Qazaq qamshyny tek qol qarýy men qorǵaný úshin ǵana ustamaǵan, adamnyń tili jetpeıtin jerde jetkizetin sııaqty qasıetteri de bar dep qasterlegen
Sońǵy kezdegi áleýmettik jelidegi kóptegen pikirtalastan qazir qazaqtyń qamshysyn aýyzǵa alǵanda aldymen áıeldiń "jynyn" qaǵatyn qural retinde qabyldaıtynyn bilidk. Alaıda atam qazaq úshin qamshy – tek er qarýy ǵana emes, onyń atqaratyn qyzmeti ártúrli bolǵan.
Qamshynyń qasıeti
Ulttyq salt-dástúrdi dáriptep júrgen jýrnalıst Ómirzaq Aqjigit qazaq úshin qamshynyń atqarar róli zor deıdi. Onyń aıtýynsha, qazaqtyń kez-kelgen salt-dástúriniń astary bar.
– Qazaqta til jete bermeıtin nemese aıtýǵa aýyz barmaıtyn sózderdiń ornyna qamshyny qoldanatyn ádet bolǵan. Qashanda ataly sózge toqtaǵan qazaq úshin qamshynyń qoldaný aıasy óte keń. Qolynda qamshysy bar qazaq aıbarly kóringen. Attyly adam qamshysyn úıirgende odan seskenbeıtin adam bolmaǵan.
Qazaqta aıtar sózi kóńiline keletinin bilgen kezde qamshyny qoldanǵan. "Qamshynyń saby synsa – qatyn óledi, pyshaq saby synsa – kúıeýi óledi" degen de yrym bar. Eger qaıtys bolǵan adamnyń kim ekenin sózben jetkize almasa da, qamshyny qoldanǵan.
Sonymen qatar qyzǵa quda túse kelgen adam qamshysyn tórge belgi retinde ilip ketken. Eger jigit jaq keshigip, ne qyz jaq aınyp qalsa, qamshyny ıesine qaıtaryp beretin bolǵan. Al tórde ilýli turǵan qamshyny kórse, aıttyrǵan adamy bar degendi bildirgen.
Jalpy úıge kelgen kisi qamshysyn ala kirmeıtin bolǵan. Eger syrtqa tastap ketpeı, úıge ala kirse, daýlasýǵa kelgenin bildiredi. Al ala kirgen qamshyny ortaǵa tastasa, bitimge kelýge shaqyrǵany, – deıdi Ómirzaq aǵa.
Qamshy – bıliktiń sımvoly. Otbasynda da
Ómirzaq Aqjigit qazaqtyń salt-dástúrleriniń kóbi umyt bola bastaǵanyna qynjylys bildiredi. Óıtkeni halyq dástúrdi emes, nan tabýmen basy qatyp júr deıdi. Umyt bolǵan dástúrlerdi jańǵyrtý maqsatynda ózi qyzdaryn uzatqanda kúıeý balalaryna qamshy syılaǵan eken.
– Qyzdarym kúıeýge shyqqanda olarǵa kitap, al kúıeý balalaryma qamshy syıladym. Qamshy – bıliktiń sımvoly. Kúıeý balalaryma "eger qyzymnyń aıtqany durys bolmasa, janjal shyǵaryp, uıatqa qalmańdar. Eki-úsh ret jaımen eskertip aıt. Qaıta tárbıeleımin dep oılama. Bolmasa, mynaýmen bir tartyp jiber" dedim. Biraq qansha jyl boldy. Áli qamshy jumsaǵanyn estigen joqpyn. Qamshy úılerinde tórde ilýli tur. Mende de úıde tórde portret emes, qazaqtyń qara dombyrasy men ákemnen qalǵan tobylǵy sapty qamshy ilinip tur, – deıdi Ómirzaq aǵa.
Tusaý kesýdegi jańa yrym
Qazaqta ýaqyt óte kele tusaý kesý rásimi de jańara bastady. Buryn qazaq yrymdap balanyń tusaýyn ózi qurmetteıtin, elge belgili azamattarǵa uqsasyn degen nıetpen kestiretin edi.
Qazir aq matanyń ústinde táı-táı basqan balanyń aldynda qolyn jaıyp anasy emes, bala tańdap alýǵa tıisti birneshe zat qoıylady. Onyń qatarynda aqsha, qamshy, kitap bar.
Iaǵnı, bala aqshany tańdasa – baı, qamshyny tańdasa – el tizginin ustaıtyn azamat, al kitapty tańdasa – danyshpan bolady degen uǵym qalyptasyp úlgerdi. Alaıda bul jańarǵan ǵuryptyń qanshalyqty ǵumyrly bolatynyn ýaqyt kórsete jatar.
