Qazaq nege qamşysyn qolynan tastamaǧan?

Soŋǧy kezdegı äleumettık jelıdegı köptegen pıkırtalastan qazır qazaqtyŋ qamşysyn auyzǧa alǧanda aldymen äieldıŋ "jynyn" qaǧatyn qūral retınde qabyldaitynyn bılıdk. Alaida atam qazaq üşın qamşy – tek er qaruy ǧana emes, onyŋ atqaratyn qyzmetı ärtürlı bolǧan.

Qamşynyŋ qasietı

Ūlttyq salt-dästürdı därıptep jürgen jurnalist Ömırzaq Aqjıgıt qazaq üşın qamşynyŋ atqarar rölı zor deidı. Onyŋ aituynşa, qazaqtyŋ kez-kelgen salt-dästürınıŋ astary bar. – Qazaqta tıl jete bermeitın nemese aituǧa auyz barmaityn sözderdıŋ ornyna qamşyny qoldanatyn ädet bolǧan. Qaşanda ataly sözge toqtaǧan qazaq üşın qamşynyŋ qoldanu aiasy öte keŋ. Qolynda qamşysy bar qazaq aibarly körıngen. Attyly adam qamşysyn üiırgende odan seskenbeitın adam bolmaǧan. Qazaqta aitar sözı köŋılıne keletının bılgen kezde qamşyny qoldanǧan. "Qamşynyŋ saby synsa – qatyn öledı, pyşaq saby synsa – küieuı öledı" degen de yrym bar. Eger qaitys bolǧan adamnyŋ kım ekenın sözben jetkıze almasa da, qamşyny qoldanǧan. Sonymen qatar qyzǧa qūda tüse kelgen adam qamşysyn törge belgı retınde ılıp ketken. Eger jıgıt jaq keşıgıp, ne qyz jaq ainyp qalsa, qamşyny iesıne qaitaryp beretın bolǧan. Al törde ılulı tūrǧan qamşyny körse, aittyrǧan adamy bar degendı bıldırgen. Jalpy üige kelgen kısı qamşysyn ala kırmeitın bolǧan. Eger syrtqa tastap ketpei, üige ala kırse, daulasuǧa kelgenın bıldıredı. Al ala kırgen qamşyny ortaǧa tastasa, bıtımge keluge şaqyrǧany, – deidı Ömırzaq aǧa.

Qamşy – bilıktıŋ simvoly. Otbasynda da

Ömırzaq Aqjıgıt qazaqtyŋ salt-dästürlerınıŋ köbı ūmyt bola bastaǧanyna qynjylys bıldıredı. Öitkenı halyq dästürdı emes, nan tabumen basy qatyp jür deidı. Ūmyt bolǧan dästürlerdı jaŋǧyrtu maqsatynda özı qyzdaryn ūzatqanda küieu balalaryna qamşy syilaǧan eken. – Qyzdarym küieuge şyqqanda olarǧa kıtap, al küieu balalaryma qamşy syiladym. Qamşy – bilıktıŋ simvoly. Küieu balalaryma "eger qyzymnyŋ aitqany dūrys bolmasa, janjal şyǧaryp, ūiatqa qalmaŋdar. Ekı-üş ret jaimen eskertıp ait. Qaita tärbieleimın dep oilama. Bolmasa, mynaumen bır tartyp jıber" dedım. Bıraq qanşa jyl boldy. Älı qamşy jūmsaǧanyn estıgen joqpyn. Qamşy üilerınde törde ılulı tūr. Mende de üide törde portret emes, qazaqtyŋ qara dombyrasy men äkemnen qalǧan tobylǧy sapty qamşy ılınıp tūr, – deidı Ömırzaq aǧa.

Tūsau kesudegı jaŋa yrym

Qazaqta uaqyt öte kele tūsau kesu räsımı de jaŋara bastady. Būryn qazaq yrymdap balanyŋ tūsauyn özı qūrmetteitın, elge belgılı azamattarǧa ūqsasyn degen nietpen kestıretın edı. Qazır aq matanyŋ üstınde täi-täi basqan balanyŋ aldynda qolyn jaiyp anasy emes, bala taŋdap aluǧa tiıstı bırneşe zat qoiylady. Onyŋ qatarynda aqşa, qamşy, kıtap bar. Iаǧni, bala aqşany taŋdasa – bai, qamşyny taŋdasa – el tızgının ūstaityn azamat, al kıtapty taŋdasa – danyşpan bolady degen ūǧym qalyptasyp ülgerdı. Alaida būl jaŋarǧan ǧūryptyŋ qanşalyqty ǧūmyrly bolatynyn uaqyt körsete jatar.

