Astrahan men Astananyń arasy shamamen 2600 shaqyrymdaı. Biz áýeli Máskeýge ushtyq. Odan ári reseılik «Pobeda» loýkosterimen Astrahan astyq Jasym bar qos múshelde – jylym sıyr, Taǵdyrdyń aıdaýymen kettim qıyr. Halyq áni Qytaı qazaqtarynyń arasynda aty tanymal Mamyr esimdi ánshi osylaı dep án shyrqaıdy. Tek qazaq tilinde án aıtatyn Mamyr bul ándi Londondaǵy stýdııalardyń birinde jańa formatta, úsh daýysta jazdyrǵan. Tyńdaǵan adamnyń boıy titirkenip, ádettegiden ózgeshe kúıge enerine men kepil. Alaıda, aıtpaǵym basqa edi. Qıyr jaılap, qyr qonǵan qazaqtardyń arasynda, óz elinen, qandastyrynyń qońsysynan taǵdyrdyń tálkeginen bólinip, lajsyz ózge eldiń quramynda ketkenderi de bar. Búgingi maqalamyzda sondaı irgeli dıasporalardyń biri – Astrahan qazaqtary jaıly kórgenimiz ben oıǵa túıgenimizdi jazbaqpyz. Astrahan men Astananyń arasy shamamen 2600 shaqyrymdaı. Biz áýeli Máskeýge ushtyq. Odan ári reseılik «Pobeda» loýkosterimen Astrahan astyq. Keı derekterde «Astarhan», ıa bolmasa, «Adjıtarhan», «Ashtarhan» dep ártúrli etımologııalyq boljamdar jasalatyn qalaǵa barýshylardyń qarasy qalyń kórindi. Bir ushaq lyq toldy. Reseıdiń 115 tarıhı qalalarynyń tizimine kiretin bul qalany «Reseı Veneııasy», «Kaspı astanasy» dep te ataıdy eken. Sondyqtan bolar, qalada sheteldikterdiń sany jeterlik. Kerek deseńiz, kúlli álem jyl saıyn nazaryn tigetin Nobel syılyǵynyń negizin qalaǵan Alfred aqsaqal osy qalada az-kem ómir súrip, kásip qylypty. Qalaǵa kele sala, ózimizdi ýyldyryqty ólkege tap kelgendeı sezindik. Qaıda qaramaıyq, qyzyl, qara ýyldyryqtardyń jarnamasynan kóz súrinedi. Jergilikti jurttyń aıtýynsha, bul – ózen balyqtarynan óndiriledi. Onyń sapasy teńiz balyqtrynan ózgeshe deıdi. Qyrly ólkeniń qazaǵy bolǵandyqtan, anyq-qanyǵyn baıyptaı almadyq. Bizdińshe – bári bir ýyldyryq. Zattarymyzdy qonaq úıge jaıǵap, qalanyń kórikti jeri ári sımvoly ispettes «Astrahan kremlin» kórgenge asyqtyq. Sebebi, keı derekterge súıensek, bul bekinis ýaǵynda jarty álemdi titiretken Altyn Orda astanasy Saraı-Batý qalasynyń kirpishterinen qalanǵan deıtin ǵylymı gıpoteza bar eken. Já, bul týraly sál keıinirek baıandarmyz. 1580-1620 jyldary soǵylǵan Kreml qalanyń eń kórikti jeri – Edil men Qutym ózenderiniń qıylysar tusy, Qoıandy tóbede ornalasqan. Áý basta, voevoda I. Cheremısınov 1557-1558 jyldary qalany kóshirgende josparlanǵan bekinis jumysyna Deı Gýbastyı men Mıhaıl Velıamınov jetekshilik jasaıdy. Irgesin qalaýǵa qaladan 140 shaqyrymdaı qashyqtyqtaǵy Saraı-Batý qalasynyń kirpishterin paıdalanady. Qazirgi kezde Selıternoe selosynyń mańyndaǵy Aqtóbe ózeniniń boıynda úıindi tóbelerge aınalǵan kóne qalanyń kirpishteri Astrahanǵa qalaı jetti? Sý jolymen be, álde, at pen arbanyń jáne adam kúshi salyndy ma? Bul suraqtyń jaýabyn tappadyq. Kremldiń de, Saraı-Batýdyń da mańyn meken etip, týrısterge jol kórsetip, nápaqa tabatyn gıdter bul saýalymyzǵa jaýap bere almady. Eń qyzyǵy, «bulǵaqty kezeńde» (M. Maǵaýın) Marııa Mnıshek osy bekinisti panalapty. «Reseı Veneııasy» nemese «Kaspıı Astanasy» degen ataqtarǵa ıe Astraxandaǵy Kreml atalmysh