Yrysty ölkedegı örkeniet toǧysy

Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy qūr­metıne orai ūiymdastyrylǧan «Atameken» tarhi-tanymdyq ekspedisiiasy Jetısu jerınde jalǧasty. Is-şara barysynda bır top jurnalist pen bloger oblystyŋ Panfilov jäne Ūiǧyr auda­ny aumaǧyndaǧy maŋyzdy nysandardy aralap, el tynysymen tanysyp qaitty, dep habarlaidy egemen.kz.egemen.kz. Jarkentte jalauyn kötergen ekspedisiia jūmysy audandaǧy Daŋq mu­ze­iın aralaudan bastaldy. Öŋırdıŋ öt­ke­nı men bügıngı şejıresın jinaqtap, qūndy mälımetter men jädıgerlerdı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap otyrǧan mekeme 4 ekspozisiialyq zalǧa bölıngen eken. Mūnda arǧy zamandarda Jarkent aumaǧynda sänı men saltanaty jarasyp tırlık keşken qazaqtyŋ köşpelı ömır salty men otyryqşylyqqa ūlasqan däuı­rınen habar beretın aiǧaqtar jet­kı­lıktı körındı. «Şyǧys qaqpa» atanǧan Jarkent şahary ejelden Ūly Jıbek jolyndaǧy maŋyzdy eldı meken bolǧany anyq. Iаǧni ölkede dala örkenietınıŋ ızı men qala mädenietınıŋ mäiegı toǧysyp tūrǧan. Būǧan Jıbek joly boiymen jöŋkıgen sauda keruenderı arqyly üne­mı almasyp, jaŋaryp tūratyn öner men ǧylymnyŋ alǧaşqy jetıstıkterın qosyŋyz. Endı osyndai tarihy qatpar-qat­par taǧylymnan tūratyn köne qa­la­nyŋ şejıresın tüzıp, därıptep otyrǧan muzei ūjymynyŋ ısıne qalai riza bolmaisyz... – Mūrajaidyŋ negızgı qory ejel­gı tarihymen, tarihtaǧy ötkendı anyq­tai­tyn zattarymen bailanysty ǧoi. Ärı bızdıŋ mekeme «Daŋq mūrajaiy» dep atalatyndyqtan, jūmys retıne qarai ötken däuırdıŋ jädıgerımen qosa bügıngı kezeŋdegı ırı tarihi oqiǧalardyŋ jylnamasyn jazyp, aituly adamdardyŋ erlık ısın paş etuge erekşe köŋıl bö­le­mız. Oǧan täuelsızdık däuırınde qol je­t­kızgen tabystarymyz turaly aq­parattyq körnekı qūraldar, osy Jar­kent öŋırınen şyqqan soǧys jäne eŋbek ardagerlerınıŋ atyn, ısın därıpteu maq­satyndaǧy ıs-şaralardy aituymyz kerek. Qazır mūrajaida 364 ma­ŋyz­dy eksponat bar. Endı audannyŋ ölke­tanu muzeiıne ainalsaq pa dep otyrmyz. Būl qasiettı ölkenıŋ bız älı bıle bermeitın qyry men syry aşylmaǧan ejelgı tarihtan aqparat beretın tarihi artefaktıler men şeşuı tabylmaǧan jūmbaqtary tolyp jatyr. Mäselen, Jarkent öŋırınıŋ ejelgı qalalary – Jarkent, Aqkent, Ilebalyq, Döŋgene, Tyşqan, taǧy basqa bızge beimälım eldı mekender men erte ortaǧasyrlyq qala, kentterdıŋ qirandylary köptep sanalady. Ol jerlerge arheologiialyq qazbalar jürgızılse, el men jerdıŋ ta­rihy älı de myŋdaǧan jädıgermen tolyǧyp, ata-babalarymyzdyŋ älemdık örkenietke qosqan ülesı aiqyndalyp, memlekettılıgımızdıŋ mäŋgılık boluy men jas ūrpaq tärbiesınde de öl­şeusız qyzmet atqarary sözsız, – deidı öŋır şejıresı men mekeme jū­my­synan habardar etken muzeidıŋ meŋ­ge­ru­şı­sı, ölketanuşy-jurnalist Qali İbraiymjanov. Jarkent turaly söz qozǧalsa, osyn­da­ǧy aǧaştan salynǧan meşıt turaly aitpau mümkın emes. «Atameken» eks­pe­disiiasynyŋ qatysuşylary da osy tari­hi nysandy köruge asyqty. – Tarihi derekterge süiensek, būl meşıttı sonau 1887-1892 jyldary bırın­şı gildiialy saudager atanǧan Uäliahun Iýldaşev degen köpes ha­lyq­tan jinaǧan qarjyǧa saldyrtypty. Ǧimarat Qazaqstan men Ortalyq Aziia­nyŋ säulet-qūrylys önerınıŋ eŋ üzdık täsılderı eskerıle otyryp jasalǧan. Qūrylysty Hon Pik