Astrahan men Astananyŋ arasy şamamen 2600 şaqyrymdai. Bız äuelı Mäskeuge ūştyq. Odan ärı reseilık «Pobeda» loukosterımen Astrahan astyq Jasym bar qos müşelde – jylym siyr, Taǧdyrdyŋ aidauymen kettım qiyr. Halyq änı Qytai qazaqtarynyŋ arasynda aty tanymal Mamyr esımdı änşı osylai dep än şyrqaidy. Tek qazaq tılınde än aitatyn Mamyr būl ändı Londondaǧy studiialardyŋ bırınde jaŋa formatta, üş dauysta jazdyrǧan. Tyŋdaǧan adamnyŋ boiy tıtırkenıp, ädettegıden özgeşe küige enerıne men kepıl. Alaida, aitpaǧym basqa edı. Qiyr jailap, qyr qonǧan qazaqtardyŋ arasynda, öz elınen, qandastyrynyŋ qoŋsysynan taǧdyrdyŋ tälkegınen bölınıp, lajsyz özge eldıŋ qūramynda ketkenderı de bar. Bügıngı maqalamyzda sondai ırgelı diasporalardyŋ bırı – Astrahan qazaqtary jaily körgenımız ben oiǧa tüigenımızdı jazbaqpyz. Astrahan men Astananyŋ arasy şamamen 2600 şaqyrymdai. Bız äuelı Mäskeuge ūştyq. Odan ärı reseilık «Pobeda» loukosterımen Astrahan astyq. Kei derekterde «Astarhan», ia bolmasa, «Adjitarhan», «Aştarhan» dep ärtürlı etimologiialyq boljamdar jasalatyn qalaǧa baruşylardyŋ qarasy qalyŋ körındı. Bır ūşaq lyq toldy. Reseidıŋ 115 tarihi qalalarynyŋ tızımıne kıretın būl qalany «Resei Venesiiasy», «Kaspi astanasy» dep te ataidy eken. Sondyqtan bolar, qalada şeteldıkterdıŋ sany jeterlık. Kerek deseŋız, küllı älem jyl saiyn nazaryn tıgetın Nobel syilyǧynyŋ negızın qalaǧan Alfred aqsaqal osy qalada az-kem ömır sürıp, käsıp qylypty. Qalaǧa kele sala, özımızdı uyldyryqty ölkege tap kelgendei sezındık. Qaida qaramaiyq, qyzyl, qara uyldyryqtardyŋ jarnamasynan köz sürınedı. Jergılıktı jūrttyŋ aituynşa, būl – özen balyqtarynan öndırıledı. Onyŋ sapasy teŋız balyqtrynan özgeşe deidı. Qyrly ölkenıŋ qazaǧy bolǧandyqtan, anyq-qanyǧyn baiyptai almadyq. Bızdıŋşe – bärı bır uyldyryq. Zattarymyzdy qonaq üige jaiǧap, qalanyŋ körıktı jerı ärı simvoly ıspettes «Astrahan kremlın» körgenge asyqtyq. Sebebı, kei derekterge süiensek, būl bekınıs uaǧynda jarty älemdı tıtıretken Altyn Orda astanasy Sarai-Batu qalasynyŋ kırpışterınen qalanǧan deitın ǧylymi gipoteza bar eken. Jä, būl turaly säl keiınırek baiandarmyz. 1580-1620 jyldary soǧylǧan Kreml qalanyŋ eŋ körıktı jerı – Edıl men Qūtym özenderınıŋ qiylysar tūsy, Qoiandy töbede ornalasqan. Äu basta, voevoda İ. Cheremisinov 1557-1558 jyldary qalany köşırgende josparlanǧan bekınıs jūmysyna Dei Gubastyi men Mihail Veliaminov jetekşılık jasaidy. Irgesın qalauǧa qaladan 140 şaqyrymdai qaşyqtyqtaǧy Sarai-Batu qalasynyŋ kırpışterın paidalanady. Qazırgı kezde Seliternoe selosynyŋ maŋyndaǧy Aqtöbe özenınıŋ boiynda üiındı töbelerge ainalǧan köne qalanyŋ kırpışterı Astrahanǧa qalai jettı? Su jolymen be, älde, at pen arbanyŋ jäne adam küşı salyndy