qalanyń kórki desek te bolady. Bastapqyda – Qyrym xandyǵynan qorǵaný maqsatynda soǵylǵan bekinisti aǵashtan turǵyzǵan. Ortalyqtan qashyq jatqandyqtan teńiz qaraqshylary men ury-qarylar da osy mańdy jıi mekendegen. Tipti, olardy aıtpaǵanda, grýzınniń Vaxtang VI, Teımýraz II sekildi qashqyn patshalardyń táni osy jerden máńgige tynys tapqan. Bıiktigi 3 metrden 8 metrge jetetin qamal irgesiniń qalanýyna, jergilikti xandardyń alaýyzdyǵyn paıdalanyp, Astrahan ólkesin túgel baǵyndyrǵan Ivan Groznyı patshanyń qosqan úlesi zor. Arab tarıxshysy Ibn Batýtanyń ózi tamsanǵan Saraı-Batý qalasynyń «Astraxan Kremliniń» qabyrǵalaryna qalanyp ketýi osydan kelip shyǵady. Astrahandaǵy ana til Bir kezderi qazaqtyń jeri bolǵan Astrahan tarıhy alýan qyrly. Ulttyq quramy da san túrli. 100-den astam ulttyń ókili mekendeıdi. 1 mlnnan astam halyq bolsa, sonyń 200 myńǵa jýyǵy – qazaqtar. Negizinen kishi júz rýlarynyń ókilderinen quralatyn qazaqtar barynsha salt-dástúrleri men tilderin saqtap qalýǵa jantalasýda. Ózindik tildik erekshelikteri de joq emes. Mysaly: «sadaqany» – «nııaz», «shóbereni» – «nementaı», «raqmetti» – «saý bol» dep aıtady. Al, kisi qaıtys bolǵan úıdi qonaqqa shaqyryp, kóńil aıtatyn dástúrdi «kóńilshaı» deıdi. Taǵy bir baıqaýymyzsha, buryn Astrahan oblysynda 70-ke jýyq qazaq mektebi bolǵan eken. Qazir suryptalyp-iriktelip, sonyń 30 shaqtysy ǵana qalypty. Onda da qazaq tilin aptasyna bir ret fakýltatıv túrinde ótetin kórinedi. Al, biz barǵan Krasnoıar (Qyzyljar) aýdany, Baıbek aýylyndaǵy Abaı atyndaǵy mektepte 90-shy jyldary «Raýan» baspasynan shyqqan qazaq tiliniń oqýlyǵy qoldanysta. Sebebi, sońǵy jyldary shyqqan bizdiń oqýlyqtar bul jaqtyń oqý baǵdarlamasyna saı kelmeıdi eken. Biraq qol qýsyryp otyrǵan mundaǵy aǵaıyndardy kórmedik degenmen, aptasyna bir ret bolatyn qazaq tilin qıynsynyp, daý shyǵaratyn ata-analar da joq emes eken. Muny aty-jónin aıtpaýdy ótingen mektep muǵalimderiniń biri sóz arasynda aıtyp qaldy. Amalsyz ótken tarıhty qopardyq. Sonaý qıyn-qystaý 1945 jyldyń ózinde 77 qazaq mektebi bolǵan. Salystyrý úshin aıtar bolsaq, sol zamanda 142 ulttyq mektep bolǵan. 42 – tatar, 23 – aralas mektep jumys istep turǵan. Qazirgideı qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zamanda jaǵdaı múlde ózgeshe. Aýyldaǵy aqsaqaldardyń «adam ózgerdi me, álde zaman ózgerdi me?» deıtin pálsapalyq sózderin ishteı bir qaıtalap, shynaıy aqsaqaldar men qazaq tildi mektepterdiń azaıyp jatqanyna shyn qynjylyp qaldyq. Qurmanǵazy kıesi Byltyrǵy jyly Elbasy N.Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda qasıetti jerler taqyryby qozǵaldy. Qaı jerde ata-babasynyń mazary qalsa, sol jerdi kıeli sanaıtyn qazaq úshin Astrahanda qasterli oryndar jeterlik. Seıit baba mazary men Bókeı hannyń jáne Atan hanymnyń, «kúı atasy» Qurmanǵazynyń kesenelerin bir túgendesek jetkilikti. Oblystaǵy mańyzdy týrıstik oryndardyń biri sanalatyn Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń mazaryna jylyna 25 myńǵa jýyq týrıst keledi. Bul málimetti Qurmanǵazy atyndaǵy mádenı ortalyqtyń ujymynan estidik. Volodar aýdanyndaǵy Altynjar aýylyndaǵy Qurmanǵazy beıitiniń basyna aq shańqan kesene ornatylǵan. Ashylý saltanatyna Elbasy N.