Izgılıkke bastaǧan ırgelı bastama

XXI ǧasyrdyŋ basynda Qazaqstan alǧaş ret zaiyrly memleket ärı ha­lyq­aralyq qūqyq subektılerınıŋ bırı retınde ırgelı bastama köterıp, ja­handyq jäne dästürlı dınder köş­bas­şy­lary arasynda ünqatysu men bei­bıt pıkır alysudy nyǧaitu, sondai-aq örkenietaralyq qarym-qatynastar men özara tüsınıstıktı jolǧa qoiuǧa ba­ǧyt­talǧan asa jauapty missiiany ıske asy­ru­ǧa belsene kırısıp kettı. Sebebı däl sol kezde küllı älemdegı halyqaralyq qa­rym-qatynastar ǧana emes, jahandyq kon­fessiiaaralyq qatynastar da şekten tys şielenısıp ketken-dı. Ökınışke qarai, būl ürdıs, äsırese 2001 jylǧy 11 qyrküiekte bolǧan Niu-Iorktegı Bükılälemdık sauda ūiymynyŋ qos ǧi­ma­ratynyŋ jaryluy – «Äl-Kaidamen tamyrlas mūsylman ekstremisterınıŋ qo­lymen jasalǧan qylmys» degen kül­lı älemdı bır sätte şarlap ketken jaǧymsyz aqparattan keiın mülde örşıp ketken-dı. Artynşa Batys aqparat qū­ral­darynda islam älemın artta qal­ǧan, kertartpa, bılımnen jūrdai, nadan, ǧylym men tehnikadan mülde aulaq, dıni fanatizm, ekstremizm jäne fundamentalizm oşaǧyna ainalǧan qūbyjyq etıp körsetu beleŋ alyp kete bardy. Sonyŋ saldarynan küllı mū­syl­man emes älemnıŋ qoǧamdyq sanasynda mūsylmandarǧa degen közqaras kürt özgerıp, olardy şettetu men kem­sı­tu, mektepterı men meşıtterın örteu, qiratyp ketu, mūsylmandardy sabau, atyp ketu, mūsylmandardyŋ dıni bos­tandyǧyna şek qoiu, sol siiaqty mū­sylman beiıtterın büldıru sekıldı vandalizm jiılei bastaǧan-dy. Mūndai qylmystarǧa Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymyna müşe elderde de jol berılgen-dı. Mäse­len, mūsylman dının älemnıŋ eŋ ır­ge­­lı dınderınıŋ bırı ekenın moiynda­mai, ony asa qaterlı ideologiia degen şyndyqpen mülde janaspaityn te­rıs pıkır qalyptastyrylyp, Euro­pa­nyŋ keibır elderınde Mūhammed pai­ǧam­bar­dy kelemejdeitın karikaturalar şyǧarylyp, olardy būqaralyq aqparat qūraldary arqyly jappai taratu etek aldy. Keibır mūsylman memleketterıne äl-Kaidamen bailanysy bar degen jeleumen ekonomikalyq qysym körsetu, soǧys aşyp, olardy basyp alu nemese olarǧa qisynsyz tiısu jiılep kettı. EQYŪ-ǧa müşe elderdıŋ keibırınde meşıt saluǧa rūqsat berılse de, mūnara tūr­ǧyzuǧa tyiym salu, mūsylman äiel­der­ge dästürlerıne säikes kiınuge, ne bol­masa bılım aluyna, jūmysqa tū­ruy­na, baspana aluyna, tıptı balalaryn ba­la­baqşalarǧa ornalastyruǧa şekteu qoiu jiı boi körsettı. Sondyqtan da Qazaqstannyŋ saia­si bilıgınıŋ der kezınde ırgelı bas­tama köterıp, 2003 jyly 24 qyrküiekte Euraziia jüregındegı elordada älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ Bırınşı sezın ötkızuı Euraziia qūrly­ǧyn­da būryn-soŋdy bolmaǧan eleulı ıs-şara bolatyn jäne būlai deuge to­lyq negız bar. Mäselen, Bırınşı sezge Europa, Aziia, Taiau Şyǧys jäne Amerika qūrlyǧynan hristian, islam, iudaizm, buddizm, induizm, daosizm jäne sintoizm