Aqiqatty eşkımdı kemsıtuge bolmaidy, kerısınşe, aqiqat bärın qyzyqtyrady
äl – Kindi
Äl-Kindi (800 - 879 j.j.) - "arab filosofy"atanǧae alǧaşqy ırı arabtıldı filosof. Ol metafizika, etika, logika, psihologiia, medisina, farmakologiia, matematika, astronomiia, astrologiia jäne optikaǧa deiıngı jüzdegen tüpnūsqa traktattar jazdy, sonymen qatar ruhtar, qylyştar, zergerlık būiymdar, siiaqty şynaiy praktikalyq taqyryptarǧa qatysty. Sonymen qatar ǧylym men ejelgı grek filosofiiasynyŋ jetıstıkterın - Ptolemei, Evklid, Aristotel jäne t.b. eŋbekterın jaqsy zerttedı.
İbn-an-Nadim, al-Kiftyia, Djahiz jäne basqa ortaǧasyrlyq arab tarihşylary men ǧalymdarynyŋ az mälımetterı boiynşa, "arab filosofy" al-Kindi Kinda bileuşılerınıŋ ışındegı asyl otbasynan şyqqan (Iemende) – onyŋ äkesı Kufa ämırı bolǧan. 800 jyldarǧa juyq Basra qalasynda düniege kelgen äl-Kindi Baǧdadta bılım aldy; mūnda ol ömırınıŋ jetılgen jyldaryn ötkızdı.
Ol «Säuleler turaly», «Otty ainalar turaly», «Aspannyŋ kök tüsınıŋ sebebı turaly», «Tolqyndar men tolqyndardyŋ sebebı turaly», «Qar, būrşaq, naizaǧai, kün kürkıreuı turaly», «Jaŋbyr men jel turaly», «Qylyştar men jaqsy pyşaqtardyŋ temırı turaly», «farmakopeia turaly», «hoş iıstı zattar men distilliasiia himiiasy turaly» kıtaptar jazdy.. Sondai-aq, kıtapta parfiumeriia jasaudyŋ 107 ädısı men resepterı jäne parfiumeriia öndıruge arnalǧan jabdyqtar turaly jazǧan. Äl-Kindi altyn men kümıs siiaqty asyl metaldardy jasandy türde jasau turaly salmaqty traktatqa ie. Äl-Kindidıŋ metafizikasy Rodjer Bekon men Vitello metafizikalyq bılımınıŋ negızı boldy. Sonymen qatar Ol Tigr men Efrat arasynda arnaiy kanal qūrylystaryn oilap tapqan injener-mehanik retınde de tanymal.
Sondai-aq salystyrmalylyq teoriia turaly bırınşı bolyp aitqan arab-mūsylman filosofy. Gagilileo men Niuton siiaqty ǧalymdar dästürlı türde mehanika turaly, keŋıstık, qozǧalys jäne deneler bır-bırımen bailanysty emes dep aitqan kezde, äl-Kindi būl ūǧymdardyŋ bärı bır-bırımentyǧyz bailanysty dep sendırdı jäne de kriptografiianyŋ äkelerınıŋ bırı bolǧan. Äl-Halildıŋ (717-786) jūmysyna süiene otyryp, Äl-Kindidıŋ "Kriptografiialyq habarlamalardyŋ şifryn aşu turaly qoljazba" atty kıtaby kriptoanalizdıŋ paida boluyna serpın berdı, statistikalyq tūjyrymdardy qoldanudyŋ eŋ alǧaşqy belgılı täsılderı boldy. Şifrdy būzudyŋ bırneşe jaŋa ädısterın, atap aitqanda jiılıktı taldaudy ūsyndy. Matematikalyq jäne medisinalyq bılımın qoldana otyryp, ol därıgerlerge därı-därmekterdıŋ tiımdılıgın anyqtauǧa mümkındık beretın şkala jasai aldy.
İbn Nadim äl-Kindidıŋ eŋbekterın zerttei bastaǧanda, ol jazǧan traktattardyŋ sany ekı jüz otyz segızden asyp kettı (238!). Barlyq osy traktattar on üşı ǧylymǧa engızıldı(13!).
Sondai-aq, äl-Kindi Aristotel men basqa da ejelgı grek ǧalymdarynyŋ eŋbekterın arab tılıne audarǧan alǧaşqy adam bolyp tabylady. Osylaişa, mūsylman şyǧysyna peripatetizm ideialary bırınşı bolyp Äl-Kindidı äkeledı. Äl-Kindidıŋ qalamyna arifmetikaǧa kırıspe turaly tört traktat, injenerlık esepteulerdı qoldanu turaly tört traktat, jūldyzdardyŋ ornalasuy turaly traktat, astrolab qūru, Aristoteldıŋ qūdailyq tūjyrymdary, medisina turaly traktattar jäne muzykologiia turaly traktattar kıredı.
