(Alaqandaı esse)
Oralhan Bókeıdiń «Tortaı miner aqboz at» degen áıgili áńgimesi esterińizde bolar... Bizdiń de bir Tortaıymyz bolyp edi. Bir klasta oqydyq. Partorgtyń balasy. Áke-sheshesi naǵyz zııaly adamdar. Ásirese, anasy óte meıirimdi. Syrttan kelgen qonaqtyń bári sol úıge túsedi. Bir kúni barshaǵa belgili "Meniń atym - Qojanyń" avtory Berdibek Soqpaqbaevtyń ózin osy shańyraqtan kórdik. Aýylǵa arnaıy kelgen ataqty jazýshyny kútip-baptap jatqan úıdiń bosaǵasynan syǵalap turdyq. Bereket bar edi bul otbasynda. Úıdiń aýlasynda kese shóp jatpaıdy. Sol tap-taza aýlada muntazdaı bolyp osy bala júredi. Ústi-basyna shań juqtyrmaıdy. Iyǵyna asyp alatyn baýy bar ala shalbardy búkil aýylda sol ǵana kıedi. Aýyq-aýyq tor kóz matadan tigilgen shalbardyń aspaly rezeńke baýyn bas barmaǵymen yrǵap-yrǵap, tartyp-tartyp qoıady. Boıy bir-aq tutam, sonysyna qaramaı minezi shaqar. Basynan sóz asyrmaıdy. Al endi qabileti degeniń ǵajap! Kez-kelgen esepti shemishkideı shaǵady. Sabaq aıtsa, ımamǵa uıyǵandaı eltısiń de otyrasyń. Sýretti de kelistirip salady. Endi keremet!
Muǵalimderdiń ózi tań qalady. Tórtinshi klasta-aq kózildirik kıdi. Kózi – mınýs «bes». Biraq sabaqtan ylǵı da plıýs «bes» alady.
Bir kúni apaıymyz kóktem taqyrybyna mazmundama jazdyrdy. Erteńine muǵalim onyń jazǵanyn jatyp kep maqtady. Maqtaıtyndaı bar, mamyr aıyndaǵy Qaratereńniń oıy men qyryn, jazyǵy men qyratyn kórkemdep turyp kestelegen. Madaq estigimiz kelip tanaýymyz deldıip otyrǵan bir top bala lezde shań qaýyp qaldyq. Bir jaǵynan qýandym. Óıtkeni Oralhan aǵamyz aıtqandaı, ol meniń «appaq qardan aqqala jasap oınaǵan bala kúngi dosym» edi. Báribir onyń esil-derti ádebıet emes, esep-qısap bolatyn. Tehnıkanyń syryn bilýge qumarlyǵy birden-aq baıqalyp turatyn. Biz keleshekte onyń dúıim jurtty aýzyna qaratqan maıtalman maman bolatynyna tıtteı de kúmándanbaıtyn edik.
Sóıtip, meniń dosym, bizdiń klastyń alǵashqy «ochkarıgi» Qaırosh, Qaıyrjan Áıpeshov sol tórtinshi klasty bitirgen jazda qum qoınaýyndaǵy Qaratereńnen aýdan ortalyǵy – Aralǵa kóship ketti. Ákesiniń jumysy aýysypty. Ara-tura aýylǵa kelip turdy. Bir-eki jylda yzdıǵan qala balasy boldy da shyqty. Mektep bitirdi. Áskerge bardy. Reseıdiń eń bedeldi oqý ornyna tústi. Túrli sebepke baılanysty oqýyn aıaqtamady. Eski dosymyzdyń eski jarasyn tyrnamaý úshin qaı oqý orny ekenin aıtpaı-aq qoıaıyq. Eger ony bitirgende energetıka salasyndaǵy teńdessiz maman bolatynyna daý joq-ty.
Biz arman qýyp, arman bizdi qýyp, Almatyǵa attandyq. Ol ataqty Aral balyq kombınatynda jumys istedi. Kádimgi qarapaıym jumysshy. Eńbek ozaty. Óıtkeni ol qaı sharýany da júrdim-bardym atqaryp kórgen emes. Odan Almatyǵa ketti. Qıynnan qıystyryp túrli buıymdar jasaıtyn zaýyttarda, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda tynbaı ter tókti. Munda júrgende tehnıka salasyndaǵy bolashaq ǵylym kandıdattary men ǵylym doktorlarynyń dıssertaııasyna qajetti san alýan eksperımentterdi ázirleýge ólsheýsiz úles qosty. Qysqasy, olardyń jumysyn jasap berdi. Aqysyz-pulsyz. Jaqsylap bir qolyn qyssa, jetip jatyr. Bireýge jaqsylyq jasaǵannan lázzat alady. «Máskeý kóz jasyńa senbeıdi» degen fılmde bir ǵylym doktory «Dıssertaııamnyń materıaldaryn daıyndap bergeni úshin Goshaǵa qaryzdarmyn» demeýshi me edi... Bul da sol bir ınstıtýttyń altyn qoldy Goshasy bolatyn.
Oqý tús dep qansha qolqalasaq ta, kónbedi. «Bizdiń mańdaıǵa eki qolymyzben adal eńbek etý jazylǵan sııaqty» deıtin de qoıatyn. Bir kúni keldi. Men oqyǵysy keletinin aıtar dep qýanǵanmyn. Sóıtsem, «Dáýir» baspasynyń gazet basýshysy bolǵym keledi, kómektesińdershi» degeni... Taıaq tastam jerdegi «Dáýirdiń» basshylary beıtanys jigitten ári-beri syr tartyp kórdi de, tııanaqtylyǵyn baıqap, birden jumysqa aldy. Sodan talaı jyl alpaýyt baspahananyń otymen kirip, kúlimen shyqty.
Keıin kún sáýleli, kók maısaly Shymkentke qonys aýdardy. Qazir jıyrma jylǵa jýyqtady, aqparat naryǵynda ózindik orny bar «Aıǵaq» gazetiniń bas mamany. Mamany ǵana emes, altyn qoldy alyby. Baspahanany da basqarady, gazetti de basady, elektr jelisin de iske qosady, tetikterin de jóndeıdi. Bir sózben aıtqanda, bir ózi – bir baspahana. Ońtústik óńirdiń ardaqty azamaty, bilikti basshy, myqty medıamaıtalman Dýlat Ábishtiń egeýli naızasy, qaıraýly qylyshy.
Sol baıaǵy armanshyl Tortaıdy taǵy da eske alar bolsaq, Qaırosh miner aqbozat áli ıesin tapqan joq. Qazaqtyń boz dalasynda quryq ustaǵan jylqyshydan jaltaryp áli kúnge deıin shaýyp júr desedi...
Tabylar seniń ıeń, aqbozat! Bálkim, saǵan Qaırosh dosymnyń ne ulynyń, ne bir nemeresiniń taqymy tıer. Laıym, soǵan jazsyn!
* * *
Búgin sol Qaıroshtyń týǵan kúni! Aqyryn-aqyryn jyljyp otyryp alpysqa keldi...
Baýyrjan OMARULY