ma? Būl sūraqtyŋ jauabyn tappadyq. Kremldıŋ de, Sarai-Batudyŋ da maŋyn meken etıp, turisterge jol körsetıp, näpaqa tabatyn gidter būl saualymyzǧa jauap bere almady. Eŋ qyzyǧy, «būlǧaqty kezeŋde» (M. Maǧauin) Mariia Mnişek osy bekınıstı panalapty. «Resei Venesiiasy» nemese «Kaspii Astanasy» degen ataqtarǧa ie Astraxandaǧy Kreml atalmyş qalanyŋ körkı desek te bolady. Bastapqyda – Qyrym xandyǧynan qorǧanu maqsatynda soǧylǧan bekınıstı aǧaştan tūrǧyzǧan. Ortalyqtan qaşyq jatqandyqtan teŋız qaraqşylary men ūry-qarylar da osy maŋdy jiı mekendegen. Tıptı, olardy aitpaǧanda, gruzinnıŋ Vaxtang VI, Teimuraz II sekıldı qaşqyn patşalardyŋ tänı osy jerden mäŋgıge tynys tapqan. Biıktıgı 3 metrden 8 metrge jetetın qamal ırgesınıŋ qalanuyna, jergılıktı xandardyŋ alauyzdyǧyn paidalanyp, Astrahan ölkesın tügel baǧyndyrǧan İvan Groznyi patşanyŋ qosqan ülesı zor. Arab tarixşysy İbn Batutanyŋ özı tamsanǧan Sarai-Batu qalasynyŋ «Astraxan Kremlınıŋ» qabyrǧalaryna qalanyp ketuı osydan kelıp şyǧady. Astrahandaǧy ana tıl Bır kezderı qazaqtyŋ jerı bolǧan Astrahan tarihy aluan qyrly. Ūlttyq qūramy da san türlı. 100-den astam ūlttyŋ ökılı mekendeidı. 1 mlnnan astam halyq bolsa, sonyŋ 200 myŋǧa juyǧy – qazaqtar. Negızınen kışı jüz rularynyŋ ökılderınen qūralatyn qazaqtar barynşa salt-dästürlerı men tılderın saqtap qaluǧa jantalasuda. Özındık tıldık erekşelıkterı de joq emes. Mysaly: «sadaqany» – «niiaz», «şöberenı» – «nementai», «raqmettı» – «sau bol» dep aitady. Al, kısı qaitys bolǧan üidı qonaqqa şaqyryp, köŋıl aitatyn dästürdı «köŋılşai» deidı. Taǧy bır baiqauymyzşa, būryn Astrahan oblysynda 70-ke juyq qazaq mektebı bolǧan eken. Qazır sūryptalyp-ırıktelıp, sonyŋ 30 şaqtysy ǧana qalypty. Onda da qazaq tılın aptasyna bır ret fakultativ türınde ötetın körınedı. Al, bız barǧan Krasnoiar (Qyzyljar) audany, Baibek auylyndaǧy Abai atyndaǧy mektepte 90-şy jyldary «Rauan» baspasynan şyqqan qazaq tılınıŋ oqulyǧy qoldanysta. Sebebı, soŋǧy jyldary şyqqan bızdıŋ oqulyqtar būl jaqtyŋ oqu baǧdarlamasyna sai kelmeidı eken. Bıraq qol qusyryp otyrǧan mūndaǧy aǧaiyndardy körmedık degenmen, aptasyna bır ret bolatyn qazaq tılın qiynsynyp, dau şyǧaratyn ata-analar da joq emes eken. Mūny aty-jönın aitpaudy ötıngen mektep mūǧalımderınıŋ bırı söz arasynda aityp qaldy. Amalsyz ötken tarihty qopardyq. Sonau qiyn-qystau 1945 jyldyŋ özınde 77 qazaq mektebı bolǧan. Salystyru üşın aitar bolsaq, sol zamanda 142 ūlttyq mektep bolǧan. 42 – tatar, 23 – aralas mektep jūmys ıstep tūrǧan. Qazırgıdei qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan zamanda jaǧdai mülde özgeşe. Auyldaǧy aqsaqaldardyŋ «adam özgerdı me, älde zaman özgerdı me?» deitın pälsapalyq sözderın ıştei bır qaitalap, şynaiy aqsaqaldar men qazaq tıldı mektepterdıŋ azaiyp jatqanyna şyn qynjylyp qaldyq. Qūrmanǧazy kiesı Byltyrǧy jyly Elbasy N.