Epistemologiiadaǧy eŋ maŋyzdy jūmys - äl-Kindidıŋ «Bırınşı filosofiia turaly», atap aitqanda «İntellekt turaly» (Abu Rida 1950, 353-8; sonymen qatar Makkarti 1964, Ruffinengo 1997). Būl traktat qysqa jäne az dälelderge qaramastan erekşe nazar audardy, öitkenı būl grek intellekt taksonomiiasynyŋ deŋgeilerge nemese türlerge äserın körsetetın alǧaşqy arab jūmysy. (Sm. Äsırese Jolivet 1971, Endress 1980.) Aleksandr, Femistii, Filopon jäne basqa da kommentatorlar ūsynǧan ärtürlı nūsqalary bar būl taksonomiialar öz kezegınde Aristoteldıŋ 3-şı kıtabynda jäne basqa jerlerde aqyl-oi turaly eskertulerın jüieleuge tyrysty.
Öz kıtabynda «İntellekt turaly» äl-Kindi adam intellekttı tek sezınıp qana qoimaidy, sonymen qatar bekıtedı deidı. Sezım siiaqty, adamnyŋ aqyl-oiy da potensial küiınde bastalady. Būl aqyl-oidyŋ bırınşı türı, intellektualdy formalardy ūstap alu mümkındıgı bolyp tabylatyn äleuettı intellekt. Ol pışındı ūstap, şynymen oilasa, ol «naǧyz aqylǧa» ainalady. Sonda bız būl formalar turaly öz qalauymyz boiynşa oilana alamyz. Bızdıŋ mūny ısteu qabıletımız - äl-Kindi «alynǧan intellekt»dep ataidy (äl-Farabiden «alynǧan intellektpen»şatastyrmau kerek, būl köptegen ziiatkerlık formalardyŋ jan-jaqty jetıstıgın bıldıredı). Esıŋızde bolsyn, aqyl-oidyŋ būl türlerı ıs jüzınde bırdei, üş türlı küidegı adam aqyl-oiy: tolyǧymen äleuettı, tolyǧymen özektı jäne uaqytşa äleuettı, bıraq öz qalauy boiynşa aktualizasiialauǧa qabılettı.
Osylaişa, şyndyq materiia onyŋ pışını, sany sapasy nemese qatynasy joq. Ol basqa termindermen sipattalmaidy: onyŋ türı de, erekşe aiyrmaşylyǧy da, jeke tūlǧasy da, kezdeisoqtyq ta, jalpy oqiǧa da joq. Ol qozǧalmaidy jäne ıs jüzınde joqqa şyǧarylatyn eşteŋemen sipattalmaidy. Demek, būl tek taza bırlık, men bırlıkten basqa eşteŋe aitpaimyn. Är bırlık, odan basqa, bırneşe.
Äl-Kindi
Äl-Kindidıŋ ǧylymi qyzyǧuşylyqtary metafizika, logika, etika, matematika, astronomiia, medisina, meteorologiia, muzyka teoriiasy jäne optika boldy. «Arab filosofy»özınıŋ otandastaryn ejelgı oişyldardyŋ eŋbekterımen tanystyruǧa köp kömektestı (keibır zertteuşıler 2l-Kindidıŋ özı grek tılın jaqsy bılgen dep aitady). Ol Aristoteldıŋ «Metafizika», Ptolemeidıŋ «Geografiia» jäne Evklidtıŋ eŋbekterınıŋ audarmalaryn öŋdedı. Sonymen qatar, ol Aristoteldıŋ «poetikasy» jäne Porfiriianyŋ «kırıspelerı» turaly arab tılınde qysqaşa mälımdemeler berdı.
Äl-Kindidıŋ filosofiialyq şyǧarmalarynyŋ köpşılıgı soŋǧy uaqytqa deiın joǧalyp kettı dep sanaldy. Osy ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda ǧana Stambulda nemıs şyǧystanuşysy X. Ritter äl-Kindidıŋ 29 traktatynan tūratyn ejelgı qoljazbany taba aldy, olardyŋ köpşılıgı «bırınşı filosofiia», logika jäne epistemologiia mäselelerıne qatysty (būl traktattardy redaksiialau jūmystary soŋǧy jyldary mysyr ǧalymy Abu-Rid jasaǧan). Äl-Kindidıŋ eŋ maŋyzdy filosofiialyq eŋbekterı – «Aristotel kıtaptarynyŋ sany turaly traktat», «Aqylturaly», «Bırınşı filosofiia turaly» , «Zattardyŋ anyqtamalary men sipattamalary turaly», «Jan turaly paiymdau», «Paida bolu men joiyludyŋ jaqyn sebepterı turaly traktat»,«Bes bolmys turaly kıtap».
Paidalanylǧan ädebietter:
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty;
Dılımbetova Albina jäne Mūhtarova Aidana, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ magistranttary.
