(Belgılı jazuşy-ǧalymnyŋ ömırındegı el-jūrtqa beimälımdeu derekter haqynda)
Bırınşıden, Tūrsyn Jūrtbai – jaŋa astanaǧa erterek kelıp, onyŋ ruhaniiatyna qazyǧyn qaǧyp, sol qazyqty dıŋgekke ainaldyrǧan ziialy azamattyŋ bırı. Almatyda otyz üş jyl, bas qalada jiyrma jyl tūrǧan Tūrsyn Jūrtbai – qala qazaǧy men dala qazaǧynyŋ saliqaly sintezı. Ekı ǧasyrdyŋ toǧysynda osynda kelıp, elordanyŋ özgeşe mentalitetın qalyptastyruǧa ölşeusız üles qosqan adam.
***
Ekınşıden, ol elordadaǧy Otyrar kıtaphanasynyŋ negızın qalap, onyŋ alǧaşqy basşysy boldy. Söitıp, älemdık mädeniette erekşe orny bar tarihi kıtaphananyŋ jolyn jaŋǧyrtty. Dünie jüzın aralap, ataqty Aleksandriia kıtaphanasyna deiın baryp qatty. Jalpy, İmmanuil Kant, İogann Gete, Horhe Luis Borhes, İvan Bunin, İvan Krylov, Mao Szedun sekıldı qalam ūstaǧan ataqty adamdar da jas kezınde kıtaphanaşy bolǧan. Bızdıŋ Tūrsekeŋ de sol dästürdı jalǧady.***
Üşınşı. Bala künınde ūşqyş boludy aŋsaǧan adam köp. Bıraq Antuan de Sent Ekziuperi siiaqty ärı ūşqyş ärı jazuşy boludy qosyp armandaǧan bır-aq qazaq bar. Ol – Tūrsyn Jūrtbai. Kündız kök jüzın şarlap, ūşyp-ūşyp kelıp, keşke jazu üstelıne otyrǧandy jany qalady da tūrdy. Sol oimen Semeidegı aviasiia kursynyŋ medisinalyq komissiiasyna kelgen-dı. Därıgerler ony jürekten ūstady. Bälkım, qyz-qyrqynǧa jastai öleŋ arnap, jüregıne erterek salmaq tüsırgendıkı şyǧar.
***
Törtınşıden, Tūrsyn Jūrtbaidyŋ ömırbaian bastauyndaǧy erekşe nazar audaratyn tūs – onyŋ mektep bıtıre sala Semei oblysy Abai audanyndaǧy «Qyzyl tu» sovhozynyŋ №3 bölımşesınıŋ buhgalterı bolyp qyzmet atqarǧany. Äigılı jazuşylar O Genri, Gerbert Uells, Mihail Zoşenko, Aleksandr Vertinskii alǧaşqy qyzmet karerasyn buhgalter bop bastaǧanyn eskersek, on jetı jasynda bır auyldyŋ esep-qisabyn şyrq üiırgen Tūrsyn Jūrtbaidyŋ qarymdy qalamger bolyp şyqqanyna taŋ qalatyn däneŋesı de joq. Ony aitasyŋ, küllı älem proletarlaryn auzyna qaratqan Karl Marks pen sän men tännıŋ üilesımın saqtap, jer jüzıne daŋqy jaiylǧan äigılı modeler Per Karden de jastau kezınde Tūrsyn aǧam sekıldı buhgalter bolyp jūmys ıstegen. Tek sol meşın jylynyŋ qysynda alapat jūt boldy da, bozbala buhgalterge bölımşenıŋ esep-qisabynan görı qyrylǧan maldyŋ sanyna köbırek köŋıl böluge tura keldı.***
Besınşı qyry. Mektepte oqyp jürgende qyzǧa arnap öleŋ jazǧan aqyndar jetıp artylady. Bıraq sol qyzdy jarty ǧasyrdan keiın arnaiy ızdep barǧan bır-ekı-aq jazuşy bar. Sonyŋ bırı – būrynǧynyŋ Qorlanyn köksegen bügıngınıŋ Estaiy – Tūrsyn Jūrtbai. Tūrsekeŋ mahabbat lirikasyn joǧarǧy klasta emes, üşınşı-törtınşı klasta jürgende-aq bastap kettı. Klasyndaǧy Jaŋyl degen qyzǧa arnap, «Qyz Jıbek» jyrynyŋ sarynymen sarnap otyryp mynadai öleŋ jazdy: Aspandap ūşqan alty qaz, Artym – köktem, aldym – jaz. Qalqataiǧa köz salyp, Sol jymisa, boldym mäz. Senı eşkım mendei saǧynbas, Saǧan jar mendei tabylmas. Sezımım sergek bolsa da, Jürek bızge baǧynbas. Aspandap ūşqan alty qaz, Jaŋylǧa sälem aita bar. Taba almasaŋ ol qyzdy, Äuelep ūşyp qaita bar. Baqytym bolşy qolymda, Jaryǧym bolşy jolymda, Sen – Jıbek, men – Tölegen, Öle qalsam oq tiıp, Sansyzbaiym da joq soŋymda...
