qazaq baspasöziniŋ serisi de, perisi de barşylyq. Al şeri bireu ǧana. Ol – Şerhan şeri. Däl osyndai ataumen ädebiettanudyŋ taǧy bir şerisi – Şeriazdan Eleukenov eleuli maqala jazǧan. Şeriniŋ jaiyn şeri biler degen osy. Qazaq tiliniŋ leksikonynda baltalasa būzylmaityn «Şeraǧaŋnyŋ şekpeni» degen tirkes bar. Sonau Gogoldiŋ «Şinelinen», büginde birese Fedor Dostoevskiige, birese Ejen Melhior de Vogiuege telinip jürgen «Bärimiz de Gogoldiŋ şinelinen şyqtyq» degen qanatty sözden bastau alatyn «Şeraǧaŋnyŋ şekpeni» – baspasözdiŋ brendine äldeqaşan ainalyp ketken ūǧym. Būl söz Şerhan Mūrtazanyŋ şekpenine kirip şyqqandar üşin de, onda äli jürgender üşin de, sondai-aq oǧan kirmek tügili aqparattyŋ arystanymen tildesip körmegender üşin de qadirli. Sebebi ol – baspasöz älemindegi airyqşa qūbylys.

«Şerhan Mūrtaza!.. Aidyndy da aibarly esim!..». Mūny aitqan – är sözin zerlep, är äzilin ärlep ūsynatyn Qaltai Mūhamedjanov. Sol esimine deiin aibarly adamnyŋ şekpeni de osal bolmaityny belgili. Būl şekpendi salmaqty da, sabyrsyz da, asau da, asqaq ta, seri de, sylqym da, qyŋyr da, qyrsyq ta panalaǧan.

Şeraǧaŋnyŋ şekpeniniŋ işine tarlandar men tarpaŋdardyŋ bäri de syiǧan. Ör Altaidan jazyp tūrǧan maqalalaryna qarap, qalam siltesiniŋ bölektigin baiqap, Oralhan Bökeevti Almatyǧa aldyrǧan. Sodan soŋ Oraǧaŋ bauyryn jazyp, qazaq dalasynda Kerbūǧydai kösile şapqan. Moiynqūmǧa alǧaş barǧan saparynan keiin jūrttyŋ myŋ ret şiyrlaǧan jerine özgeşe közben üŋilip, äigili «Qūm minezi» povesin jazǧan. Atyrau oblystyq gazetinde qyzmet istep jürgen aqyn qyz Fariza Oŋǧarsynovany «Leninşil jastyŋ» batys aimaqtaǧy menşikti tilşisi etip bekitken. Keiinirek onyŋ «Men saǧan ǧaşyq emes em» atty öleŋder toptamasyn gazetke jariialap, oqyrmanǧa keŋ tanytqan. Arqada öz örnegimen daralana bastaǧan söz zergeri Aqseleu Seidimbekti gazettiŋ Ortalyq Qazaqstandaǧy menşikti tilşisi etip taǧaiyndaidy. Sol jyldarda-aq öleŋimen örge bettegen Mūhtar Şahanov Oŋtüstik öŋirdegi menşikti tilşi bolyp qyzmetke qabyldanady. Söitip, ol tūlparlardy tai küninen tanidy. Qazaq eliniŋ är tükpirindegi jas talanttardyŋ bärine Şeraǧaŋnyŋ şekpeninen oryn tidi. Öziniŋ tilinen tauyp, sol şekpenniŋ şalǧaiynan baiqausyzda şyǧyp ketip, keiin üiirin qaita tapqan jurnalister de jetkilikti.

Qazaq qalamgerleri ol kisiniŋ qaramaǧynda bolǧan sätterin saǧynyşpen eske alady. Beksūltan aǧa Nūrjekeev «Jalyn» jäne «Jūldyz» jurnaldarynda qyzmet istep jürgen kezinde bas redaktordyŋ qyzmetkerlerine ärdaiym qorǧan bolǧany, tilşilerdiŋ synynan ötpegen materialdy eşqaşan jaryqqa şyǧarmaityny turaly jazdy. Dau-damai qualap kelgen avtorǧa jurnalisterin eşqaşan jyǧyp bermeitin körinedi. Mereke Qūlkenov gazet basşysynyŋ kommunistik jüie men ädebiettegi halturşikterge qaimyqpai qarsy tūra bilgeni jöninde äŋgimeleidi. «Aq üiden jüzi qabaryp, közderi şatynap, jaraly jolbarystai şamyrqanyp kelgen Şeraǧaŋ qarauyndaǧy saiypqyrandaryna şaŋ juytpaityn», – deidi ol.