Balgerdıŋ qamşysy saudaǧa salynbaidy

Qamşy syilau qūrmettıŋ belgısı. Özınen kışı bolsa, sol qolymen, qyz balaǧa örım jaǧynan, ülken kısıge sabynan ūstatqan. Eluge deiın tobylǧy sapty qamşy syiǧa tartsa, eluden asqan soŋ tūiaq basty qamşy syilaǧan. Al emşı-balgerlerdıŋ qamşysy saudaǧa salynbaǧan. Öitkenı jyn-şaitandy quatyn qasietı bar qamşy öte qūndy, onyŋ baǧasy joq dep eseptegen. Sondyqtan bata bergen adamǧa rizaşylyqpen syilaǧan. Emşı-balgerler qamşysyn qasköi, zūlym küşterden qorǧauşy ärı adamǧa jabysqan aurudy deneden şyǧaratyn qūral retınde paidalanǧan. Äsırese, jylqy terı sıŋgen qamşysydan jyn-şaitan, perı qatty qorqady degen ūǧym bolǧan. Al aiaǧy auyr äiel bosanar sätte qamşyny törıne ılıp qoiǧan.

Qamşymen emdeitınder de bar

Mūndai senım älı de bar. Jazira qamşynyŋ kömegımen emdeidı. Auru-syrqaudy ǧana emes, tıl-köz tigende qamşynyŋ kömegı köp deidı. – Qamşynyŋ basty qasietı – adamnyŋ jon arqasynan bırneşe ret ūrǧan kezde ızı qalmaidy. Men de düre soqqandai ūrmaimyn. Bıraq äserın adam sezedı. Köp adam qamşyny sıltegen uaqytta tiıp keter dep qorqasoqtaidy. Bıraq eşqaşan tigen emes. Tek közdegen jerıŋe ǧana tiedı. Al arqasyna qamşy tigen adamnyŋ, qūrys-tyrysy jazylyp, jeŋıldenıp qalǧanyn sezınetının aitady. Öitkenı adam boiyna jinalǧan tıl-köz, auru – barlyǧy qamşynyŋ küşımen şyǧyp ketedı. – Maǧan būl qasiet ata-babamnan daryǧan. Alǧaşynda män bergen joqpyn. Bıraq qatty auyryp, mazam kettı. Qamşymen emdeu ädısın qoldanbai tastap ketken kezım de boldy. Bıraq belgısız bır küş mazamdy aldy. Al adamdardy emdesem, özımdı jeŋıl sezınemın, – deidı Jazira.

Qazaqta qanşa balaŋ bar dep sūramaǧan

Keregede ılulı tūrǧan qamşynyŋ sanyna, qalai jasalǧanyna qarap, sol üidıŋ qanşa balasy bar, onyŋ neşe ūly, neşe qyzy bar ekenı bılıp otyrǧan. Mysaly, neke qamşysy. Üilener aldynda basyna tas salǧyzǧan tobylǧydan jasaǧan jıgıttıŋ qamşysy qyzdyŋ közıne bırden tüsetın bolǧan. Ärine, qyz taspen kömkerılgen qamşyny taŋdau arqyly kelısımın bergen. Al doiyr – juan, salmaqty taspadan örılgen qamşyny barymtaşy, jaugerşıler ūstaǧan. Onyŋ örımı de ūzyn bolǧan. Aŋşylarǧa arnalǧan qamşynyŋ ūşyna qorǧasyn salynǧan. Öitkenı ūzyndyǧy ekı qūlaş qamşymen aŋǧa şyǧuǧa da, siyr aidaǧanda da yŋǧaily. Al üiır qamşy degen saby üş buyndy bolǧan. Ony jylqy aidaǧanda şalma retınde paidalanǧan. Būdan özge de qamşynyŋ türı köp.

Qamşynyŋ da türı bar

Atap aitsaq: 1. Sündet qamşy. 2.Bäige qamşy. 3.Kökpar qamşy. 4.Doiyr qamşy. 5.Neke qamşysy. 6. Sop qamşy. 7.Üiır qamşy. 8.Noǧai qamşy. 9. Baptau qamşy. 10. Aŋşy qamşy. 11.Barymta qamşy. 12. Bäsıre qamşy.

Qamşyny örımıne qarai paidalanǧan

Qazaq qamşyny örım türıne qarai da bölgen. Üşeuden bastap qyryq örım qylyp öretın bolǧan.

1. Üş ne tört örım. Ol qaiystan örılgen, bäige qamşyǧa qolailysy.
2. Alty örım.Osy oraida "Äi, alty örım būzau tıs, köp byljyramai attan tüs!" dep örımşıler köp aitatyn.
3. Segız örım, tört qyrly. Būl mal aidauǧa qolaily qamşy. Osy örımdı sop, üiır, noǧai qamşylarǧa da qoldanǧan.
4. On ekı örım. Sändıkke laiyqty qamşyda paidalanylady.
5. Qyryq örım. Oǧan taramys qoldanylady. Örımşıler arasynda qaiys taspadan qyryq örımdı de jasaǧandar bolǧan.

