Jambyl ädebi şyǧarmaşylyǧynan bölek, jeke ömırıne qatysty artynda mol mūra qalǧan adam. Jambyl Jabaevtyŋ foto suretterı, hronikalyq videolary molynan kezdesedı. Sondai-aq tırşılıkte tūtynǧan būiymdarynyŋ özı tau-töbe. Jäne şyp-şyrǧasyz saqtauly tūr. Osy oraida jyr alyby Jambyl Jabaevtyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai, aqynnyŋ ädebi-memorialdy muzeiı turaly material ūsynamyz.
Jambyl qartaiǧan şaǧynda Almatyǧa köşırıp alsaq degen ūsynys bolypty. Sonda ūly aqyn: «Menı köşırıp qaitesıŋder? Qalasaŋdar özım baryp tūramyn, men osy Ūzynaǧaş topyraǧynan jaralǧam. Jatqan jerım de osy topyraqqa būiyrsyn» degen körınedı.
1938 jyly Jambyl aqynnyŋ şyǧarmaşylyq önerınıŋ 75 jyldyǧy toilanady. Osy mereitoiǧa orai, ükımet aqynǧa 12 bölmelı üi salyp beredı. Astyna MK M1 markaly maşina mıngızedı. Sol zamanda ondai avtokölık bükıl Qazaqstan boiynşa alty-aq adamda bar eken. Jäkeŋ solardyŋ bırı bolyp şyǧa keledı. Sol maşina Jambyl Jabaev ädebi-memorialdy muzeiınıŋ garajynda älı tūr. Jäne qazır ot aldyrsaŋ, qazır-aq dür etıp jürıp ketetın jaǧdaida. 2008 jyly tolyq kürdelı jöndeuden ötıptı.
Hoş. 1938 jyly Jambylǧa han saraiyndai üi syilap qana qoimai, ükımet aqyndy tolyq memlekettık qamqorlyqqa alady. Aqynnyŋ jeke därıgerı, medbike, jeke aspaz jäne ädebi hatşylary taǧaiyndalady.
Jambyl aqynnyŋ közı tırısınde üiınen qonaq üzılmegen. Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov, Bauyrjan Momyşūly, Mälık Ǧabdullin t.b. ädebiet pen öner maitalmandary bırı kelıp, bırı ketıp jatatyn. Sondai bır joly, 1938 jyly alystan qydyryp kelgen botanik ǧalym, akademik Keller aqynǧa kök tüstı şäi servizın syilapty. Ekınşı dünie jüzılık soǧys kezınde Mäskeudıŋ ülken teatry Almatyǧa evokuasiialanady. Mıne, sol teatrdyŋ ärtısterı – kinorejisser Sergei Eizenştein men ataqty balerina Galina Ulanova 1942 jyly Jambyl şaŋyraǧyna samauryn, ojau, podnos syiǧa tartqan. Al reseilık A.A. Rittih degen suretşısı 1944 jyly avtordyŋ özı aqynǧa “Jambyl kolhozşylar arasynda” kartinasyn salyp, ūsynady.
Jaŋa bır sözımızde aitqandai 1938 jyldan bastap aqynnyŋ densaulyǧyn qadaǧalauǧa qarauyndaǧy ekı medbikesımen bırge därıger Rahymbai Dosymbekovty taǧaiyndaidy. Aqyn özınıŋ bır şumaq öleŋınde bylai deidı:
Raqymbai otyrmysyŋ menı baǧyp,
Auru är adamdy qylar kärıp.
Ekı tızem syrqyrap bastyrmaidy,
Mūŋ boldy ǧoi şyǧuym syrtqa baryp.
Aqynnyŋ artynda qalǧan jeke zattary sol qalpy saqtauly. Solardyŋ bırsypyrasy: taiaǧy, dombyrasy, kebısı, mäsısı, börkı turaly bır az söz. 1937 jyly Jambyl aqyn Gruziiaǧa Şoto Rustavelidıŋ “Jolbarys terısın jamylǧan batyr” atty poemasynyŋ 750 jyldyq mereitoiyna barady. Sol saparda ädebi hatşysy Taiyr Jarokov ädemı, kümıspen bederlengen qoŋyr taiaq syilaidy. Jambyl Jabaev 1945 jyly 22 mausymda taŋǧy saǧat 7.55-te qaitys bolady. Tura sol kezde aqynnyŋ bölmesındegı saǧaty da toqtap qalǧan desedı. Al aqyn özınıŋ jan serıgı – dombyrasy jaily:
Siia-sauyt, qalamsyz
Oi qozǧaǧan dombyra.