Al birde «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ kezekşiliginde bolǧan Mūsa Rahmanberdiev pen Rahymjan Otarbaev sekretariattaǧy Alaşybai Esmaǧambetovti ertip alyp, sol küni nömirge ketip bara jatqan bas redaktordyŋ äŋgimesin jaqsylap «juypty». Aqköŋil Alaşybai aǧam bastyǧynyŋ suretin «qyz-qyrqyn qūlap tüserdei» etip ärleimin dep jürip, Şeraǧaŋnyŋ beinesindegi onsyz da qoiu mūrtyna boiaudy qalyŋdau jaǧyp jiberipti. Kezekşilik etken nömirdi erteŋine anyqtap bir-aq körgen körkem tildiŋ has şeberi Rahymjan aǧam bylai deidi: «Mūrttyŋ ornynda tura toqpan jilik sekildi bir päle kölbeŋ qaǧyp, bastyqtyŋ jüzin eşkimge körseter emes. Şyqpaǧan şybyn jan. Jan-jaqqa boşalap qaşamyz». Ol ol ma, äŋgimeniŋ «Jaza» degen taqyryby birinşi bettegi anonsta «Jala» dep aiǧailap tūrǧan körinedi. Qanşa qatal bolǧanmen, jüregi keŋ Şeraǧaŋ sonda da ündemepti. Tek oqty közimen bärin bir-bir atypty da, tömen qarap otyryp, «tüsinikti» depti. Basqa bireu bolsa, «tüsinikti» dep tistenbei-aq, birden tüsinik jazdyrar edi. «Jaza» men «jalany» şatastyrudyŋ qandai ekenin körseter edi. Jazuy birinen-biri ötetin sarbazdaryn syrtqa laqtyryp tastauǧa qimaǧan şyǧar. Şeraǧaŋnyŋ mektebi ylǧi da jastarmen tolyǧyp otyrdy. Bizdiŋ qatarlastarymyz Qainar Oljai, Nūrtöre Jüsip, Qali Särsenbai, Ermūrat Bapi, Qydyrbek Rysbekov jäne basqalar maitalman bas redaktordyŋ şarapatyn kördi. Kezekti issapardan oralǧan Qydyrbek dosymyzǧa Şeraǧaŋnyŋ «Egemen Qazaqstannan» basqa jūmysqa auysqanyn Jirenşeniŋ zamanynan qalǧan dästürli täsilmen bylaişa «estirtkenbiz»: «Päter auystyrǧan qalai eken?». «Būl bir kökirektegi u eken!». «Jūmys auystyrǧan qalai eken?». «Ol bir jürektegi şu eken!». «Bastyq auystyrǧan qalai eken?». «Oi, dünie-ai, «Egemennen» Şeraǧaŋ ketken eken ǧoi...», – dep Qydyş jer taianyp otyra ketti... Eŋ soŋǧy tūsy – oidan şyǧarylǧan qaljyŋ, ärine. Şyndyǧynda bylai boldy. Baǧanadan beri öz äzilimizben özimizdi şymşylap, it qylyp otyrǧan Qydyrbek: «Qoişy-ei, Şeraǧaŋ gazetten ketip qaldy ma?», – dep şorşyp tüsti. Şeraǧaŋnyŋ gazetten auysuynyŋ jaiyn sol şaruanyŋ basy-qasynda bolǧan, ol kezde Prezident Apparatynda bölim meŋgeruşisiniŋ birinşi orynbasary qyzmetin atqarǧan Sauytbek Abdrahmanov «Bahadür» atty maqalasynda bylaişa baiandaidy: «Sol tūsta Qazaq televiziiasynyŋ jūmysy mandymai ketti. Jūrtşylyqtyŋ köŋili tolmaidy. Habarlary tartymsyz. Halyqtyŋ köŋilindegi söz aitylmaidy. Aqyry oilana-oilana kele bir oiǧa toqtadyq. Televiziia basşylyǧyn küşeitu kerek. Sonda ony kim jaŋaşa basqara alady? Ondai adam bireu-aq – Şerhan Mūrtaza. «Egemendi Qazaqstan» gazetin jūtyndyryp şyǧaryp otyr. Būryn basqarǧan basylymdarynyŋ bäriniŋ baǧyn aşqan. Televiziianyŋ da baǧyn aşady. Solai şeştik. Būl joly da mäseleni aldyn-ala pysyqtau ideia avtoryna tapsyryldy. Kabinette Şeraǧaŋ şart ketsin. «Jūmys jaŋa-jaŋa jolǧa tüsip jatyr ǧoi, baǧyt dūrys kele jatyr ǧoi, ondai şeşimniŋ qandai qajettiligi bar? Televidenie degen, radio degen jolap körgen jerim emes, men ol jerde ne isteimin?». Olai aitamyz – könbeidi. Bylai aitamyz – könbeidi. Kemi jarty saǧattai yrǧasuǧa tura keldi. Aqyry sözdiŋ bir oraiynda: «Şeraǧa, keşegi soǧysta Stalin qai maidanda jaǧdai naşarlasa, Jukovty sol maidanǧa jiberedi eken. Prezident te sizdi qai jerde jūmys naşarlasa, tek sol kisi ǧana jaqsarta alady dep, sol jerge salǧaly otyrǧan joq pa?» – dep qaldym. Şeraǧaŋ zorlana jymidy… Prezident ūiǧarymy degenge toqtady ma, baǧanadan bergi talastan şarşady ma, jaŋaǧy uäjge iştei kelisti me, bilmedim, äiteuir endi azdap jibi bastady». Bizdiŋ Qydyrbek dosymyzdy ǧana emes, egemendikterdiŋ bärin mūŋaityp, qazaqtyŋ teledidary men radiosynyŋ qūlaq küiin keltirip beruge ketken Şerhan aǧanyŋ şekpeni mūnda da şäkirtke lyq toldy. «Teledidar – qūdiretti küş. Ol da baiaǧy ertektegi däu peri siiaqty: kimniŋ «siqyrly saqinasy» bar, sonyŋ qūlaq kesti qūly. Adamdardy jappai mäŋgürt et dese, mäŋgürt ete alady. Jappai imandy et dese, imandy ete alady», – dep keiipkerimizdiŋ özi aitqandai, ol ūlt sanasyn tazartuǧa, qazaqtyŋ namysyn qairauǧa baǧyt ūstady. Jaŋalyqtar baǧdarlamasy bastalarda qanatyn keŋ jazǧan qyran dür silkinip, kögildir ekranǧa şyǧa keletin. Qalamger-töraǧanyŋ bastamasymen äzirlengen «Taŋşolpan», «Şaraina», «Ertegi aityp beremin» degen baǧdarlamalar körermendi teledidar aldyna jipsiz bailady. Äsirese, kirispesiniŋ özi ruh şaqyratyn «Şarainaǧa» Şeraǧaŋnyŋ män bergeni sonşalyq, keide būl baǧdarlamanyŋ äriptester arasynda «Şeraina» dep atalǧany da jūrtşylyqtyŋ esinen şyǧa qoimaǧan bolar. Şeraǧaŋ «Qazaqstan» teleradiokompaniiasyn basqarǧan tūsta jinalys üstinde problemany jerine jetkize aitatyn sol mezgildegi Baiqoŋyr teleradiokompaniiasy basşysynyŋ orynbasary, arqaly aqyn Şahizada Äbdikärimovtiŋ qyzuqandylyǧyna süisinetin körinedi. Ol söz alǧan boida, «Al, Şahizada, şaqyldat!» – deidi eken. Sol Şäkeŋ serilik qūryp jürip, jurfakty jiyrma eki jylda äreŋ bitirip, būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy Baiqoŋyr taqyrybynan diplom qorǧaǧanda, memlekettik emtihan komissiiasynyŋ töraǧasy Şeraǧaŋ onyŋ mäseleni känigi ǧaryş mamany siiaqty taldaitynyna tänti bolypty. Köp ūzamai Qyzylorda qalalyq teleradiokompaniiasynyŋ basşylyǧyna taǧaiyndalǧan Şahizada Äbdikärimov Şerhan Mūrtazaǧa telefon soǧady. Būl kezde Şeraǧaŋ töraǧa emes, Mäjilis deputaty edi. Ol ketken soŋ «Qazaqstan» telearnasynyŋ jaŋalyqtar baǧdarlamasynyŋ «Şaraina» degen atauy alynyp tastalǧan. Osyǧan orai qyzylordalyq jurnalist öz kompaniiasynyŋ jaŋalyqtar baǧdarlamasyn solai atauǧa rūqsat sūraidy. «Rūqsat!» – deidi Şeraǧaŋ gür etip. Sodan beri şirek ǧasyrǧa juyqtady. Ülken Şäkeŋniŋ «Şarainasynyŋ» jolyn jalǧaǧan kişi Şäkeŋniŋ «Şarainasy» efirden äli künge deiin tüsken emes.