syndy jahandyq dınderdıŋ atynan 17 delegasiia qatysyp, bır üsteldıŋ basynda basqosty. Jalpy, būl sezd keiıngı adamzat tarihynda bolmaǧan eŋ eleulı oqiǧa boldy desek, qatelespeimız. Onyŋ üstıne Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ ara­synda köpten berı qordalanyp qal­ǧan belgılı bır dıni nemese saiasi qa­ra­ma-qaişylyqtardyŋ saldarynan mūndai basqosudy mülde qalamaityn tūlǧalar da ūşyrasty. Būl oraida köp jyldar boiy Qazaqstan Parlamentı Senatynyŋ Töraǧasy ärı atalǧan sezd hatşylyǧynyŋ jetekşısı qyzmetın atqarǧan Qasym-Jomart Toqaevtyŋ jur­nalisterge bergen bır sūhbatynda aitqan myna bır sözın keltıru artyq emes: «Sezdı bos jinalys nemese BAQ-qa arnalǧan qarapaiym şara dep sanau ülken qatelık bolar edı. Öitkenı dınder köşbasşylaryn astanada bır üstel basyna jinaluǧa köndıru üşın eleu­lı diplomatiialyq küş-jıger qajet boldy». Basynda solai bolǧanmen, kele-kele, elordada 2003 jyldan berı ötken alty sezge qatysqan delegasiia müşelerınıŋ arasynda keibır dıni nemese saiasi qaişylyqtardyŋ boluyna qaramastan, dınaralyq dialogtyŋ jahandyq mänı bar ärı örkenietterdı bır-bırımen jaqyndastyratyn öte qajet şara ekenın tolyq moiyndai otyryp, dınder köşbasşylarynyŋ bır-bırıne degen tüsınıstıgı men syilastyǧy jyldan-jylǧa nyǧaia tüsıp, būl ürdıs tūraqty däs­türge ainalyp ülgerdı. Däl osy tūsta dınbasylar arasynda tüsınıstık pen syilastyq dästürınıŋ qalyptasuynda sezd hatşylyǧynyŋ ülken röl atqarǧandyǧyn erekşe atap ötu paryz. Öitkenı hatşylyq – är üş jyl saiyn Qazaqstan astanasynda ötıp tūratyn Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylary sezınıŋ jūmysşy organy ǧana emes, sonymen qatar qūra­my­na älemdık jäne dästürlı dınder köşbas­şylarynyŋ ökılderı engendıkten, sez­aralyq kezeŋderde ötetın barlyq ıs-şaralardyŋ da negızgı ūiytqysyna ainaldy. Sondyqtan da hatşylyq är jyl saiyn tūraqty jiyn ötkızıp, kezektı sezdıŋ kün tärtıbın aldyn ala aiqyndaidy, sol siiaqty sezd jū­my­sy­na qatysatyn memleketter dele­gasiia­la­rynyŋ qūramyn olarmen aldyn ala kelıse otyryp jasaqtaidy. Sondai-aq olarǧa hatşylyq atynan resmi şa­qy­ru­lar jıberudı ūiymdastyrady, sonymen qatar delegasiialardy äuejaidan qarsy alu, delegattardy qonaqüilerge or­nalastyru, olardy kölıkpen qam­ta­masyz etu, delegasiialardyŋ qauıpsız­dıgın qamtamasyz etu, tıptı sezd oty­rys­­­tarynda baiandamaşylarǧa söz beru siiaqty közge körıne bermeitın logis­ti­kalyq ūsaq-tüiektermen qatar, sezd şeşımderın üilestıru jäne daiyndau, qabyldanǧan şeşımderdı ıske asyru se­kıldı asa jauapty mäselelermen de bastan-aiaq ainalysady. Osy oraida Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ VI sezınde qa­byldanǧan taǧy bır bastama turaly ait­qan jön. Sezd ūsynǧan ol basta­ma­nyŋ negızgı maqsaty Elbasy atyndaǧy Konfessiiaaralyq jäne örkenietaralyq dialog ortalyǧyn qūru bolatyn. 