Ä. Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda qasiettı jerler taqyryby qozǧaldy. Qai jerde ata-babasynyŋ mazary qalsa, sol jerdı kielı sanaityn qazaq üşın Astrahanda qasterlı oryndar jeterlık. Seiıt baba mazary men Bökei hannyŋ jäne Atan hanymnyŋ, «küi atasy» Qūrmanǧazynyŋ kesenelerın bır tügendesek jetkılıktı. Oblystaǧy maŋyzdy turistık oryndardyŋ bırı sanalatyn Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ mazaryna jylyna 25 myŋǧa juyq turist keledı. Būl mälımettı Qūrmanǧazy atyndaǧy mädeni ortalyqtyŋ ūjymynan estıdık. Volodar audanyndaǧy Altynjar auylyndaǧy Qūrmanǧazy beiıtınıŋ basyna aq şaŋqan kesene ornatylǧan. Aşylu saltanatyna Elbasy N.Ä.Nazarbaev pen Resei ükımetınıŋ basşysy V.Chernomyrdin qatysqan. Däulesker küişı kesenesı özınıŋ erekşe sūlulyǧymen köz tartady. Joba avtory – maŋǧystaulyq Maqsūt Nūrqabaev. Qūrmanǧazynyŋ nemeresı Kärım Qūrmanǧazievtıŋ sözınşe, ädettegıdei bır quǧynnan kelgen Qūrmanǧazy ūly Qūbaşqa juynatyn qūman äkeludı sūraidy. Sonda äkesıne su qūiyp tūrǧan ol jelkeden bastap, jon arqadan belge deiın jalǧasqan jaldy baiqap, jaǧasyn ūstaidy. Keiınırek körgenın ūlyna aityp, ömırınde 200-ge juyq küi şyǧarǧan Qūrmanǧazynyŋ tegın adam bolmaǧanyn jäne onyŋ dosy İşmannyŋ qasyna jerleudı amanat etkenın aitady. Kesenenıŋ basty esıgınen kırıp, kılt solǧa būrylyp jürseŋız, sol jaq betıŋızden arab jazuymen örnektelgen şaǧyn ǧana qūlpytasty baiqauǧa bolady. Būl – Qūrmanǧazynyŋ jan qiyspas dosy İşmannyŋ basyna qoiylǧan belgı. Bertın kele İrannan arnaiy kelgen ǧalymdar qūlpytastan onyŋ atyn oqyp, muzei qyzmetkerlerıne atalǧan aqparatty jetkızedı. Parsy elınıŋ közı aşyq ziialylary mäŋgı dostyqtyŋ kuägerı bolady. Osy estelıkterdı aityp otyrǧan Kärım aqsaqal az-kem ünsız qaldy. Oiyn būzbai otbasylyq albomyna köz jügırtıp, onyŋ Qūrmanǧazy muzeiındegı ūly atasynyŋ keskınıne öte-möte ūqsastyǧyna taŋ qaldyq ta, «arman-ökınışıŋız bar ma?» dep oqys saual tastadyq. «İä, ökınışım az emes. Dombyra tartudy üirene almadym. Sol ökınış. Uaǧynda den qoimadym. Köŋıl-küiım bolmaǧanda «Saryarqa» men «Balbyrauyndy» tyŋdaimyn. Qan qysymym köterılıp, qinalǧanda Ata basyna baramyn» degen jauap aldyq. Astrahan qazaqtary Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlyn auyz ekı tılde «Ata» dep aitady. Dombyra ūstap, öner jolyna tüsemın deitın būl jaqtyŋ qazaqtary bır qolyna dombyra, ekınşı qolyna taba nan alyp, Ata basyna tüneidı. Eger tüsıne dombyra körınse, däulesker küişı, al, taba nan kırse, qarapaiym şaruǧa beiımdelgendı dūrys köredı. Halyq senımıne şek bar ma?! Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūly atyndaǧy audandyq mädeniet ortalyǧynyŋ janyndaǧy muzei qyzmetkerı Jūmaqyz İmanbaevanyŋ sözıne sensek, bala kötermegen jas kelınşek muzeidegı küişı biustın jüregıne basyp, «Ata, otbasy qūrǧanymyzǧa jetı jyl boldy. Säbiımız joq edı. Sızden säbi tılep keldım» deidı. Araǧa bır jyl salyp, säbiın qūşaqtap, muzei qyzmetkerlerıne alǧysyn aityp ketedı. Biust demekşı, belgılı ǧalym Noel Şaiahmetov jasaǧan küişı beinesınıŋ halyqpen qauyşuy da erekşe. Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary Ata mazaryn qazyp, onyŋ biustın jasau turaly tapsyrma tüsedı. Almatydan arnaiy kelgen ǧalymdar ekı kün boiy qazba jūmystaryn jürgıze almai äbıgerge tüsedı. Qabırden şyqqan jylandar tap-tap berıp, jūmysty mülde toqtatyp tastaidy. Sonda, jergılıktı aqsaqaldardyŋ aitqanyn tyŋdap, qūrbandyq şalyp, Ata äruaǧyna Qūran baǧyştaǧanda älgındei jaittar sappa tyiylady. Dındı memleketten bölıp, ateistık qoǧam qūrmaqşy bolǧan keŋes zamanynda osyndai da oqiǧalar bolǧan. Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ kesenesınde Ata äruaǧyna Qūran baǧyştap, muzei aralap jürıp, eleusızdeu tūrǧan eskı dombyraǧa közımız tüstı. Jūmaqyz apamyzdan sūraǧanymyzda küişınıŋ közın körgen köne jädıger eken. Alyp qarauǧa batpadyq. Bızsız de italian ǧalymdary zerttep, baǧasyn berıp tastapty. Jasalǧanyna 200 jyldai uaqyt ötse de, dombyrdaǧy notalardyŋ ornalasuy men däldıgı qazırgı zamanaui aspaptardan eş kem emes. Būl – batys ǧalymdarynyŋ baǧasy. Aǧylşyn aqyny Oskar Uaildtyŋ «öner – ömırdıŋ özı, ol ölımdı bılmeidı» degen dana sözın erıksız eske aldyq. Astrahan azamattary Oblysta «Joldastyq» qazaq bırlestıgı tolyq qandy jūmys ıstep tūr. Audandarda tügelge derlık filialdary bar. Ūlttyq qūndylyqtarymyz ben salt-dästürımızdı nasihattaityn «Aq-arna» oblystyq gazetın şyǧaryp otyr. Myŋ tirajben taraityn basylym qazaq jäne orys tılderınde jaryq köredı. Bırlestık töraǧasy – Nūrlan Qandyqov esımdı janyp tūrǧan jas jıgıt. Özı osyndaǧy oblystyq dumanyŋ deputaty. Aldyn eŋ ırı Narimanov audanynyŋ basşysy qyzmetın atqarǧan. Aita ketetın jait, bügınde oblystyq dumadaǧy 6 deputat qazaq ūltynan. Nūrlannyŋ bastamasymen biyldan bastap, «Joldastyq» dep atalatyn Astrahandaǧy aǧaiyndardyŋ basyn qosqan ülken toi ūiymdastyrylypty. Bızder osy torqaly toidyŋ kuägerı boldyq. 10 myŋ qazaq jinalǧan toidy köŋıl tolqymai qaramau mümkın emes edı. Ūmyt bola bastaǧan tüie bäigenı tamaşalap, taspaǧa jazyp aldyq. Alystaǧy aǧaiyndar märe-säre. Köpten körmegen quanyştaryn basa almai, kiız üi tıgıp, Narimanov audanyndaǧy Djakuevka auylyn duyldatyp jıberdı. Djakuevka qadym zamandardan qalmaqty jerı. Uaqyt öte kele, qazaqtar yǧystyryp, qalmaqtar özge jaqqa köşuge mäjbür bolǧan. «Toidyŋ bolǧanynan boladysy