Şeberliktiŋ mektebi

Baspasözdi bilegen, Terideiin ielegen. Tektiligin tanytyp, Tarpaŋdarǧa timegen! (Jurnalistik folklordan)

Biz – Şeraǧaŋnyŋ şekpeni şäkirtke tolyp ketken kezde jurnalistikaǧa kelip, Berdiqūlovtyŋ beşpentin panalaǧan buynbyz. Ol zamanda Şeraǧaŋ men Seidaǧaŋ turaly aŋyzǧa bergisiz äŋgimeler ünemi aitylatyn. Būlardyŋ ekeui de «Leninşil jas» gazetin birinen soŋ biri basqaryp, halyqtyq basylymǧa ainaldyrǧan, jalpyǧa birdei moiyndalǧan maitalman bas redaktorlar edi. Qai jaǧynan da ülgili. Kelbetteri kelisti. Qalamdary qarymdy. Şyǧarmaşylyǧy şūraily. Batyldyqtary dau tudyrmaidy. Eŋ bastysy, jüirikterdiŋ jüiriginiŋ özi maltyǧyp qalatyn gazet şyǧaru önerin jetik meŋgergen. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bitken osy eki redaktordyŋ arqasynda «Leninşil jas» ūzaq jyl boiy ūlttyŋ ruhani qūndylyqtaryn tügeldeitin altyn qazyna sanaldy. Basylym betinde qazaq qalamgerleriniŋ şeberligin şyŋdaityn şyǧarmaşylyq mektep qalyptasty. Bügingi ädebietimizdiŋ diŋgegin bir kezde osy gazettiŋ otymen kirip, külimen şyqqandar nyq ūstap tūr. Qos saŋlaq qai kezde özara tileules boldy. Ekeumizdiŋ qaisysymyz myqtymyz dep, baq-nesibe jarystyra qoimaǧan siiaqty. Qaita jastar gazetiniŋ berekeli däuiri osy ekeuiniŋ esimimen bailanysty bolǧan soŋ, olar bir-birin tolyqtyryp tūrǧan sekildi körinedi bizge.

Seidahmet Berdiqūlovtyŋ Şeraǧaŋ turaly «Kainozoi arşylyp jatyr» degen derekti äŋgimesi bar. Sol jazbasynda ol: «1958 jyly köne Mysyr soǧystyŋ kök tütinine qaqaldy. Sues şataǧy. Är üidiŋ dinamiginen «Mūsylman jūrty köteril. Arab eliniŋ eŋsesin basqysy kelgen imperializm zūlymdaryna birge attanaiyq!» degen ūran boi titiretedi. Sol bir künderi oilanbastan jarty bet qaǧazǧa otty ötiniş jazyp, voenkomatqa aparyp bergen künder-ai. «Kişi leitenat Berdiqūlov, kişi leitenant Mūrtazaev joldastar, patriottyq inisiativalaryŋyzǧa rahmet. Qajet dep tapsaq, eriktiler tobyna alǧaşqylardyŋ biri etip jazamyz. Voenkom Avilov» degen hat tildei qaǧazdardyŋ arasynda qazir de bar bolsa kerek», – dep tolǧanady.

Bir kezde ekeui jastar basylymynda qatar qyzmet istepti. Jastary da şamalas. Almatynyŋ jaima bazaryn qynama qara beldik jailaǧan eluinşi jyldarda reidke birge şyqqan. Osyndai birlesken şaralardan talai ret ūjymdyq maqalalar jazǧan. Bir-birin qaljyŋmen qajap, köŋildengende «Arystanhan», «Berdikulidze» dep özara til qatysqan. Sol kezdegi äriptes-dosqa degen köŋilin Seidaǧaŋ bylaişa örnekteidi: «Şerhandar jazudyŋ «aq burasy oinaǧanda» saǧat altydan soŋ qalyp, tünniŋ bir uaǧynda redaktordyŋ eski divanyna qūlai keter edi». Ol Şerhan Mūrtazanyŋ tynym almaityn jankeştiligin («Naizanyŋ saǧaǧyna ūiyqtaǧan baiaǧynyŋ batyrlaryna teŋep jibersek, odan Mūrtazaev bösip te ketpeidi, aqtaryla tüsip, aq qainardyŋ tyǧynyn atuy da kädik»), gazettiŋ jūmysyna äbden berilgendigin («Tolyqsyǧan jas kelinşekti, saryşaqa balalardy ailap Almatyǧa tastap, kepkany basa kiip, kerzi etikpen oidym-oidym aq jem tüskenşe Esildiŋ arǧy jaǧy, bergi jaǧy, barar tūs Qostanai ma, Torǧai ma eken degen künderine qos at alyp qusa da Şeraǧaŋ jete almas: iä, jetkizbei ketken jemisti şaq») beineli tilmen baiandap, sūlu sözben suret salady. Jurnalist Şerhan Mūrtaza jazuşy Şerhan Mūrtazadan būrynyraq tanylǧan. Ǧafu etiŋiz, ädebiet älemine ekeuinen de būryn kelgen aqyn Şerhandy ūmytyp bara jatyr ekenbiz ǧoi. Keiipkerimiz de barlyq qalamgerler sekildi aldymen öleŋ örgen. Tek örip qana qoimaǧan, ülkendi-kişili gazetterge ūsynǧan. Ony aitasyŋ, jyrlary ūjymdyq jinaqqa şyqqan. Endi Şeraǧaŋ şaiyrlyǧynyŋ qalai şektelgeni turaly özi aitsyn. «Eluinşi jyldardyŋ ortasynda jaŋadan jauqazyndai qyltiyp köringen jas aqyndardyŋ jinaǧy jaryq kördi. Arasynda meniŋ üş-tört öleŋim bar. Bir küni «Leninşil jasta» sol jinaqqa syn jariialandy. Avtory – Zeinolla Serikqaliev. Meniŋ öleŋderimniŋ byt-şytyn şyǧarypty. Sodan qaityp öleŋ jazǧandy üzildi-kesildi qoiyp kettim. Söitip, synşy Zeinolla qazaq poeziiasyn bir halturadan saqtap qaldy», – dep jazdy ol. Publisist Şerhannyŋ ilki qadamy jastar gazetinde bastalǧan. Äsirese Ortalyq Qazaqstan öŋirinde tilşi bolyp jürgen kezinde öndiris turaly maqalalary köptep jaryq körgen. Keiinirek «Sosialistik Qazaqstannyŋ» tilşisi retinde barlyq aimaqty aralap, el tirşiliginiŋ tynysyn tanytqan. Sarǧaiǧan «SQ»-nyŋ alpysynşy jylǧy bir nömirinde «Balyqşynyŋ baqyty» degen ocherk jariialanypty. Keiipkeri – men tuyp-ösken Araldyŋ ataqty balyqşysy, Sosialistik Eŋbek Eri Ūştap Öteulieva. Ūştap apamyz äueli kök teŋizden balyq aulap, keiin de osy salanyŋ şaruaşylyqtarynda qyzmet istegen-di Bizdiŋ Qaratereŋde sol kisiniŋ jolyn quǧan Lenin ordendi Külpaş Beisenova degen taǧy bir bedeldi balyqşy apaiymyz bar edi. Jalpy, Araldyŋ tanymal balyqşy äielderi sausaqpen sanarlyq qana. Solardyŋ eŋ myqtysy Şeraǧaŋnyŋ keiipkeri bolypty. Biz onyŋ jiyrma alty jasynda jaryq körgen «Qūrylysşy Däku» degen alǧaşqy kitabyn paraqtap otyrmyz. Bar-joǧy 28 betten tūratyn şaǧyn kitapşa. «Öndiris jaŋaşyldary» degen joba aiasynda «Jasampaz eŋbek adamdary» degen seriiamen şyqqan kölemdi bir ǧana ocherk. Bügingi ūrpaq esimin bile bermeitin Däku Äbdiev degen kim edi? Ol – Lenin ordendi qūrylysşy. Osy käsipti jetik meŋgergen maitalman maman. Syr boiynyŋ tumasy. Aqtöbede, Qarsaqbaida öndiris oryndaryn saluǧa atsalysqan. 1943 jyly bilik ony maidannan alyp qalyp, Qaraǧandy oblysyndaǧy Samarqant eldi mekenine jibergen. Däku keŋ dalada Temirtaudyŋ qūrylysyn bastaǧan. Qaraǧandy metallurgiia kombinatynan bastap, barlyq käsiporyndardyŋ ǧimaraty onyŋ qolynan ötken. Odaqtyŋ tükpir-tükpirinen kelgen jas örenderge qūrylys salu önerin erinbei-jalyqpai üiretken. Sol kezdiŋ özinde zeinet jasyna jaqyndaǧan Däku Äbdiev talai aqynnyŋ öleŋ-jyryna arqau bolypty. Olardyŋ biri: «Aǧylyp ūly Otannyŋ är belinen, Jinaldy Temirtauǧa lek-legimen. Äbdiniŋ Däkui edi sonyŋ biri, Jülde alǧan «Kökjideniŋ» köp erinen» dep jyrlasa, taǧy bir şaiyr: «Qalaǧy Äbdievtiŋ jarq-jūrq etti, Betonnyŋ minin tauyp qyrnaǧanda. Şeberdiŋ öneri artty künnen-künge, Jansyzǧa jan bitirip syrlaǧanda» dep tolǧaidy. Söitip, būl kisi eren eŋbegi arqyly Qaraǧandyda öristegen «öndiristik poeziiany» örkendetuge erekşe üles qosqan. Sol Däkudiŋ önegeli ömirbaiany «Leninşil jas» gazetiniŋ Qaraǧandydaǧy menşikti tilşisi Şerhan Mūrtazanyŋ nazaryn audarypty. Osy alǧaşqy kitap Şeraǧaŋnyŋ şyǧarmaşylyq mūhityna şyǧar jolyn bastap bergen tärizdi.