Däpter kıtap, qaǧazsyz
Söz qozǧaǧan dombyra,- dep tolǧaidy.
Osy künge aqynnyŋ üş dombyrasy jetken. Ekuı öz muzeiınde tūr. Üşınşı dombyra Almaty qalasynda, Yqylas atyndaǧy ūlt-aspaptar muzeiınde tūr. Aqynnyŋ osy künı jatyn bölmesınde tūrǧan dombyrasyn 1936 jyly KazPİ-dıŋ studentterı syilapty.
Jäkeŋnıŋ auzynan şyqqan jyrlarynyŋ bärı 1936 jyldan berı tügel hatqa tüsken. “Tuǧan elımdı” eŋ alǧaş jazyp alǧan – Äbdıldä Täjıbaev. Odan keiın 1936-1938 jyldary ünemı Jambyl ata qasynda jürıp, jyrlaryn jazyp alǧan adam Qalmaqan Äbdıqadyrov. 1938-1940 jyldardaǧy ädebi hatşysy Taiyr Jarokov boldy. Al 1940 jyldan aqyn ömırınıŋ soŋyna deiın Ǧali Ormanov ädebi hatşysy boldy. 1936-1941 jyldar arasynda Jambyldyŋ barlyq jyrlaryn orys tılıne Pavel Kuznesov audarǧan. Sol eŋbegı üşın 1940 jyly oǧan “Qūrmet belgısı” ordenı berıldı. 1941 jyly mausym aiynda Kuznesov soǧysqa attanyp ketken soŋ aqynnyŋ şyǧarmalaryn endı Mark Arkadevich Tarlovskii, Dmitrii Snegin, Konstantin Altaiskiiler audara bastady. Jambyl Jabaevtyŋ ädebi-memorialdyq muzeiındegı ädebi hatşylardyŋ jūmys kabinetınde eskılıktı, estelıktı būiymdar köp. Aitalyq 1943 jyly ornatylǧan telefon, peşke japsarlas qoiylǧan kıtap şkaf, eskizın Amangeldı İmanovty beinelei otyryp äigılı suretşı Äbılhan Qasteev jasap, 1938 jyly “Almaty kılem” fabrikasy syiǧa tartqan kılemdı köresız. 1939 jyly osy üige qonaq bola kelgen Leningrad keramika zauytynyŋ jūmysşysy Varvara Maksimovich Grigorenko aqynǧa kök vaza syilapty. Syilyq iesı vazanyŋ syrtyndaǧy kiız üi men tabiǧat beinesın Jambyl aqynnyŋ janynda otyryp salǧan eken. Hatşylar kabinetındegı jäne bır kök vazany aqynnyŋ 140 jyldyǧynda özbek aqyn-jazuşylary syiǧa tartqan. Kabinet törınde «Sİ» markaly köne radioqabyldaǧyş tūr. Tuǧan ūly Alǧadaidy soǧysqa attandyrǧan äke maidan jaŋalyqtaryn «Sİ» arqyly üzbei tyŋdap otyrǧan desedı.
Jambyl Jabaev portretın beinelegen qylqalam şeberlerı öte köp. Solardyŋ bırı – özbek qyzy İsmailova 1938 jyly aqynnyŋ közı tırısınde paidalanǧan zattary beinelengen keste toqypty. Qazaq suret önerınıŋ atasy Äbılhan Qasteev «Jambyldyŋ syrt beinesı de, tögılgen jyrlary da menıŋ köz aldyma halqymyzdyŋ erlık beinesın elestetıp tūrady» degen eken.
Jambyl aqyn üş ret üilengen. Alǧaşqy äielı Momynnan: Qojaq, Qojaş, Qojamberdı, Küntäi; ekınşı äielı Talqairattan: Aqqūly, Aqbala atty ekı bala körgen. Üşınşı äielı Qanymjan Alǧadai, Şynybai, Iztıleu, Tezekbai atty tört ūl tabady. Qazırgı kezde osy ūl-qyzdarynan jüzden astam ūrpaq bar. Alǧadai Jambylūly Ekınşı jahan soǧysynda, 1943 jyly Ukrainanyŋ Sinelnikovo qalasynda erlıkpen qaza tapqan. Iztıleu Jambylūly da soǧysta habar-oşarsyz ketken. Eŋ kenje balasy Tezekbai Jambylūly 1985 jyly 73 jasynda dünieden ötken.