Özınıŋ de, jüregınıŋ de jalǧyzdyǧyn osylai aŋǧartty jas aqyn. Ökınışke qarai, topşysy qataimaǧan Tūrsyn şaiyrdyŋ öleŋınıŋ örısı keŋ, öresı biık bolǧanymen, jūdyryqtai qyz jürekten şyqqan jyrdy onşa qūlaǧyna qystyra qoiǧan joq.
Bızdıŋ keiıpkerımız köp ūzamai basqa mektepke auysyp ketken Jaŋylmen tura elu jyldan keiın kezdesıp, amandyq-saulyq sūrasypty. Kezdeskenı bar bolsyn, arnaiy barǧan alpys ekıdegı Tūrsyn aǧama alpys üştegı Jaŋyl apam jaqsylap bır jymiypty da qoiypty. Bärıbır sol joly Semei jerınde sezımderdıŋ säulesı oinap tūrǧan körınedı. Jürekke äjım tüspeidı degen osy da. Bıraq būl jüzdesu bızdıŋ aǧamyzdyŋ özınıŋ jyryna da, sözınıŋ syryna da adal ekenın däleldeidı.
***
Altynşy. Jasynda esepşı bolǧandykı şyǧar, öleŋderınıŋ ūiqastary men yrǧaqtaryn matematikalyq däldıkpen ölşep-pışıp, körkem kesteledı. Alliterasiia men assonanstan auytqymady. Dälel kerek pe? Bala kezımızde jattaǧan bıryŋǧai «s» ärpınen bastalatyn «Sarǧaldaǧym – saǧynyşym» degen öleŋın ūsynaiyq: Saiasy salqyn, boz toǧai, Sybdyry tanys taldyŋ da, Salyp ek soqpaq ız talai, Saǧynyp menı qaldyŋ ba? Samalmen tai bop jarysyp, Saǧymdy sudai keşıp em, Saǧaŋa keldım taǧy ūşyp, Saqtauly şyǧar nesıbem. Seruende, Tūrsyn, seruende, Sarǧaldaq – tuǧan besıgım. Sarǧaiyp saǧan kelgende, Sairandap jürsem, nesı mın? Jetınşı qyry. Barlyq qalamger alǧaşqy öleŋderın ǧana qyz-qyrqynǧa arnaityny belgılı. Al Tūrsyn Jūrtbai audandyq gazettegı ädepkı maqalalaryna deiın qyzǧa arnap jazdy. On bes jasyndaǧy eŋ alǧaşqy maqalasy «Qyz qiialy qiiada» dep atalady. Aqyry qyz ben qiial ony şyrqau biıkke şyǧardy.
***
Segızınşı. Tūrsyn Jūrtbai aldymen bastauyş, sodan soŋ ortalau, sosyn orta mektepte oqyǧan. Iаǧni, mektep qabyrǧasynda jürgende-aq bügıngı bakalavr, magistratura, doktorantura siiaqty üş satyly joldan ötken. Būl da onyŋ keiın üş tıl bıletın, üş ūmtylyp baryp ǧalym bolatyn, üş tūǧyrly balalardyŋ arasynda jairaŋdap jüretınıne körıngen şyǧar.***
Toǧyzynşydan, Qazaqstanda özı jetpıske, al ǧylymi jetekşısınıŋ bıreuın toqsan törtke, ekınşısın toqsan bırge aman-esen jetkızgen bır-aq ǧalym bar. Ol – Mekemtas Myrzahmetovten kandidattyq, Serık Qirabaevtan doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan Tūrsyn Jūrtbai. Sondyqtan bügın onyŋ şapanynyŋ şalǧaiyn qidalap bölısıp aluǧa äbden bolady. Ūrpaqtaryŋyzǧa jetpıske jügırıp jetken Tūrsyn Jūrtbaidyŋ jolyn bersın!Bauyrjan OMARŪLY