Basylymnyŋ bapkeri

Şeraǧaŋnyŋ şekpeni – Şyŋdaludyŋ mektebi. Şyǧarmaidy ūnasaŋ, Şekpeninen şetkeri. (Jurnalistik folklordan)

Keiipkerimizdiŋ atyn aŋyzǧa ainaldyrǧan erekşe qyry – gazet şyǧaru isin basqaru öneri. Seidahmet Berdiqūlov Şerhan Mūrtazanyŋ redaktorlyǧyna da laiyqty baǧa berdi. «Ol äsirese «Leninşil jasta» aişyqty körindi. Şerhannyŋ redaktorlyǧy da öz aldyna bir jyr ekendigin jūrt bilse kerek», – dep süisindi. «Jürekterden janartau atqylaǧan künderde jinaǧan qor Şerhandy eşqaşanda sausaqtan sorǧyzbai, qalai oiqastauyna da akkumuliator bolaryna biz kuä», – dep senim artady.

Şeraǧaŋnyŋ «Leninşil jasy» oqyrmannyŋ şeksiz yqylasyna bölendi. Onyŋ tūsynda «Qyz Jibek» filminiŋ Ǧabit Müsirepov jazǧan ssenariii gazette jariialanady. Körnekti qalamger basqaǧa emes, osy basylymǧa büiregi būrypty. Jyl saiyn türli täsilmen Nauryz meiramy turaly mälimet berilip tūrdy. Jūrtty äbden zärezap qylǧan zar zaman aqyndary Dulattyŋ, Şortanbaidyŋ, olarmen ruhtas Būqar jyraudyŋ öleŋderi jaryq körgen kezi bolypty. Jastar gazeti betiŋ bar, jüziŋ bar demeitin ötkirligimen de erekşelendi.

Brejnevke arqa süiep, qazaq önerin qoljaulyq qylǧan «Qazaqkonserttiŋ» basşylary – erli-zaiypty Chernyşevtardy aiausyz synǧa alady. Jas redaktor odaqtyq deŋgeide dau tudyrǧan osy maqalaǧa bailanysty öş alǧysy kelgen öktemdiktiŋ ökpek jeline maŋdaiyn tosty. Birde nömir şyǧaru barysynda qolaisyz klişeniŋ kesirinen Leninniŋ sureti syimai, şüidesi kesilip qalypty. Bükil jüieni qūrǧan proletariat köseminiŋ däu basyna ūqypty qaramaǧany üşin jastar basylymynyŋ basşysy taǧy da tärtipke şaqyrylady. Osyndai jaǧdaida oǧan respublika komsomolynyŋ jetekşisi Özbekäli Jänibekov ünemi araşa tüsedi. «Tuǧanym emes, tuysqanym emes... Būl Jänibekov nege meni qaita-qaita oqtan alyp qalady?», – dep tolǧanatyn kezi osy tūs. Biraq osynyŋ bäri Şeraǧaŋdy şiryqtyryp, şyŋdap şyǧarady.

Bizdiŋ keiipkerimiz «Leninşil jasqa» redaktor bolyp kelgende, taralymy asa köp emes eken. Ony 150 myŋǧa deiin jetkizedi. «Jūldyz» jurnalynyŋ taralymyn 255 myŋǧa deiin ösiredi. Keiin atyşuly «Pravdanyŋ» özi «Jūldyzdy» ūlttyq ädebi basylymdardyŋ işindegi eŋ aldyŋǧy qatarlysy dep atap ötipti. «Pravda», söitip, osy joly şyŋǧyrǧan şyndyqty aitypty. Özge jūrt basuǧa bata almai jürgen bir şyǧarmasy «Jūldyzǧa» jariialanǧanda Mūstai Kärim: «Surovyi izdatel Şerhan! Vy sdelali pochti nevozmojnoe», – dep süisinipti.