qyzyq» degen mäteldı tılge tiek etken qandastar atalǧan şaraǧa arnaiy şaqyrylǧan qazaq estradasynyŋ jūldyzy Roza Rymbaevanyŋ önerın tamaşalaǧanşa asyqty. Jandy dauyspen bır saǧattan astam ekı tılde än şyrqaǧan Roza Quanyşqyzynyŋ önerın moiyndamasqa şaraŋ joq. Az-kem sūhbattasyp ülgerdık. «Qazaqtar qaida şaqyrsa da bara beremın. Keide tegın-aq bara salamyn» degen qazaqtyŋ Rozasynyŋ mūndai erlıgın qalaişa jazbaisyŋ. Mūnda qyzmettegı qazaqtar az emes. Mysaly, Astrahan oblysy gubernator äkımşılıgınıŋ jetekşısı – Qanat Şantemırovpen joǧaryda jazǧan toida tanystyq. Zapastaǧy polkovnik. 2008 jyldan berı atalǧan qyzmettı abyroimen atqaryp keledı. 1989 jyly «Erlıgı üşın» medalımen marapattalǧan. Reseidegı Prezident sailauynda V.V.Putinnıŋ senımdı ökılı bolǧan. Bır ūl, ekı qyzy bar. «Bır qyzym Almatyda tūrady. Jylyna bır ret elge kelıp tūruǧa tyrysamyn», - deidı. Jasyratyny joq, Astrahan asyp, kölıkten qatty qinaldyq. Krasnoiarsk, Volodar, Harabalinsk, Narimanov audandaryn aralauǧa aiaq artarǧa zar boldyq. Osyndaǧy qazaq aǧaiyndarymyz ben Qanat aǧamyz qūşaq jaiyp, ketkenşe bar jaǧdaiymyzdy jasady. Ūmytyp baram, qazaqtardyŋ toiyn dürkıretıp ötkızgen Narimanov audanynyŋ basşysy Valerii Äljanovtyŋ anasy – qazaq eken. Bar qonaqtyŋ köŋılın tabuǧa tyrysyp, zyr jügırıp jür. Jasy ülken aqsaqaldar «bızdıŋ jien», - dep ezu tartady. «Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn!» degen. Eŋ bır qyzyq derek – 2016 jyly ǧalamşarymyzdyŋ eŋ qart tūrǧyny retınde Astrahan oblysy, Krasnoaiar audany, İslamǧazy auylynyŋ tūrǧyny Tänzila Bisembeeva tanylǧan. Sol jyldyŋ nauryz aiynda Tänzila apamyz 120 jasqa tolypty. Keşegı ötken tarihqa üŋılsek, II Düniejüzılık soǧysta Astrahan qazaqtarynyŋ arasynan 4 bırdei Keŋes Odaǧynyŋ Batyrlary şyqqan. Sosialistık Eŋbek Erı atanyp, «Daŋq» ordenınıŋ tolyqqandy kavalerı atanǧany qanşama. Ekı apta meken bolǧan Astrahanmen qimai qoştastyq. Jarlysy men bai teŋ qūt meken sekıldı körındı. Bır şaŋyraqtyŋ astynda tatu-tättı tırşılık etıp jatqan qanşama ūlt pen ūlystyŋ ökılderınıŋ beibıt ömırı üzılmesın dep tıledık. El jaqqa qarap, jaqsy jaŋalyq kütken qandastarǧa qaita ainalyp keluge uäde ettık. Balyǧy taidai tulaǧan, baqasy qoidai şulaǧan Aq Edıldıŋ boiyn armansyz araladyq. «Qazaqtyŋ tarihy – netken bai tarih!» dep oi qūşqan küiı elge jinaldyq. Keter sätte «Qazaqstanym aman bolsyn! Raqmet! Sau bolyŋyzdar. Nazarbaevqa sälem aityŋyz. Reseidıŋ kempırı sälem aitty» dep qol būlǧap qimai qoştasqan Baibek auylynyŋ tūrǧyny Altynai Übışqyzynyŋ amanatyn arqalap attandyq. Aldymyzda özge elder bar edı. Sebebı, tarydai şaşyraǧan ärbır qazaqtyŋ tarihyn baiandaityn tarihi saparymyzdy jalǧastyramyz.
Avtor: Oljas BERKINBAEV
Astana-Astrahan-Astana