2019 jyly 25 säuırde Qazaqstan Ükımetınıŋ şeşımımen qūrylǧan būl Ortalyqtyŋ qūzyryna mynalar jatady: - Barlyq dınder arasynda özara syi­las­tyq atmosferasyn qalyp­tastyryp, beibıt kelısım ornatuǧa atsalysu; - Tūraqty negızde otandyq jäne şe­tel­dık dıni bırlestıkter men olar­dyŋ li­der­lerınıŋ arasynda özara yqpal­das­tyq ornatudy qamtamasyz etu; - Halyqaralyq qūrylymdarmen (ūiym­darmen, ortalyqtarmen t.s.s.) dın­ara­lyq jäne mädenietaralyq qarym-qa­ty­nastar ornatu; - Älemdık jäne dästürlı dınder köş­bas­şylary sezın, sol siiaqty sezd hatşylyǧy men onyŋ jūmys tobynyŋ oty­rystaryn ūiymdastyru jäne ötkızu; - Dınaralyq jäne mädenietaralyq dialogtardy nyǧaituǧa baǧyttalǧan ha­­lyqaralyq, respublikalyq jäne ai­maqtyq konferensiialar, döŋgelek üs­telder, seminarlar, aksiialar men konkurstardy ūiymdastyru jäne olarǧa qa­tysuǧa baǧyttalǧan ıs-şaralardy ıske asyru; - Şetelderde jäne öz elımızde dıni ta­qyryptarǧa qatysty BAQ-ta jariia­lan­ǧan materialdardy zerdeleu; - Qazaqstan Respublikasynyŋ mem­le­kettık organdarynyŋ jūmystaryna atsalysa otyryp, ärtürlı deŋgeidegı aqparattyq-tüsındıru toptarynyŋ dın sala­syndaǧy memlekettık saiasatty ıske asy­ruǧa baǧyttalǧan ıs-şaralaryna qa­ty­­su jäne onyŋ ışınde dıni ekstremizm men onyŋ özge körınısterıne qarsy tūru; - Halyqaralyq deŋgeide konfes­siia­a­ralyq dialogty örıstetudıŋ qazaq­stan­dyq täjıribesın därıpteu. Körıp otyrǧanymyzdai, atalǧan sezdıŋ, sezd hatşylyǧynyŋ, Elbasy atyn­­daǧy Konfessiiaaralyq jäne ör­ke­niet­aralyq dialog ortalyǧynyŋ müddelerı men közdeitın maqsattary ortaq jäne olardyŋ bırın-bırı öte üile­sımdı tolyqtyryp tūrǧany kümän tudyrmaidy. Öitkenı olardyŋ müdde­le­rı älem­dık jäne dästürlı dınder köş­bas­şy­lary sezınıŋ tömendegı maq­sat­ta­rymen sabaqtas ekenı közge ūryp tūr: - Älemdık jäne dästürlı dınderdıŋ nysan­darynan jalpy adamzatqa paidaly baǧyt-baǧdarlar ızdeu; - Beibıt ömır, kelısım jäne şydam men sabyr sekıldı qūndylyqtardy bükıl adamzattyŋ myzǧymas qaǧidalaryna ainaldyru; - Dınderaralyq dialog pen jan-jaqty kelı­sılgen şeşımder qabyldai alatyn halyqaralyq jäne konfessiiaaralyq tūraqty instituttyŋ qyzmetın nyǧaitu; - Dınaralyq jäne konfessiiaaralyq dia­logty nyǧaituǧa baǧyttalǧan sez­der­dı dästürlı qūral retınde küşeite tüsu; - Bolaşaq sezderdıŋ jan-jaq­ty kelı­sılgen ideologiiasy men tūjy­rym­da­malaryn obektivtı ärı qūzyrly deŋ­geide daiyndau üşın sezdıŋ tūraqty jūmys organyn qūru; - Ärtürlı mädeniet jäne dın ökıl­derımen dialogty keŋeite tüsu maqsa­tyn­da olardyŋ būqaralyq aqparat qū­ral­daryn, jastar bırlestıkterın, ǧyly­mi jäne şyǧarmaşylyq intelligensiia­syn tarta otyryp, ıs-şaralar ötkızudı ke­ŋeitu; - Dıni qoǧamdastyqtar arasyndaǧy tüsı­nıstık pen syilastyqty tereŋdetu jäne nyǧaitu; - Sabyrlylyq pen syilastyq mäde­nie­tın damyta otyryp, olardy ekstremizm men jekköruşılık ideologiiasyna qarsy