Al Şeraǧaŋ şyŋǧa şyǧarǧan «Qazaq ädebieti» gazeti dürildep tūrǧan kezde biz student edik. Qoǧam qairatkeri Säbetqazy Aqataev «Jūma küni keletin qūtty qonaq» dep ataǧan berekeli basylym ütir-nüktesine deiin oqylatyn. Sabaqtan kele sala sony izdep, bezip ketetinbiz. Bir nömirin jiberip alsaq, namazymyz qaza bolǧandai, kitaphanaǧa tartamyz. «Qazaq ädebieti» oily ocherk pen äleumettik saraptamanyŋ mektebi sekildi edi. Didahmet Äşimhanov, Mūsa Rahmanberdiev, Mereke Qūlkenovter apta saiyn gazet betinde qara sözden qūiyn tūrǧyzyp, jasyn oinatyp jatatyn. Ömiri körmegen öŋirine baryp, ǧalamat maqalalar seriiasyn ūsynǧan Rahymjan Otarbaev «Aral taǧdyry – adam taǧdyry» dep jariiaǧa jar saldy. On altynşy bettiŋ iesi Köpen kökem «Qojanasyr qorjynynyŋ» qazynasyn ūstap otyrdy. Ara-tūra bas redaktordyŋ orynbasary Oralhan Bökei qalamdy qolǧa alady. O.., jasyn oinaǧannyŋ kökesi sonda bolady... Osylardyŋ bäri baspasözdiŋ jüregine qan berip tūrǧan Şerhan Mūrtaza deitin alyp generatordyŋ tot baspaityn tetikteri edi. Sol tegeurindi tetikter bügingi ruhani älemdi de setinetpei ūstap tūr. Şeraǧaŋ gazet şyǧarudy äbden meŋgergen adam, barǧan jeri jainap sala beretini sodan ǧoi dersiz. Al būryn mülde baiqap körmegen salasy – teleradiony tauys qūstai türlendirgenin qaitesiz?! Qazaq televiziiasy qolyna qyran bürkit ūstap, basyna börik kiip, iyǧyna şapan jamylyp şyǧa kelgen joq pa?! Telejurnalisterdiŋ taŋmen talasa tūryp, el-jūrtpen esendesuge qūmartqany kimniŋ arqasy edi?! Ol qai basylymda da jurnalisterdiŋ taǧdyryna bei-jai qaramady. 1989 jyly «Sosialistik Qazaqstanǧa» kelgende jeltoqsandyqtardyŋ suretin jariialaimyn dep, partiiadan şyǧarylǧan Mamadiiar Jaqyp tehnikalyq qyzmette jür eken. Būryn osy basylymnyŋ jauapty hatşysy, «Jetisu» gazetiniŋ bas redaktory bolǧan Mäkeŋ ädepkide Qaskeleŋdegi audandyq gazetke jer audarylypty. Tipti tiisti oryndar oǧan tilşilikti de qimai, korrektorlyqqa äzer kelisim beripti. Sodan birte-birte beri qarai jyljyp, «SQ»-nyŋ bosaǧasyna qaitadan taban iliktirgen kezi eken. Şeraǧaŋ ony keiinirek bölim meŋgeruşisi etip taǧaiyndap, redaksiia alqasynyŋ qūramyna engizedi. Maŋǧystaudyŋ mūnai salasyna eŋbegi siŋgen talantty aqyn Temirhan Medetbekti gazettiŋ sol oblystaǧy tilşisi etip bekitedi. Päterden-päterge köşip, qinalyp jürse de, üzbei maqala jazyp, eldiŋ yqylasyna bölengen Qali Särsenbaidy qyzmetke şaqyrady. Jüirik jurnalist ūzamai päter alady. Bas redaktor tek öz sarbazdaryn ǧana emes, olardyŋ keiipkerlerin de jarylqaidy. Qali «Qarǧaş» degen tamaşa esse jazyp, ūzaq jyl ūmyt qalǧan äigili änşi Amangeldi Sembindi qazaq jūrtyna qaita tanytqan edi. Şeraǧaŋ deputattyq mandatyn paidalanyp, öner saŋlaǧyna Almatydan tört bölmeli üi alyp beredi. Ol kisiniŋ Qali Särsenbaiǧa degen qūrmeti äli de erekşe körinedi. Dälel kerek deseŋiz, keiipkerimiz turaly üzbei jazyp tūrǧan belgili qalamger Ädil Düisenbektiŋ «Şeraǧamnyŋ şerui» degen kitabyndaǧy «Qalidyŋ käziti» degen şaǧyn äŋgimeni oqyŋyz.

Redaktor – qyzmetten ketken soŋ da redaktor. Şeraǧaŋ bertınge deiin baspasözdiŋ tamyr soǧysyn baqylap otyrǧan sekildi. Ony aqparattyŋ alybyna ainalǧan aǧamyzdyŋ qanatty sözderinen aŋǧaramyz. Sonyŋ baspasözge qatystylarynyŋ özi bir aluan. «Bir kem düniesinde» de äriptesteri turaly aitylmai qalmaidy. «Jurnalşylar da tüie siiaqty. Arqalaǧany – altyn, jegeni – tiken» degen sözi baiaǧyda-aq el arasyna keŋ tarap ketken. Sonymen qatar «Qylyş el şauyp, qazyna qūraidy, Qalam qazyna tauyp, qaiyr sūraidy» degen oi-tūjyrymy da osyǧan orailas. Ol baspasözdiŋ baǧasyn tüsirip jürgen qoiyrtpaq til turaly köbirek tolǧanady.

Til demekşi, qazirgi televiziia men radiodan «ŋ» ärpine tili kelmeitin ziialylardyŋ el taǧdyry, til taǧdyry, ūlt taǧylymy jöninde pikir bildiretinine köz üirendi. Bir qyzyǧy, keide olardan «ŋ»-dy aita almaityn jurnalister sūhbat alyp otyrady. Osyǧan orai, Şeraǧaŋ ilgeride osy äriptiŋ qadir-qasietin tanytqan Ospanhan Äubäkirovtiŋ «Ŋöŋ» degen öleŋin jariialaǧanyn eske alyp, «Sodan endi oilaimyn, jaryqtyq Osekem äulie eken-au dep. Qazirgi myna zamanda «ŋ»-ǧa tili kelmeitinder köbeidi. Teledidardy tyŋdap otyrsaŋ, «janaǧy, janaǧy» dep qoiyp, söz arasyna aram söz qosyp söileitinder jiiledi», – dep renişin sezdiredi. Būrynǧynyŋ jurnalistikasynda ūiat degen ūǧym üstemdik qūratyn. «Artyq-auys söilep qoisam, aǧa buyn qalai qaraidy?» degen ibalylyq pen imenşektiktiŋ özi jarasymdy edi. Bügingi eşnärsege qaramaityn jaŋa buynnyŋ seldei ekpini til tügili pildiŋ özin jyǧyp ketedi. Kösemsözdi körkem sözden kem körmeitin keiipkerimizdiŋ «Publisistikanyŋ jöni basqa. Körkem ädebiet auyr artilleriia bolsa, publisistika – kavaleriia» degeni de – taǧylymdy tūjyrym. Ol baspasözdi emes, basqa sözdi de ädemi oi-pikirmen ädipteidi. Mäselen, «Myŋjyldyqtar soŋyndaǧy söz» degen şaǧyn maqalasynda «Aral teŋizi tartylyp, Araq teŋizi paida boldy» dep aşyna aitady. Şeraǧaŋ elordaǧa qonys audarǧan «Egemen Qazaqstandy» bastap keldi. Jai ǧana bastap kelgen joq, baiyrǧy basylymnyŋ Arqa tösine ornyqqanyn jalpaq jūrtqa jariialady. «Armysyŋ! Būl kelgen «Egemen Qazaqstan». Qairan Qazaq dalasy keŋ ǧoi. Sondyqtan būl gazettiŋ tūraǧy da özgere beredi, aty da özgere beredi» dep osy bir erekşe köşi-qonnyŋ tarihyn baiandady. Būl da – baspasözdiŋ bas sardaryna laiyqty is!