Jambyldyŋ äkesı Japa qarapaiym şarua adamy bolǧan. Şeşesı Ūldan Jalaiyr elınıŋ qyzy. Ūldannyŋ tuǧan bauyry Qanadan qobyzşy bolǧan eken. Jambyl bala kezınde qoi baǧyp jürıp ūiyqtap ketıptı. Sodan tüs köredı. Tüsınde appaq saqaldy qariia kelıp: balam dombyra alasyŋ ba, kögen alasyŋ ba deidı. Sonda ūiqysynan atyp tūrǧan Jambyl: “Dombyra alam!” dep aiǧai salǧan körınedı. Alaida äkesı Japa balasyna:
Ekeide elu baqsy, seksen aqyn,
Jaratyp mınedı eken erttep atyn.
Qobyzy, dombyrasy ünın qosyp,
Guleidı jyn qaqqandai keşke jaqyn,- degen söz bar, sen seksen bırınşı aqyn bolmai-aq qoi dep aqyndyq önerge qarsy bolady.
Bıraq Jambyl taǧdyry basqaşa şeşıldı.
Menıŋ pırım Süiınbai,
Söz söilemen syiynbai,
Syrly, sūlu sözderı
Maǧan tartqan syiyndai,- dep jyrlaǧan aqyn zamanynda “aitys önerınıŋ altyn dıŋgegı” sanalǧan aqiyq aqyn Süiınbaidan “Adal bol, şyndyqty jyrla, halqyŋa jaqyn bol!” degen bata alady.
Jäkeŋ bır ǧana Süiınbaidyŋ şäkırtı emes. Sol tūsta Jetısuda Maiköt, Qaban, Baqtybai, Qūlanaian Qūlmambet syndy aqyndar bar edı. Süiınbai bastaǧan, Jambyl tüiındegen osy söz alyptary qyrǧyzdyŋ jyr-dastandaryn köp bılgen.
Jambyl şyǧarmaşylyǧyna edäuır äser etken jäne bır tūlǧa Sarybai Aidosūly (1821-1864). Ekei elınen şyqqan alǧaşqy bi. Ekei elınıŋ basyn bırıktırgen. Jambyl jas künınde “Sarybaiǧa” öleŋın arnaǧan.
Sareke, saldym bır söz synyŋyzǧa,
Sızdıŋ syn tarazy ǧoi syrymyzǧa.
Qolyma dombyra alyp talap qyldym
Beresız qandai baǧa ūlyŋyzǧa,- dep aldynan ötıp, aq batasyn alǧan.
Jambyldyŋ Dosmaǧanbet, Qūlmambet, Aikümıs, Şybyl, Şaşubailarmen aitysy el auzynda. Solarynyŋ ışındegı eŋ ataqtysy – Qūlmambetpen aitysy. 1881 jyly Ile özenınıŋ boiynda ülken jiyn ötedı. Sol jiynda toǧyz aqyndy bırdei jeŋgen Qūlmambet söz qaǧysuǧa Jambyldy şaqyrtady. Qūlanaian Qūlmambettıŋ:
Bolǧanda men aq sūŋqar, sen bır tauyq
Sen äteş, aiqailaǧyş auyq-auyq.
Bolmasa aty şyqqan Süiınbaiyŋ.
Qalǧanyn qoiu kerek, jyly jauyp,- degen şabuyldy sözıne otyz bes jastaǧy Jambyl:
Adamdyqty ait, erlıktı ait, batyrlyqty ait.
El bırlıgın saqtaǧan tatulyqty ait.
Qarynbaidai saraŋdar tolyp jatyr,
Qalǧanyn qoiu kerek jyly jauyp,- dep jauap qaiyrǧan eken. Sol-aq eken töŋıregın tügel sözben jaipap otyrǧan baǧanaǧy Qūlmanbet bır sät müdırıp qaldy desedı. Al ekpın ala söilegen Jymbyl bodan ärı:
- A, Qūlmambet, Qūlmambet!
Aǧyp jatqan sumen ket!
Sumen ketseŋ, el ışer!
Sudan şyqqan bumen ket!
Onda da kesırıŋ tiedı,
Qyzaryp batqan künmen ket.