qoiu; - Örkenietaralyq, mädenietaralyq jäne dınaralyq dialogty jahandyq deŋgeige köteru; - Dınaralyq, mädenietaralyq jäne örkenietaralyq dialogty küşeitu üşın barlyq halyqaralyq ūiymdar jäne qūrylymdarmen yqpaldasa otyryp, qarym-qatynas ornatu. Būl tūrǧydan kelgende, joǧaryda atalǧan qazaqstandyq qūrylymdardyŋ mis­siia­sy keibır halyqaralyq institut­tar­dyŋ, atap aitqanda, Varşavada ornalasqan EQYŪ-nyŋ Demokratiialyq instituttar men adam qūqyqtary jö­nın­degı biurosy, AQŞ-taǧy Helsinki komissiiasy nemese Human Rights First siiaqty adam qūqyqtaryn qorǧaityn halyqaralyq instituttardyŋ maqsat-müddelerımen de ündesedı. Mūndai ins­ti­tut­tar Bırıkken Ūlttar Ūiymymen qatar, Europa Keŋesınıŋ aiasynda da jū­mys ısteidı. Atalǧan instituttar tek mūsyl­man­­dar­dyŋ ǧana qūqyǧyn qorǧamaidy, olar sonymen qatar antisemitizmmen de küres jürgızıp, hristian nemese basqa dındegılerdıŋ de qūqyqtarynyŋ būzyl­­mauyn qosa qadaǧalaidy. Äit­ken­­men, mūsylmandardy şettetu men kemsıtuşılıktı, ksenofobiiany tolyq auyz­dyqtauǧa nemese toqtatuǧa jo­ǧa­ryd­a atalǧan instituttardyŋ şamasy jete bermeidı. Sondyqtan Qazaqstanda Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen ötıp tūratyn mädenietaralyq, dın­ara­lyq jäne örkenietaralyq dialog­­tarǧa arnalǧan Älemdık jäne däs­tür­lı dınder köşbasşylarynyŋ sezı sekıldı tūraqty halyqaralyq forum­dar­dyŋ jüielı türde jürgızıluı – öte qūp­tarlyq şara. Öitkenı ondai fo­rum­dardyŋ mınbelerıne köterıletın şe­şen­derdıŋ bärı derlık – halyqaralyq arenadaǧy abyroi-ataǧy biık, qoǧam, dın jäne memleket qairatkerlerı. Olar dınaralyq, mädenietaralyq jäne ör­ke­nietaralyq dialogqa, ksenofobiia men adam balasyn şettetu men kemsıtuge baǧyttalǧan kürestı küşeite tüsuge, näsılşıldıktı joiuǧa, dınaralyq aiyrmaşylyqtardan görı olardyŋ ara­syndaǧy ortaq qūndylyqtardy dä­rıp­teuge şaqyrady. Būl tūrǧydan alǧanda, közı tırısınde Qazaqstanda bolyp qait­qan Vatikannyŋ būrynǧy basşysy, İoan Pavel Ekınşınıŋ myna bır sözı oiǧa oralady. Ol özınıŋ estelıkterınıŋ bırınde: «Dınderdıŋ arasyndaǧy aiyrma­şy­lyq­tarǧa taŋǧaludyŋ ornyna, olardyŋ arasyndaǧy ortaq ūqsastyqtar men qūn­dy­­lyqtarǧa taŋdanǧan jön», degen ösiet qaldyrǧan. Sondai-aq islam dını men basqa dın­derdıŋ aralaryndaǧy qai­şy­lyq­tar­dy joiudyŋ taǧy bır mümkındıgı bar. Būl memleket basşylary men saia­sat­ker­ler­dıŋ qūzyryna jatatyn mä­mı­legerlık şeberlık der edım. Mūnyŋ bır jaqsy ülgısın 2009 jyly 4 mausymda Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Prezidentı Barak Obama körsettı. Ol özınıŋ Egipetke ja­saǧan resmi sapary kezınde Kair qa­la­syn­daǧy myŋ jyldan asa tarihy bar äl-Azhar universitetınde leksiia oqyp, bükıl mūsylman älemın süisındırgen ündeu jasady. Barak Obamanyŋ būl ündeuı Mūsyl­man örkenietınıŋ aldynda Batys örke­nie­tınıŋ qaryzdar ekenın bükıl älem­ge paş ettı. Sonymen qatar būl ün­deu