Qabilettiŋ qairaǧy

Aqiqattyŋ anyǧy, Qaǧidattyŋ qanyǧy. Kösemsözdiŋ kösemi, Aqparattyŋ alyby! (Jurnalistik folklordan)

Baspasözge är adam är türli jolmen keledi. «Ai men Aişa» romanynda aitylǧandai, Şeraǧaŋa öziniŋ alǧaş körgen jurnalisi, «Stalin joly» gazetiniŋ tilşisi Nūrtai Şoiynbekov oi salǧan siiaqty. Kolhozdyŋ keŋsesine kirip kelgen aqqūba öŋdi, jüris-tūrysy ornyqty jaiau jurnalist bas buhgalter Zäbirany saualdyŋ astyna alady. Sonda bala Barshan esepşi apaiynyŋ sasqalaqtaǧan türine qarap, baspasözdiŋ basqa sözden aiyrmasyn birden baiqaidy. Onymen qoimai bas buhgalter būǧan tilşini körşi kolhozǧa jetkizip tastaudy tapsyrady. Ekeui bir atqa mingesip kele jatqanda, älgi jurnalist baiqausyzda «İä, Alla!» – dep qalady. Onysynan özi şoşyp ketedi. Qoştasyp ketip bara jatqan kezde şyǧaryp salǧan jas serigine «jazyp tūr» deidi. Bälkim, qiyn-qystau zamanda imandylyǧyn joǧaltpaǧan osy bir keiingi taǧdyry beimälimdeu baspasöz ökili balaǧynyŋ biti bar balaǧa dem bergen şyǧar. Sol «jazyp tūr» degen jalǧyz auyz söz Şeraǧaŋa ömirlik baǧdarlama boldy ma eken?! Şerhan Mūrtaza bas redaktorlyǧymen ǧana emes, jazuymen de barşaǧa ülgi boldy. Onyŋ publisistikasy körkem şyǧarmadai oqylady. Kösemsöziniŋ özi tartymdylyǧymen erekşelenedi. Oqyrmannyŋ nazaryn audaryp, jüregine jetetin tura joldy taba biledi. Ūtymdy forma qoldanudyŋ şeberi. Şerhan Mūrtaza men Kamal Smaiylovtyŋ jyl boiy jalǧasqan hattary – el qamyn, ūlt müddesin baspasöz betinde joqtaudyŋ aiqyn körinisi. «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ alǧaşqy bas redaktory Ǧabit Müsirepov pen sol kezde osy basylymdy basqaryp otyrǧan Şeraǧaŋnyŋ äŋgimesine negizdelgen «Eki redaktordyŋ sūhbaty» qandai? Jas Şerhan o bastan aqparatty tez alatyn äbjildigimen közge tüsken. Alpysynşy jyldarda «Sosialistik Qazaqstanda» jürgen kezinde Almatyǧa Perudiŋ äigili änşisi İma Sumak keledi. Ör minezdi öner iesi ädepkide qūstarǧa eliktep än şyrqaudy üirengen eken. Öz ortasyna öte erte tanylǧan. Älemde sirek kezdesetin dauys daryǧan İma Sumak eşkimge sūhbat bermeitin körinedi. Biraq sol joly onyŋ özinen on jas kişi jurnaliske jüregi jylypty. «Siz bizdiŋ kechua-ündisterge ūqsaidy ekensiz», – depti meiirlenip. Jazuşy öziniŋ «Bir kem düniesinde» onyŋ arǧy taǧdyry ne boldy eken dep tolǧanady: «Kim biledi, «Künge tabynu» änin aitqanda ol qos qolyn kök aspanǧa qarai sozyp jiberip, şyrqau biikke samǧap ūşqandai körinuşi edi. Kün közine qarai ūşyp ketti me...». Şerhan aǧanyŋ izdegen keiipkeri «Bir kem dünie» jaryqqa şyqqan 2008 jyly Los-Anjeleste 86 jasynda qaitys bolypty. Denesi Gollivudta jer qoinyna tapsyrylǧan.

Keiipkerimiz qarapaiym närseniŋ özinen körkemdik köre biledi. Bolmaşy düniege qan jügirte alady. Oqyp körelik. «Tamşylaǧan däri jürekke şipa deidi. Tamyrlar arqyly osy tamşy jürekke de jetetin körinedi. När beretin körinedi. Ondai şipadan ainalyp ketseŋ bolmai ma! Ondai emniŋ zeketi bolǧyŋ keledi. Jasasyn tamşylar! Biraq sol tamşylar da tausyla bastaidy. Ölşeuli ǧoi. Būl ǧūmyrda bäri de ölşeuli. Äne, soŋǧy tamşy! Jeke jyljyp barady». Būl – emhanada sistema alyp jatqan Şeraǧaŋ. Sistema almaityn adam joq. Bärimiz de aldyq. Biraq syrt közge sūrqai sol köriniske osylai jan bere alamyz ba? Äi, qaidam...