Qamşy qanşa bölıkten tūrady?

Qamşy negızgı ülken ekı bölıkten tūrady: örımı jäne saby. Sodan keiın bas, düm, alaqan, büldırge, oram, kejege şejemei, aidar, moinaq, bürkenşek, bunaq, bauyr, şaşaq özek, tüiın, şyǧyrşyq, topşy, tüinek dep bölınedı. Qamşy saby köbınese 4-7 tūtam tobylǧydan, elıktıŋ siraǧynan, kiıktıŋ müiızınen jasalyp, barynşa äsemdeledı. Onyŋ terımen qaptalǧan qolǧa ūstaityn bölıgı – tūtamy (tūtqasy), oǧan tesılıp ötkızgen qaiys taspa – büldırgısı dep atalady. Şeberler qamşynyŋ sabyna erekşe köŋıl bölıp, ony jez bauyrlap, moinaqtap, temır ne jezben, bylǧarymen, qaiyspen orap tastaidy. Qamşy örımı alaqanynan saptyq moiynǧa bürkenşık arqyly jez, mys şegelermen toitaryp bekıtıledı nemese taspa arqyly moinaqqa bürkemeleu arqyly jalǧaidy. Keibır örımşıler alaqannyŋ sap jaǧyn ädeiı ūzyn etıp qaldyryp, ony sapqa ūzyna boiy "bauyrlaq" etıp, syrtynan taspany oraidy. Örım men alaqannyŋ qosylǧan jerı – şemejei. Onyŋ üstınen tüinektep qaiys şaşaq taǧyp qoiady. Elık, kiık siraǧynan temır, jez, terımen moinaqtap, oram salyp, şaşaqtalǧan qamşy öte sändı de baǧaly bolady.

Qamşy tarihy

Qamşy sözınıŋ şyǧu tegı turaly bırneşe nūsqalar aitylady. "Qamşy" sözındegı "qam" tübırı qazaq tılınde bırneşe ūǧymǧa ie. Qam – şikı, şylǧi, şala, qam-qareket, qimyl, aila, täsıl, amal, qam-uaiym, qaiǧy, qamyǧu, qam-qamdanu, äzırlenu, daiarlanu. Ärı qarai: qamba, qamau, qamal, qamtu sözderı men terısı qūndy aŋdar qama, qamar, qamşat; qymbat matalar – qamqa, qamqap bolyp keledı de, barlyǧynyŋ tübırı qam degen sözden tüzıledı. Qamşy örımı ilenbegen şikı, şylǧi terıden de örıle beretındıkten ärı keide bır ūǧym beretın osy sözder qosarlana aityla beretındıkten: qam – şikı, qamşy, qam – şylǧi-qamşy türınde qamşy sözı qalyptasty degen tūjyrym bar. Qamşy – at-kölık, mal aidauǧa arnalǧan jabdyq. Qamşy – qorǧanuǧa, qarsylasyn ūryp-jyǧuǧa arnalǧan suyq qaru. Qamşygerlık – qorǧana bıletın jäne äbjıl qimyldap, jauyn jairatyp salatyn da şeberlık. Köşpelı tırlık saltyna bailanysty qazaqtyŋ eŋbektengen balasynan eŋkeigen kärısıne deiın qamşy ūstaǧan, at-kölık mınetın. Ärkımnıŋ özıne laiyq, özıne tän qamşylary bolady. Atqa mıngende qolynda, qonyşynda, bılegınde, belınde, taqymynda, erınıŋ aldy-artynda, üstınde ılulı tūrady. Keide tıptı qarbalas sätte auyzǧa da köldeneŋ tısteidı. Al üide otyrǧan kezde qamşy keregenıŋ basynda, kögınde, uyq qarynda, syrtqy dödege men beldeude nemese aşada qystyruly tūrady. Qarbalas kezderı kiız-syrmaq astynda, tıptı tızenıŋ astynda jatady. Ärkımnıŋ qamşysy özı qoiǧan jerınde tūruǧa tiıstı.

Äielge qamşyny qai kezde jūmsaǧan

Äielge tek jauyngerlık zamanda qamşy jūmsaǧan. Ūrysqa ketıp bara jatqanda, artynan ılesıp, küieuın qimai, jylaǧan äieldı erı attyŋ üstınde tūryp, qamşymen salyp qalǧan. Şaiqas kezınde erı jazym bolsa, "ölerıŋdı bılıp, köŋılıŋ suysyn" dep qamşy sıltegen ekensıŋ dep joqtau aitsa, aman-esen oralsa "men joqta özgege köz salmasyn degenıŋ ǧoi" dep ūǧady eken. Al jai, elde tynyştyq kezde atyna mınıp, jolauşylap bara jatqan erınen äielı "Qaida barasyŋ?" dep sūramaǧan. Öitkenı ol jaman yrymǧa sanalǧan. Sondyqtan äielı erınıŋ qai jaqqa jol jüretının künı būryn sūraityn bolǧan. Al, atqa mınıp, däl jol jüretın kezde sūrsa, qamşymen salyp jıberetın bolǧan.