degen qy­tai säuletşısı basqarǧan eken. Me­şıt­tıŋ jalpy aumaǧy – 54 şarşy metr. Ǧimaratynyŋ biıktıgı – 14,5 metr. Meşıt 52 baǧana tızbegımen ainaldyra qorşalǧan. Arqalyǧy aǧaşqa tüsırgen äsem oiularmen naqyştalǧan. Būl baǧanalardyŋ qūrylys qaŋqasyn qūruda ärı äsemdık körık berude mänı öte zor. Baǧanalardy qūrastyru barysynda bırde-bır şege qoldanylmaǧan. Olardy qiyp, qaşap qiiulastyrǧan. Mūndaǧy keregege tüsırılgen naqyşty arab ja­zu­larynyŋ özı äsem örnek mınde­tın at­qa­­ryp tūr. Meşıttıŋ ışındegı bezen­dı­rulerden qazaq halqynyŋ qoşqar müiız oiularyn da kezdestıruge bolady, – dedı bızge meşıttıŋ salynu tarihyn jıp­ke tızgendei etıp aityp bergen tu­ristık nysan qyzmetkerı Körkem Rahymǧalieva. Aitpaqşy, Panfilov audanyndaǧy adam aiaǧy üzılmeitın tanymdyq orynnyŋ bıregeiı – Äulieaǧaş. Derekke üŋılsek, däl osyndai aǧaş älemnıŋ 3 elınde ǧana bar deidı. Bır daraq Mekke qalasynda bolsa, taǧy bırı ırgedegı Qytaida eken. Al Jarkenttegı aǧaş turaly aŋyz köp. – Būl kielı aǧaş turaly ärtürlı miftık oqiǧa öte köp. Sonyŋ bırın «Ege­mennen» oqyp edım, jurnalist Mūhtar Kümısbek jazǧan maqaladan keiın menen de bır tanystar jön sūraǧan bolatyn. Qysqasy, ertede Qoqan men Hiua handyqtarynyŋ dürkırep tūrǧan uaqytynda Şoinaq atty batyrdyŋ jary bala kötere almai jüredı de, qasiettı aǧaştyŋ tübıne tüneuge keledı eken. Alladan perzent sūraǧan bäibışenıŋ közı ılınıp ketkende, tüsıne aq saqaldy qariia kırıp, üş ūldy bolatynyn, ol ūldarynyŋ atyn Jantas, Bektas, Ertas dep qoiu kerektıgın aitady. Rasymen, batyrdyŋ äielı qūrsaq köterıp, bırınşı ūly düniege keledı. Onyŋ atyn Jantas qoiady, artynşa Bektas ömırge keledı. Üşınşı balasy tuylǧanda bäibışe kım qoiu keregın ūmytyp qalyp, Aqpūşyq dep atai salady. Osy tünı baiaǧy aq saqaldy qariia kırıp: «Balaŋnyŋ atyn nege özgerttıŋ, saǧan qajet bolmasa, bız alyp ketemız», deidı. Būl tüsınen şoşynyp oianǧan ana säbiınıŋ şetınep ketkenın köredı. Osyndai aŋyzdardyŋ tür-türı el auzynda jür eken, – dedı alty adamnyŋ qūşaǧyna zorǧa syiǧan alyp aǧaştyŋ qasynda tūrǧanda saparlasymyz, bloger Daniiar Janys. Äulieaǧaştyŋ maŋyndaǧy en to­ǧai­dyŋ özı bır erekşe erejemen öskendei eken. Sol maŋdaǧy qaraaǧaştar jüzın qūbylaǧa būryp, säjdege bas qoiǧan adam beinesıne ūqsap, mäuelı būtaqtaryn iıp, bır ızettılık körsetetındei. Däl sol jerde bır tamyrdan taralyp ösken jetı jas aǧaş bar. Tūrǧyndar ony «7 aǧa­iyn­dy jıgıt» dep ataidy eken. – Äulieaǧaşqa em ızdep, tılek tılep ke­­letınder qatary jyl saiyn artyp­ kel­edı. Pandemiiaǧa bailanysty turis­­ter legı azaiǧanymen, kelgısı ke­­le­­tınder köp. Tıptı şetelden jön sū­rap, jol sūrap jatady. Ärine, qazaq dalasynyŋ tükpırındegı şaǧyn auyldy körgısı keletınderdıŋ qatary köbeigenı – bız üşın märtebe. Äulieaǧaş maŋy körıktı öŋırge ainalyp keledı. Jaiau jürgınşıler jo­ly töselıp, keluşılerdıŋ demaluy üşın alaŋqaiǧa oryndyqtar jasalǧan. Orman ışın jaryqtandyratyn elektr jaryǧy tartylǧan. Qysqasy, audan tu­ris­ter­dıŋ keluıne ärqaşan daiyn, – deidı Pan­fi­lov audany äkımınıŋ bas­pa­söz hatşysy Nūrbol Qanaǧat. Qasiettı Qaradala tynysy Almaty oblysynyŋ Ūiǧyr audanyn­da­ǧy demalys oryndaryna keluşılerdıŋ sany jyldan-jylǧa ösıp, öŋır naǧyz demalys aimaǧyna ainalyp keledı. Mūny ekspedisiia müşelerın