Şeraǧaŋnyŋ şyǧarmalarynyŋ işinen alǧaş qolyma tüskeni «Qara marjan» edi. Bala kezde oqyǧandiki şyǧar, bas keiipker Narimannyŋ är qimyly köz aldymda tūr. Tipti kombinat direktory Onikanyŋ keudesiniŋ syrylyna, Amanqūl Aqyrapovtyŋ qorylyna deiin qūlaǧymda qalypty. Osy maqalany äzirleu barysynda keiipkerimniŋ bükil jazǧan düniesin qaita şolyp şyqtym. Tipti bügingi jinaqtaryna engizile bermeitin, Jetisu öŋirindegi azamat soǧysyna qatysqan, öz däuirinde basşylyq qyzmet atqarǧan Ahmetjan Şynbolatov turaly jazylǧan «Ahmetjannyŋ anty» degen derekti povesin de oiǧa aldym. Onyŋ şyǧarmaşylyqtyŋ adam aitqysyz azabyn tartqanyna, ölşeusiz izdenistiŋ arqasynda ǧana biik beleske şyqqan qalamger ekenine köz jetkizdim. Mäselen, jiyrma alty jasynda qūrylysşy Däkudi jäne meniŋ balyqşy Ūştap apamdy jazatyn Şerhan men keiingi Şerhannyŋ aiyrmasy jer men köktei. Ony qaita şyŋdap şyǧarǧan küş baspasözdegi tynymsyz eŋbek dep oilaimyz. Basylymdardaǧy ūzaq jylǧy qyzmeti qabiletin qairap bergendei bolady da tūrady bizge. Ärine, qairaqqa ilinetin de, ilikpeitin de qabilet bar. Al Şerhan şeriniŋ qabileti qairaqtyŋ özin janyp jiberetin sekildi. Būl pikirimizdi qalamgerdiŋ öz sözimen tūzdyqtai alamyz. Ol jazbalarynda baspasözdiŋ paidasyn da («Gazet jūmysy – bir jaǧynan jazuşynyŋ dosy. El köresiŋ, jer köresiŋ, san türli adamdarmen kezdesesiŋ. Şyǧarmaǧa jem tabylady»), naizasyn da («Gazet – bir jaǧynan jazuşynyŋ jauy. Oiyŋda jürgen, kökiregiŋdi kernegen dünieni alaŋsyz otyryp jaza almaisyŋ. Ūdaiy ottyŋ işinde jüresiŋ. Tünde de tynym joq») ötkir tiline tiek etedi. Toqsanynşy jyldarda «Egemen Qazaqstannyŋ» Almatydaǧy ǧimaratynyŋ birinşi qabatynan şaǧyn kafe aşylǧany esimizde. Sol kafede keşke qarai qazaq ruhaniiatynyŋ üş alyby – Qaltai Mūhamedjanov, Şerhan Mūrtaza jäne Kamal Smaiylov ünemi özara äŋgimelesip otyrar edi. Biri – «Ara» jurnalynyŋ, ekinşisi – «Egemen Qazaqstannyŋ», üşinşisi – «Aqiqattyŋ» basşysy. Būl üşeuiniŋ janyna jaqyndauǧa jas jurnalisterdiŋ jigeri jetpeidi. Biraq aǧalardyŋ özderi «Kamal kafe» dep ataityn dämhananyŋ işinde nebir qyzyqty äŋgime aitylatynyna eşkimniŋ kümäni joq-ty. Bärimiz osy üşeuin syrtynan köru üşin bosaǧasynan syǧalap tūratyn sol kafe baiaǧyda-aq qūryǧan şyǧar. Kafesi tügil äkesin ūmytqan zaman emes pe?! Şeraǧaŋ o basta ūstazǧa jaryǧan. Taǧdyrdyŋ jazuymen onyŋ mektebine nebir ziialy mūǧalimder jinalypty. Jer audarylyp, sol öŋirge jiberilgen Mūhamedjan Qarataev ädebiet päninen sabaq beredi. Al himiia pänin ataqty Alaş qairatkeri Jaqyp Aqbaevtyŋ qyzy Arguniia oqytqan. Osyndai asa bilimdar adamdardan önege alǧan qalamgerdiŋ şyǧarmaşylyq diŋgegi berik bolǧany anyq. «Qalamgerlik tüisiktiŋ bolatyny ras pa?» – dep qalasyŋ keide. «Şerhan aǧamyz bir kezde Smaǧūl Säduaqasūly turaly tolǧana kelip, «Esil erlerge tuǧan jerden topyraq ta būiyrmaǧan ǧoi. Bir kem dünie...», – dep küizelip edi. Keiinnen özi şyǧarmaşylyǧyn qadirleitin ǧalym inisi Dihan Qamzabekūly Mäskeu krematoriiinen Alaş ardaqtysynyŋ denesiniŋ külin Astanaǧa jetkizip, jer qoinyna tabystauǧa bastamaşy boldy. Şeraǧaŋnyŋ şyǧarmalaryn qaisarlyq kernep tūrady. Keiipkerdiŋ qaisarlyǧy. Qalamgerdiŋ qaisarlyǧy. Sol tabandylyq ony äldebir äumeserdiŋ talap etuimen atategin auystyrudan, iaǧni, Mūrtazadan Nūrtazaǧa köşuden saqtap qalady. Sol birbetkeiliktiŋ arqasynda talai nesibesine qol jetkizedi. Körgen qiyndyǧynyŋ öteuindei bolyp, aldynan öŋkei bir jaqsy adamdar jolyǧady. Solar keleşekke jön silteidi. Bälkim, onyŋ turaşyl minezine tänti bolǧan şyǧar. Şynynda da, keşegi ötken er Äbiş, Alaştyŋ abyzy Äbiş Kekilbaev aitqandai, «Şeraǧaŋ – minezdi adam, minezdiŋ jazuşysy».

Bar buynnyŋ bairaǧy

Qalamy da küşinde, Qarymy da küşinde. Şerhan aǧa sau jürsin, Şekpeniniŋ işinde! (Jurnalistik folklordan)

Şerhan aǧanyŋ keiingi buynǧa degen qūrmeti bölek. Jazǧan dünielerinen onyŋ özimen tildeskisi kelgen qalamgerlerdiŋ eşqaşan betin qaitarmaǧanyn köremiz. Aqyn Ūlyqbek Esdäuletovtiŋ öleŋmen jazǧan hatyna erinbei-jalyqpai syr-sūhbat türinde jauap beripti. Öleŋmen jazǧan hatqa öleŋmen jauap jaza almaitynyn birden aitady. Mūnyŋ sebebin taǧy bir tolǧamynda özi bylaişa baiandaidy: «Aqyn bolu – arman. Biraq aqyn emespin. Kök esektei mityŋdaǧan köp aqynnyŋ biri bolǧym kelmeidi». Äŋgimelesuge köŋili auǧan jurnalisterge de esigi ärdaiym aşyq. Olarǧa airyqşa yqylas tanytady. Ilgeride «Sūhbat» gazetinen kelip äŋgimelesken Azat Äkimov Şeraǧaŋ özin köligine mingizip, redaksiiaǧa jetkizip tastaǧany turaly jazdy. «Şeraǧa boludyŋ bir qūpiiasy ülkenge qūrmet, kişige izet körsete bilude bolsa kerek», – dep oi tüiedi jurnalist.

Aqparattyŋ alyby jas buyndy ünemi qoldap keldi. Olardyŋ şyǧarmaşylyǧyn ünemi qadaǧalap otyrady. Birqatar eŋbekterinde baspasözdiŋ asa talantty ökili, qazaqşa oqysa da, orys tilin jetik bilgen ini-dosy, «Pravda» gazetiniŋ Qazaqstandaǧy menşikti tilşisi bolǧan Telman Janūzaqovty iltipatpen eske alady. Bügingi memleket jäne qoǧam qairatkeri Mūhtar Qūl-Mūhammed baspa qyzmetimen ainalysyp jürgen tūsta «Myna rynok zamanyndaǧy şaruaşylyq basqarudyŋ, ūiymdastyrudyŋ, iskerliktiŋ jaŋa ūlttyq ülgisi» dep baǧa berdi. Aqparat ökilderi arasynan şyqqan taǧy bir tanymal tūlǧa Darhan Myŋbaidyŋ Oŋtüstiktegi önegeli isterin barşa jūrtqa ülgi etti. Ozyq oily kösemsözşiler Nūrtöre Jüsip pen Qali Särsenbaidyŋ publisistikasy turaly köşeli pikir aitty. Kamal Smaiylovpen jazysqan hattarynda Smaǧūl Säduaqasūly turaly äŋgimelep otyryp, sol taqyrypty jete zerttegen alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ eŋbekterine jüginedi. Tipti jurnalistikanyŋ keiingi buynynyŋ ökili, imandylyq taqyrybyna qalam tartyp jürgen Keulimjai Qūttievtiŋ oi-tūjyrymy da Şeraǧaŋnyŋ «Bir kem düniesine» däieksöz retinde alynǧan. Demek, baspasözdiŋ bahadüri äserli äŋgimeniŋ ädibi men ädebine jete köŋil böledi.