Kün de qaityp şyǧady,
Ottan şyqqan külmen ket!
Külden auru jūǧady,
Qaraŋǧy tūman tünmen ket!..– dep bastyrmalatyp äketse kerek.
Jambyl Şaşubaimen kezdesken kezde öleŋdı köp aita qoimai, toqtap jürgen kezı eken. Sol jyldary el ışındegı äldebır oqiǧaǧa bailanysty aǧaiynǧa ökpelep, Balqaş kölı qaitqanda Arqadan berı ötken Şaşubai, Şu, Ile boiyn änımen ajarlandyryp Almatyǧa keledı. Arqanyŋ äsem änın aspandata şyrqaǧan ol Jetısu elın auzyna qaratady.
«Ärkımge söilep-söilep berıp jürmın...» dep änın toqsan tolqytyp Alatau asyrady. Ūly jüzdegı jiyn-toilarda öz elın, Arqany kötere maqtaidy. Arqadan kelıp Ūly jüzdıŋ ışınde kısılıkke jetken, saudamen baiyǧan Baibūlan, Baqiia, Barlybek, Tūrlybek syndy adamdardy jer-kökke syiǧyzbai maqtan etedı.
Sondai bır şalqymaly şaqta Baibūlan Alatau atyrabyna aty şyqqan Şapyraştynyŋ beldı bolysy Mäŋkege habar salyp, Jambyldy Almatyǧa aldyrady. Ondaǧy oiy Jambyl men Şaşubaidy aitystyrmaq edı. Jambyldyŋ Almatyǧa kelgen habaryn estıgen soŋ, Baibūlan: «Tamaşa menıŋ üiımde bolsyn», - deptı.
Balasy Qoşqarbaidyŋ men Şaşubai,
Pändesın artyqty, kem qylǧan qūdai.
Saŋlaǧyn almatynyŋ, jiyp alyp,
Syilady qonaq qylyp Baibūlan bai.
Şaharym Troiskı, Qarqaraly,
Barady keşkı bazar tarqaǧaly.
Bırqatar tosyn adam kırıp keldı.
Ua, şırkın, ışınde būl adamnyŋ
Jambyl bar ma,
Sol şırkın kep otyr ma baǧanaly?- dep garmonymen töŋkerılıp, bır qaitaryp tastap, Jambylǧa, Jambylmen ere kelgen kısılerge soqtyǧady.
Aitys ūzaqqa sozylady. Tüiınınde Şaşubai Jambyldyŋ qūdırettı de, quatty sözderıne moiyn ūsynady.
Dosmaǧabet molda men Jabyldyŋ aitysynda aqynnyŋ taǧy bır qyry aşylady. Dosmaǧambet bılımdı, Türkıstan, Būqara medreselerde oqyp, şyǧystyq dıni bılım alǧan kısı. Demek oŋai qarsylas emes.
Alaida batyldyq pen şyndyqty bes qaru etken Jambyl Dosmaǧambetke des bermei, ony qarşyǧadan qorǧalaqtap, būta-būtanyŋ arasynda būǧyp, dırıldep otyrǧan torǧaiǧa teŋeidı. Dümşe moldalardyŋ ūnamsyz qylyqtaryn äşkereleidı, nadandyǧyn külkı etedı. Dosmaǧambetke qorǧanudan basqa jol qalmapty. Söitıp ol Jambyldyŋ kedeilıgın, körıp jürgen joqşylyqty, onyŋ kärılıgı men özınıŋ jastyǧyn aityp qarsylasyp baǧady. Bıraq bärı bır Dosmaǧanbet Jambyl jyrlarynyŋ ötkırlıgı men tasqynyna, oiynyŋ däldıgıne jauap taba almady deidı...
Toqtaǧūl Satylǧanov (1864-1933) qyrǧyzdyŋ ataqty aqyny, kompozitor. Qazaq Jambylmen äldeneşe ret kezdesken. Aqynnyŋ Toqtaǧūlǧa arnaǧan öleŋı de bar. Şäbden töre Janataev qyrǧyz elınıŋ manaby, orys polkovnigı bolǧan. 1912 jyly osy kısıge arnap ülken as berıledı. Sol asqa qyrǧyz-qazaq aqyndary tügel qatysady. Aralarynda Jambyl da bar edı.
Derekköz: Ädebiet portaly
Basqalarmen bölıse
otyryŋyz