Qamşy qalai jasalady?

Qamşynyŋ saby elıktıŋ tūiaǧynan, taueşkınıŋ müiızınen, tobylǧydan jasalǧanda tört tūtam, taueşkı, elıktıŋ siraǧynan jasalsa, üş tūtam bolyp jasalady. Al mal qaitarǧanda, arba, şana aidaǧanda ekı-üş qūlaş bolady. Qamşy jasauǧa degen qyzyǧuşylyǧy student kezınen bastalǧan Aqjol Jabaǧiev – qazır öz ısınıŋ şeberı. Ol ūlttyq düniege degen sūranys artty deidı. – Men basynda tek dombyra jasaitynmyn. Qamşy jasaudy keiın üirendım. Bıraq qamşyny ne üşın qoldanǧanyn bılmeseŋ, ony jasau bekerşılık. Men kez kelgen türın jasaimyn. Bıraq baǧasy da soǧan laiyq. Eŋ arzany 8 myŋ teŋge tūrady. Soŋǧy kezderı sūranys arta bastady. Būryn tek körmege ǧana şyǧaratyn bolsaq, endı estelık retınde syilaityn bolǧan. Öitkenı qamşy syilau ülken qūrmet belgısı. Sondyqtan köbıne ülken keşterde syily adamdarǧa qūrmet körsetu üşın qamşyǧa tapsyrys berıp jatady. Tıptı qytailar arnaiy tapsyryspen kelıp jasatty.

Qadırın bılgen adam ǧana qamşyny üiınde ūstaǧan jön deidı şeber

– Öitkenı onyŋ jasalu ädısı de oŋai emes. Negızınen siyrdyŋ müiızınen jasaimyn. Al ekı müiızdı bırıktıru üşın ışıne aǧaş salynady. Kiıktıŋ siraǧynan da jasaimyz. Bıraq onyŋ baǧasy 30 myŋ teŋgeden joǧary tūrady. Aldymen qamşynyŋ basyn jasap alady. Sabynyŋ basynan siyr terısınen üş taspadan 40 taspaǧa deiın öredı. İlengen terını üş elı etıp kesedı de ūzyndyǧyn onyŋ salasyna qarai sydyrǧydan ötkızedı. Sosyn jalpaqtyǧyn, enın, qalyŋdyǧyn retteidı. Osyndaǧy sydyrǧyny üş tūtam tobylǧydan jasap alady. Örım äbden daiyn bolǧanda oǧan alaqan jasaidy. Tobylǧy sapty qamşyǧa bauyrymen örıluge tiıstı. Bauyryn tobylǧyǧa orap ūstatqan qamşynyŋ atauy – "Qazaqtyŋ ala qamşysy".

Jazuşyǧa būiyrǧan qamşy

1960 jyly Säbit Mūqanovtyŋ 60 jyldyq mereitoiy ötedı. Kenen Äzırbaev ta mereitoiǧa jinalǧandardy Qordaiǧa qonaqqa şaqyrady. Sol jerde Säbitke kümıstelgen er tūrmany bar säigülık mıngızıp, qolyna kümıs sapty qamşy syilaidy. Oǧan mıngen Säbit şalqaqtap, attan tüspei qoiady. Būl qylyǧyn körgen Hamit Erǧaliev qamşyny bıldırtpei ūrlap alyp, Safuan Şaimerdenovtıŋ kölıgıne tyǧyp qoiuyn ötınedı. Säbit qamşysyn ızdep, şarq ūrǧanda ekeuı syr bıldırmei otyrady. Ekeuı de toidan soŋ, qamşyny iesıne qaitarudy ūmytyp ketedı. Keiın qaitaryp beremın dep jürgende, üiınıŋ törınde ılulı tūrǧan qamşyny Safuannyŋ balasy örımın jazyp, konkige bau etıp taǧyp alady. Sol bala Saian Şaimerdenov keiın ataqty hokkeişı, jetı dürkın KSRO chempiony atanady. Safuan balasynyŋ sportta ülken jetıstıkke jetuıne Säbittıŋ qamşysynyŋ äserı bolǧan şyǧar dep eske alady eken. Qazaq osylai el aldynda jürgen jaqsy adamdardyŋ qamşysyn yrymdap, qalap alyp otyrudy būrynnan ädetke ainaldyrǧan.  

---