Kösemsöz ǧana emes, körkemsöz şeberlerin de ūmytpaidy. Marhabat Baiǧūt, Nūrǧali Oraz, Tūrsynhan Zäkenūly, Aigül Kemelbaeva syndy talantty jazuşylardyŋ şyǧarmaşylyǧyna şeberlikpen taldau jasady. Ömirden erte ketken daryndy aqyn inisi Bauyrjan Üsenovtiŋ şyǧarmaşylyq mūrasymen tanysuǧa da uaqyt tauypty. Onyŋ «Betpaqdala qyrǧyny» degen balladasyn oqyǧan soŋ «Aqyn men aqböken» degen möltek maqala jazdy. «Aqynnyŋ aty – Bauyrjan. Biraq ataqty batyr emes, aqyn edi. Ol da Jualydan», – dep tolǧaidy. Öleŋinen üzindi keltiredi. Maqalasynyŋ soŋyn «Aŋdy, tabiǧatty qorǧau qoǧamy aqynnyŋ osy öleŋin öz mekemesiniŋ maŋdaişasyna jalaulata ilip qoisa ǧoi», – dep tūjyrymdaidy. Bizben birge oqyǧan Bauyrjan osy balladasyn jurfaktaǧy auditoriialardyŋ birinde otyryp jazyp edi. Arada jyldar ötkende, Baukeŋniŋ «aqbökenderine» Şeraǧaŋnyŋ özi nazar audarady dep kim oilapty?! Bir kezde Şerhan aǧa basqarǧan elimizdiŋ bas gazetiniŋ keiıngı basşysy Sauytbek Abdrahmanov keiipkerimizdiŋ şyǧarmaşylyq bolmysyn bylaişa bederledi: «Jurnalistikada özi basşylyq jasaǧan basylymdardyŋ bäriniŋ baǧyn jandyratyn, qai jerde de talantty şäkirtter şoǧyryn qalyptastyratyn şyn mänindegi ūly redaktor retinde tanyldy. Mūnyŋ bäri büginde barşa jūrt moiyndaǧan aqiqat, şyǧar kündei şyndyq. Esimi halyqtyq ūǧymǧa ainalǧan, soŋǧy şirek ǧasyrda talai-talai närestege aty yrymdap berilgen mūndai tūlǧalardy bizdiŋ qazaq bahadür dep ataidy». Ras. Şerhan Mūrtaza, söz joq, ūly redaktor. «Talai-talai närestege aty yrymdap berilgen» demekşi, balalaryna Şerhan aǧamyzdyŋ esimin qoiǧan jurnalister de bar. Sonyŋ biri – «Egemen Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Talǧat Batyrhan. Kişi ūly jeti ailyǧynda ömirge kelgende, Talǧat salyp ūryp Parlamentke barady. Jetip keluin kelgenmen, Şeraǧaŋmen söilese ketudiŋ retin tappai, säl kidiriŋkirep qalypty. Söitip qipaqtap tūrǧanda qalamger Tabyl Qūliiasov ony deputat-jazuşyǧa jetelep äkelipti. Şeraǧaŋ Parlamenttiŋ jiyn ötetin zalynda otyryp, kündei kürkiregen dausymen «Tūlpar minip, tu ūstaityn azamat bolsyn!» – dep batasyn beredi. Keiin ara-tūra kezdesip qalǧanda ülken Şerhan: «Jeti ailyǧyŋ jetildi me, ei?» – dep kişi Şerhannyŋ jaǧdaiyn sūraityn körinedi. Nemeresine sol jazuşynyŋ aty qoiylǧanyn estigende Talǧattyŋ şeşesi: «A, bilem... Ana televizordan jer-jebiri, jeken suyna jetip söileitin kisi ǧoi», – depti. Bile bilgenge, būl da bir Aişa... Biraq aty Aişa emes, Nūrǧaişa. Al büginde Europada bılım quyp jürgen Şerhan Talǧatūlyn qaşan körseŋ de, közinen közildirigi, qolynan kitaby tüspeidi. Üş til biletin üştūǧyrly bala qalaǧan tilinde oqi beredi. Puşkindi jatqa soǧady. Sirä, ataqty attasynyŋ batasy qonǧan şyǧar.

Şerhan aǧa barşaǧa belgili «Bir kem düniesinde» bylai dep jazdy: «Egemen Qazaqstan» gazetiniŋ redaksiiasy zeinetker meni şoluşy qyzmetine aldy. Keibireulerge külki: keşegi bas redaktor bügin sol redaksiianyŋ bosaǧa jaǧynda otyr. Al men oilaimyn: zamanynda osy gazettiŋ bas redaktorlary bolǧan Smaǧūl Säduaqasov, Tūrar Rysqūlov, Beiimbet Mailin, Ǧabit Müsirepov siiaqty alyptar basqarǧan mekemeniŋ bosaǧasynda otyrsaŋ da jarasady». Älemge äigili Äuezovtiŋ ülgisimen tolǧasaq, Şerhan şeriniŋ jaiǧasqan jeriniŋ bäri tör. Öitkeni, ol qai kezde de baspasözdiŋ bas sardary bolyp qala bermek. Sardar eşqaşan sardarlyqtan tüspeidi.

Bala Şerhan otyz jetinşi jyly tūtqynǧa alynǧan äkesin izdep abaqtyǧa barǧanda, Mūrtaza alaqandai tesikten şiyrşyqtalǧan qaǧaz ūsynypty. Aşyp qarasa, tigin maşinasynyŋ tört inesi eken. «Būl ne sonda? Neniŋ belgisi? Şyǧys Sibirdiŋ Zeia degen özeniniŋ jaǧasynda qalǧan Mūrtaza ne aitpaq boldy?» – dep jazady qalamger. İne – eren eŋbektiŋ, tynymsyz tirşiliktiŋ simvoly. Sanalyny süireudiŋ, sanasyzdy tüireudiŋ belgisi. Şeraǧaŋ inemen qūdyq qazdy, biiginiŋ bärine ertegidegi sekildi, qūryqqa syryq jalǧap, onyŋ basyna ine şanşyp, adam aitqysyz şyǧarmaşylyq jankeşti eŋbekpen şyqty. Kösemsöz ben körkemsözdiŋ qūdiretin paidalanyp, kemşilik pen kesel ataulyǧa qarsy aianbai küresti. Aqparattyŋ sabaqtauly inesin baspasözdiŋ jalauly naizasyna ainaldyrdy. Mūrtazanyŋ ine filosofiiasy ony mūratyna jetkizdi.

Şeraǧaŋnyŋ ūlt ruhaniiatyndaǧy ornyn Aqseleu Seidimbekten asyra aitqan adam köp bola qoimas. Ol bir jiynda bylai dedi: «Qazaq dalasynda eki adam Aişa degen äiel zatyna ǧajaiyp eskertkiş ornatty. Onyŋ bireui – Qarahan, ekinşisi – Şeri han!».

Bügingı baspasözdiŋ barlyq buynynyŋ bairaǧy bolǧan Şerhan Mūrtaza – öz aldyna bir mektep. Mereili äri märtebeli mektep. Keiipkerimizdiŋ kösemsözine jüginsek, «Mektep mūhit tolqyndary siiaqty. Mektep bitirgender qartaiuy mümkin. Al mektep qartaimaidy...». Biz de sony qalaimyz... Mūndai mekteptıŋ ǧūmyry tügesılmek emes...

Bauyrjan OMARŪLY