qiiuy ketıp bara jatqan Batys pen Şyǧysty tatulastyryp, jaqyndastyruǧa özındık jol aşatyn köpır sekıldı äser qaldyrdy. Şynynda mūsylman älemı Barak Obamanyŋ Kairde söilegen sözın jyly qabyldap, bır sätke bolsa da Batysqa riza bolyp qalǧan-dy. Bıraq ökınışke qarai, bügıngı taŋda qalyptasyp otyrǧan şielenıster qol jetken jetıstıkterdı juyp-şaiyp kettı. Solai bola tūr­ǧan­men, el men eldı, mädeniet pen mä­de­niettı, örkeniet pen örkeniettı, dın men dındı tatulyqqa şaqyruda älem­nıŋ köşbasşy saiasatkerlerınıŋ atqa­ra­tyn rölı men jauapkerşılıgı erekşe ekenın bügıngı bolmys däleldep otyr. Öitkenı abyroi-ataǧy biık el basşylary men sardar saiasatkerlerdıŋ şynaiy da jürekjardy sözderı aqparat qūraldary arqyly tez tarap, körermen men tyŋdauşynyŋ sanasyna säule tüsırıp, oiyn tüzeidı. Al oiy men sanasy tüzelse, kez kelgen azamattyŋ da, bükıl adamzattyŋ da ıs-äreketı tüzeledı. Mıne, osy tūrǧydan alyp qaraityn bolsaq, EQYŪ-nyŋ 2010 jyly töraǧasy bolǧan Qazaqstannyŋ atalǧan ūiymǧa müşe memleketterge körsetken ülgısı mol boldy. Būǧan «Syrt köz – synşy» demekşı, atalǧan ūiymnyŋ Is basyndaǧy töraǧasynyŋ jeke ökı­lı retınde AQŞ-taǧy mūsylman qa­uy­mynyŋ jaǧdaiymen tanysyp, son­daǧy ükımettık emes mū­syl­man ūiym­­darynyŋ uäjderın AQŞ Kong­re­­sınıŋ ǧimaratynda otyrǧan Hel­sin­ki Komissiiasynyŋ müşelerıne baian­daǧanymda közım anyq jettı. Atal­ǧan elde jol berılgen mū­syl­man­dar­dy kemsıtu men şettetudıŋ naq­ty my­­saldaryn jıpke tızgendei etıp, aǧy­l­şyn tılınde baiandap edım, qū­ra­my­nyŋ basym köpşılıgı kongresmenderden tūratyn Komissiianyŋ mü­şe­lerı qūlaq türıp tyŋdady. Jarys­söz soŋynda Komissiia müşelerı sūraq qo­iyp, bızdıŋ eldegı mūsylman jäne basqa dındegılerdıŋ qūqyqtarynyŋ saqtalu därejesın bılgısı keldı. Men köp­etnosty jäne köpkonfessiialy Qa­zaq­standaǧy auyzbırşılık pen tatu­lyq­tyŋ ornyqtylyǧyn, adamdy kemsıtu men şettetudıŋ bızdıŋ elge jat qylyq ekenın jäne olai etuge Ata Zaŋymyz – Konstitusiianyŋ jol bermeitının köl­de­neŋ tarttym. Kezdesu soŋynda Helsinki Komis­siia­synyŋ Töraǧasy – AQŞ senatory Bendjamin Karden rizaşylyǧyn bıldırıp, Qazaqstandaǧy etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq tatulyqtyŋ joǧary deŋgeide ekenın jaqsy bıletının jäne būl tūrǧydan, Qazaqstannyŋ özge memleketterge ülgı ekenın aşyq aitty. AQŞ-tyŋ aqparat qūraldarynyŋ ökılderı älgı resmi pıkırdı lezde bükıl älemge taratyp jıberdı. «Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn», degen osy bolar, sırä. Va­şing­­tondaǧy AQŞ Kongresınıŋ küm­bezdı ǧimaratynan Qazaq elınıŋ atyna aitylǧan älgı ädılettı baǧany öz qū­la­ǧym­men estıp, quana-quana şyq­qa­nym­dy jasyrmaimyn.  

Ädıl AHMETOV,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, 2009-2013 jyldar aralyǧynda EQYŪ Is

basyndaǧy töraǧasynyŋ mūsylmandardy kemsıtu jäne şettetumen küres jönındegı

jeke uäkılı