Balgerdiń qamshysy saýdaǵa salynbaıdy
Qamshy syılaý qurmettiń belgisi. Ózinen kishi bolsa, sol qolymen, qyz balaǵa órim jaǵynan, úlken kisige sabynan ustatqan. Elýge deıin tobylǵy sapty qamshy syıǵa tartsa, elýden asqan soń tuıaq basty qamshy syılaǵan. Al emshi-balgerlerdiń qamshysy saýdaǵa salynbaǵan. Óıtkeni jyn-shaıtandy qýatyn qasıeti bar qamshy óte qundy, onyń baǵasy joq dep eseptegen. Sondyqtan bata bergen adamǵa rızashylyqpen syılaǵan.
Emshi-balgerler qamshysyn qaskóı, zulym kúshterden qorǵaýshy ári adamǵa jabysqan aýrýdy deneden shyǵaratyn qural retinde paıdalanǵan. Ásirese, jylqy teri sińgen qamshysydan jyn-shaıtan, peri qatty qorqady degen uǵym bolǵan. Al aıaǵy aýyr áıel bosanar sátte qamshyny tórine ilip qoıǵan.
Qamshymen emdeıtinder de bar
Mundaı senim áli de bar. Jazıra qamshynyń kómegimen emdeıdi. Aýrý-syrqaýdy ǵana emes, til-kóz tıgende qamshynyń kómegi kóp deıdi.
– Qamshynyń basty qasıeti – adamnyń jon arqasynan birneshe ret urǵan kezde izi qalmaıdy. Men de dúre soqqandaı urmaımyn. Biraq áserin adam sezedi. Kóp adam qamshyny siltegen ýaqytta tıip keter dep qorqasoqtaıdy. Biraq eshqashan tıgen emes. Tek kózdegen jerińe ǵana tıedi. Al arqasyna qamshy tıgen adamnyń, qurys-tyrysy jazylyp, jeńildenip qalǵanyn sezinetinin aıtady. Óıtkeni adam boıyna jınalǵan til-kóz, aýrý – barlyǵy qamshynyń kúshimen shyǵyp ketedi.
– Maǵan bul qasıet ata-babamnan daryǵan. Alǵashynda mán bergen joqpyn. Biraq qatty aýyryp, mazam ketti. Qamshymen emdeý ádisin qoldanbaı tastap ketken kezim de boldy. Biraq belgisiz bir kúsh mazamdy aldy. Al adamdardy emdesem, ózimdi jeńil sezinemin, – deıdi Jazıra.
Qazaqta qansha balań bar dep suramaǵan
Keregede ilýli turǵan qamshynyń sanyna, qalaı jasalǵanyna qarap, sol úıdiń qansha balasy bar, onyń neshe uly, neshe qyzy bar ekeni bilip otyrǵan.
Mysaly, neke qamshysy. Úılener aldynda basyna tas salǵyzǵan tobylǵydan jasaǵan jigittiń qamshysy qyzdyń kózine birden túsetin bolǵan. Árıne, qyz taspen kómkerilgen qamshyny tańdaý arqyly kelisimin bergen.
Al doıyr – jýan, salmaqty taspadan órilgen qamshyny barymtashy, jaýgershiler ustaǵan. Onyń órimi de uzyn bolǵan.
Ańshylarǵa arnalǵan qamshynyń ushyna qorǵasyn salynǵan. Óıtkeni uzyndyǵy eki qulash qamshymen ańǵa shyǵýǵa da, sıyr aıdaǵanda da yńǵaıly.
Al úıir qamshy degen saby úsh býyndy bolǵan. Ony jylqy aıdaǵanda shalma retinde paıdalanǵan. Budan ózge de qamshynyń túri kóp.
Qamshynyń da túri bar
Atap aıtsaq:
1. Súndet qamshy. 2.Báıge qamshy. 3.Kókpar qamshy. 4.Doıyr qamshy. 5.Neke qamshysy. 6. Sop qamshy. 7.Úıir qamshy. 8.Noǵaı qamshy. 9. Baptaý qamshy. 10. Ańshy qamshy. 11.Barymta qamshy. 12. Básire qamshy.
Qamshyny órimine qaraı paıdalanǵan
Qazaq qamshyny órim túrine qaraı da bólgen. Úsheýden bastap qyryq órim qylyp óretin bolǵan.
- Úsh ne tórt órim. Ol qaıystan órilgen, báıge qamshyǵa qolaılysy.
- Alty órim.Osy oraıda "Áı, alty órim buzaý tis, kóp byljyramaı attan tús!" dep órimshiler kóp aıtatyn.
- Segiz órim, tórt qyrly. Bul mal aıdaýǵa qolaıly qamshy. Osy órimdi sop, úıir, noǵaı qamshylarǵa da qoldanǵan.