qarsy alǧan sät­tegı äŋgıme barysynda audan äkımınıŋ oryn­basary Kädırjan Baǧbaev aitty. – Byltyr Qaradala jazyǧyndaǧy tabi­ǧi eskertkışter men ystyq su közderıne kelgen saiahatşylar sany 62 500 adamǧa jettı. Nätijesınde, qyzmet körsetuden tüsken tabys kölemı 310 mln 500 myŋ teŋgenı qūrady. Alaqandai audan üşın būl az olja emes. Al aumaqtyŋ turizmdı damytyp, tabysty arttyruǧa mümkındıgı bar. Sonyŋ bırı retınde audan aumaǧyndaǧy geo­termaldy su köz­de­rınıŋ tartymdylyǧyn aituǧa bolady. Jer astynan şyǧatyn ystyq sudyŋ emdık qasietı joǧary ekenı ǧylymi negızde däleldengen. Onyŋ şipasy su qūramynyŋ mineraldy qospalarǧa bai boluynda bolsa kerek. Al audan üşın osy jerasty suy jyl on ekı ai boiyna jūmys ornyn aşyp, öŋırlık turizmdı damytudyŋ da jaŋa mümkındıgı ekenı anyq. Öitkenı būl jerdegı jūmys, iaǧni demalys mausymy qoŋyr küzden bastalyp, kün qatty ysityn jaz ailaryna deiın qyzady. Sondyqtan da mūnda keluşıler jyl sa­iyn artyp otyr, – dedı ol. Jalpy, Qaradalaǧa tabany tigen adamnyŋ jol boiyndaǧy Şaryn şat­qaly men Eren toǧaiǧa soqpai ketuı si­rek. Ärı būl ekı tabiǧi oryn da qalyptasqan turistık nysan qataryna jatady. Būl ıspen qazır Şaryn mem­le­kettık ūlttyq tabiǧi parkı ainalysuda. Ūlttyq park qūramyna Şaryn şatqaly, qamaldar men aŋǧarlar, Ülken Būǧyty tauy jäne Sarytoǧai, Eren toǧaiy siiaqty tabiǧi demalys aumaǧy kıredı. Bügınde park aumaǧyna arna­iy keletın adamdar üşın 4 turistık baǧyt jasalǧan Jalpy ūzyndyǧy 49 şaqyrymǧa sozylatyn būl marşrut boiynşa Şaryn şatqalyn, sol maŋ­daǧy eskı beiıtter men qorǧandardy, älem­de sirek kezdesetın ösımdıkter dü­nie­sı saqtalǧan Erentoǧaidy körıp, aralap şyǧuǧa bolady. – Qazır būl turistık marşrut bo­iynda 3 qonaqüi, balalar lagerı jäne arasan keşenı jūmys ısteidı. Jaz mau­symynda jolauşy tünep, demalatyn 52 kiız üi tıgıledı. Dünie jüzı boiynşa däl osy Şaryn tektes şatqal Soltüstık Amerikada ǧana bar ǧoi. Sol sebepten alyp daladaǧy tereŋ qūzdy körıp, tamaşalauǧa el ışınen bölek, şetelden de adamdar jiı keledı. Al Eren toǧaiy turaly äŋgıme tıpten bölek. Derekter būl Eren toǧaiy sonau neogen kezeŋınen saqtalyp qalǧan tabiǧat syiy ekenın aitady. Taŋǧajaiyp to­ǧai­dy kartadan ızdegender Ile özenınıŋ sol jaq salasy men Şaryn özenınıŋ ortaŋǧy aǧysynyŋ tūsynan, Sarytoǧai auylynyŋ maŋynan tauyp, köre alady. Tek būl keremettı közben köru kerek, – deidı ekspedisiia müşelerıne öŋır turaly mol maǧlūmat bergen Ūiǧyr audany äkımınıŋ baspasöz hatşysy Aqjol Tūrarhan. Osylaişa, Täuelsızdıktıŋ 30 jyl­­dyǧyna orai  «Egemen Qazaqstan» jäne «Kazahstanskaia pravda» gazetterı tarapynan ūiym­das­ty­ryl­ǧan «Ata­me­ken» tarihi-tanymdyq eks­pedisiiasy Jetısudyŋ şūraily öl­kelerın aralap şyqty. Būl sapar bary­synda körgenımız de, köŋılge tüige­nı­mız de köp boldy. Äsırese Ūiǧyr audanyndaǧy «Jarty baba» tarihi-tanymdyq keşenı basynda ataly söz aityp, at üstındegı azamattarǧa jetkızıp ba­ryŋdar dep amanat jüktegen audannyŋ auzy dualy aqsaqaly Yzǧarbek Bektūr­sy­novpen aradaǧy äŋgımege älı de oralamyz. Qos audandaǧy eŋbek adamdarynyŋ eren ısterınen de erekşe bır ekpın baiqadyq. Ekonomikanyŋ damuyna üles qosudyŋ ülgısın de Panfilov pen Ūiǧyr audandarynyŋ şarualary men käsıpkerlerı körsetıp otyr. Ol da bölek taqyryp bolsyn.