- On eki órim. Sándikke laıyqty qamshyda paıdalanylady.
- Qyryq órim. Oǵan taramys qoldanylady. Órimshiler arasynda qaıys taspadan qyryq órimdi de jasaǵandar bolǵan.
Qamshy qansha bólikten turady?
Qamshy negizgi úlken eki bólikten turady: órimi jáne saby. Sodan keıin bas, dúm, alaqan, búldirge, oram, kejege shejemeı, aıdar, moınaq, búrkenshek, býnaq, baýyr, shashaq ózek, túıin, shyǵyrshyq, topshy, túınek dep bólinedi.
Qamshy saby kóbinese 4-7 tutam tobylǵydan, eliktiń sıraǵynan, kıiktiń múıizinen jasalyp, barynsha ásemdeledi. Onyń terimen qaptalǵan qolǵa ustaıtyn bóligi – tutamy (tutqasy), oǵan tesilip ótkizgen qaıys taspa – búldirgisi dep atalady.
Sheberler qamshynyń sabyna erekshe kóńil bólip, ony jez baýyrlap, moınaqtap, temir ne jezben, bylǵarymen, qaıyspen orap tastaıdy. Qamshy órimi alaqanynan saptyq moıynǵa búrkenshik arqyly jez, mys shegelermen toıtaryp bekitiledi nemese taspa arqyly moınaqqa búrkemeleý arqyly jalǵaıdy.
Keıbir órimshiler alaqannyń sap jaǵyn ádeıi uzyn etip qaldyryp, ony sapqa uzyna boıy "baýyrlaq" etip, syrtynan taspany oraıdy. Órim men alaqannyń qosylǵan jeri – shemejeı. Onyń ústinen túınektep qaıys shashaq taǵyp qoıady.
Elik, kıik sıraǵynan temir, jez, terimen moınaqtap, oram salyp, shashaqtalǵan qamshy óte sándi de baǵaly bolady.
Qamshy tarıhy
Qamshy sóziniń shyǵý tegi týraly birneshe nusqalar aıtylady. "Qamshy" sózindegi "qam" túbiri qazaq tilinde birneshe uǵymǵa ıe.
Qam – shıki, shylǵı, shala, qam-qareket, qımyl, aıla, tásil, amal, qam-ýaıym, qaıǵy, qamyǵý, qam-qamdaný, ázirlený, daıarlaný. Ári qaraı: qamba, qamaý, qamal, qamtý sózderi men terisi qundy ańdar qama, qamar, qamshat; qymbat matalar – qamqa, qamqap bolyp keledi de, barlyǵynyń túbiri qam degen sózden túziledi.
Qamshy órimi ılenbegen shıki, shylǵı teriden de órile beretindikten ári keıde bir uǵym beretin osy sózder qosarlana aıtyla beretindikten: qam – shıki, qamshy, qam – shylǵı-qamshy túrinde qamshy sózi qalyptasty degen tujyrym bar.
Qamshy – at-kólik, mal aıdaýǵa arnalǵan jabdyq. Qamshy – qorǵanýǵa, qarsylasyn uryp-jyǵýǵa arnalǵan sýyq qarý. Qamshygerlik – qorǵana biletin jáne ábjil qımyldap, jaýyn jaıratyp salatyn da sheberlik.
Kóshpeli tirlik saltyna baılanysty qazaqtyń eńbektengen balasynan eńkeıgen kárisine deıin qamshy ustaǵan, at-kólik minetin. Árkimniń ózine laıyq, ózine tán qamshylary bolady.
Atqa mingende qolynda, qonyshynda, bileginde, belinde, taqymynda, eriniń aldy-artynda, ústinde ilýli turady. Keıde tipti qarbalas sátte aýyzǵa da kóldeneń tisteıdi.
Al úıde otyrǵan kezde qamshy keregeniń basynda, kóginde, ýyq qarynda, syrtqy dódege men beldeýde nemese ashada qystyrýly turady. Qarbalas kezderi kıiz-syrmaq astynda, tipti tizeniń astynda jatady. Árkimniń qamshysy ózi qoıǵan jerinde turýǵa tıisti.
Áıelge qamshyny qaı kezde jumsaǵan
Áıelge tek jaýyngerlik zamanda qamshy jumsaǵan. Urysqa ketip bara jatqanda, artynan ilesip, kúıeýin qımaı, jylaǵan áıeldi eri attyń ústinde turyp, qamshymen salyp qalǵan. Shaıqas kezinde eri jazym bolsa, "ólerińdi bilip, kóńiliń sýysyn" dep qamshy siltegen ekensiń dep joqtaý aıtsa, aman-esen oralsa "men joqta ózgege kóz salmasyn degeniń ǵoı" dep uǵady eken.
Al jaı, elde tynyshtyq kezde atyna minip, jolaýshylap bara jatqan erinen áıeli "Qaıda barasyń?" dep suramaǵan. Óıtkeni ol jaman yrymǵa sanalǵan. Sondyqtan áıeli eriniń qaı jaqqa jol júretinin kúni buryn suraıtyn bolǵan. Al, atqa minip, dál jol júretin kezde sursa, qamshymen salyp jiberetin bolǵan.
Qamshy qalaı jasalady?
Qamshynyń saby eliktiń tuıaǵynan, taýeshkiniń múıizinen, tobylǵydan jasalǵanda tórt tutam, taýeshki, eliktiń sıraǵynan jasalsa, úsh tutam bolyp jasalady. Al mal qaıtarǵanda, arba, shana aıdaǵanda eki-úsh qulash bolady.
Qamshy jasaýǵa degen qyzyǵýshylyǵy stýdent kezinen bastalǵan Aqjol Jabaǵıev – qazir óz isiniń sheberi. Ol ulttyq dúnıege degen suranys artty deıdi.
– Men basynda tek dombyra jasaıtynmyn. Qamshy jasaýdy keıin úırendim. Biraq qamshyny ne úshin qoldanǵanyn bilmeseń, ony jasaý bekershilik. Men kez kelgen túrin jasaımyn. Biraq baǵasy da soǵan laıyq. Eń arzany 8 myń teńge turady. Sońǵy kezderi suranys arta bastady. Buryn tek kórmege ǵana shyǵaratyn bolsaq, endi estelik retinde syılaıtyn bolǵan. Óıtkeni qamshy syılaý úlken qurmet belgisi. Sondyqtan kóbine úlken keshterde syıly adamdarǵa qurmet kórsetý úshin qamshyǵa tapsyrys berip jatady. Tipti qytaılar arnaıy tapsyryspen kelip jasatty.
Qadirin bilgen adam ǵana qamshyny úıinde ustaǵan jón deıdi sheber
– Óıtkeni onyń jasalý ádisi de ońaı emes. Negizinen sıyrdyń múıizinen jasaımyn. Al eki múıizdi biriktirý úshin ishine aǵash salynady. Kıiktiń sıraǵynan da jasaımyz. Biraq onyń baǵasy 30 myń teńgeden joǵary turady.
Aldymen qamshynyń basyn jasap alady. Sabynyń basynan sıyr terisinen úsh taspadan 40 taspaǵa deıin óredi. Ilengen terini úsh eli etip kesedi de uzyndyǵyn onyń salasyna qaraı sydyrǵydan ótkizedi. Sosyn jalpaqtyǵyn, enin, qalyńdyǵyn retteıdi.
Osyndaǵy sydyrǵyny úsh tutam tobylǵydan jasap alady. Órim ábden daıyn bolǵanda oǵan alaqan jasaıdy. Tobylǵy sapty qamshyǵa baýyrymen órilýge tıisti. Baýyryn tobylǵyǵa orap ustatqan qamshynyń ataýy – "Qazaqtyń ala qamshysy".
Jazýshyǵa buıyrǵan qamshy
1960 jyly Sábıt Muqanovtyń 60 jyldyq mereıtoıy ótedi. Kenen Ázirbaev ta mereıtoıǵa jınalǵandardy Qordaıǵa qonaqqa shaqyrady. Sol jerde Sábıtke kúmistelgen er turmany bar sáıgúlik mingizip, qolyna kúmis sapty qamshy syılaıdy. Oǵan mingen Sábıt shalqaqtap, attan túspeı qoıady.
Bul qylyǵyn kórgen Hamıt Erǵalıev qamshyny bildirtpeı urlap alyp, Safýan Shaımerdenovtiń kóligine tyǵyp qoıýyn ótinedi. Sábıt qamshysyn izdep, sharq urǵanda ekeýi syr bildirmeı otyrady. Ekeýi de toıdan soń, qamshyny ıesine qaıtarýdy umytyp ketedi.
Keıin qaıtaryp beremin dep júrgende, úıiniń tórinde ilýli turǵan qamshyny Safýannyń balasy órimin jazyp, konkıge baý etip taǵyp alady. Sol bala Saıan Shaımerdenov keıin ataqty hokkeıshi, jeti dúrkin KSRO chempıony atanady.
Safýan balasynyń sportta úlken jetistikke jetýine Sábıttiń qamshysynyń áseri bolǵan shyǵar dep eske alady eken. Qazaq osylaı el aldynda júrgen jaqsy adamdardyń qamshysyn yrymdap, qalap alyp otyrýdy burynnan ádetke aınaldyrǵan.