Á.Nazarbaev pen Reseı úkimetiniń basshysy V.Chernomyrdın qatysqan. Dáýlesker kúıshi kesenesi óziniń erekshe sulýlyǵymen kóz tartady. Joba avtory – mańǵystaýlyq Maqsut Nurqabaev. Qurmanǵazynyń nemeresi Kárim Qurmanǵazıevtiń sózinshe, ádettegideı bir qýǵynnan kelgen Qurmanǵazy uly Qubashqa jýynatyn quman ákelýdi suraıdy. Sonda ákesine sý quıyp turǵan ol jelkeden bastap, jon arqadan belge deıin jalǵasqan jaldy baıqap, jaǵasyn ustaıdy. Keıinirek kórgenin ulyna aıtyp, ómirinde 200-ge jýyq kúı shyǵarǵan Qurmanǵazynyń tegin adam bolmaǵanyn jáne onyń dosy Ishmannyń qasyna jerleýdi amanat etkenin aıtady. Keseneniń basty esiginen kirip, kilt solǵa burylyp júrseńiz, sol jaq betińizden arab jazýymen órnektelgen shaǵyn ǵana qulpytasty baıqaýǵa bolady. Bul – Qurmanǵazynyń jan qıyspas dosy Ishmannyń basyna qoıylǵan belgi. Bertin kele Irannan arnaıy kelgen ǵalymdar qulpytastan onyń atyn oqyp, mýzeı qyzmetkerlerine atalǵan aqparatty jetkizedi. Parsy eliniń kózi ashyq zııalylary máńgi dostyqtyń kýágeri bolady. Osy estelikterdi aıtyp otyrǵan Kárim aqsaqal az-kem únsiz qaldy. Oıyn buzbaı otbasylyq albomyna kóz júgirtip, onyń Qurmanǵazy mýzeıindegi uly atasynyń keskinine óte-móte uqsastyǵyna tań qaldyq ta, «arman-ókinishińiz bar ma?» dep oqys saýal tastadyq. «Iá, ókinishim az emes. Dombyra tartýdy úırene almadym. Sol ókinish. Ýaǵynda den qoımadym. Kóńil-kúıim bolmaǵanda «Saryarqa» men «Balbyraýyndy» tyńdaımyn. Qan qysymym kóterilip, qınalǵanda Ata basyna baramyn» degen jaýap aldyq. Astrahan qazaqtary Qurmanǵazy Saǵyrbaıulyn aýyz eki tilde «Ata» dep aıtady. Dombyra ustap, óner jolyna túsemin deıtin bul jaqtyń qazaqtary bir qolyna dombyra, ekinshi qolyna taba nan alyp, Ata basyna túneıdi. Eger túsine dombyra kórinse, dáýlesker kúıshi, al, taba nan kirse, qarapaıym sharýǵa beıimdelgendi durys kóredi. Halyq senimine shek bar ma?! Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly atyndaǵy aýdandyq mádenıet ortalyǵynyń janyndaǵy mýzeı qyzmetkeri Jumaqyz Imanbaevanyń sózine sensek, bala kótermegen jas kelinshek mýzeıdegi kúıshi bıýstin júregine basyp, «Ata, otbasy qurǵanymyzǵa jeti jyl boldy. Sábıimiz joq edi. Sizden sábı tilep keldim» deıdi. Araǵa bir jyl salyp, sábıin qushaqtap, mýzeı qyzmetkerlerine alǵysyn aıtyp ketedi. Bıýst demekshi, belgili ǵalym Noel Shaıahmetov jasaǵan kúıshi beınesiniń halyqpen qaýyshýy da erekshe. Ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldary Ata mazaryn qazyp, onyń bıýstin jasaý týraly tapsyrma túsedi. Almatydan arnaıy kelgen ǵalymdar eki kún boıy qazba jumystaryn júrgize almaı ábigerge túsedi. Qabirden shyqqan jylandar tap-tap berip, jumysty múlde toqtatyp tastaıdy. Sonda, jergilikti aqsaqaldardyń aıtqanyn tyńdap, qurbandyq shalyp, Ata árýaǵyna Quran baǵyshtaǵanda álgindeı jaıttar sappa tyıylady. Dindi memleketten bólip, ateıstik qoǵam qurmaqshy bolǵan keńes zamanynda osyndaı da oqıǵalar bolǵan. Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń kesenesinde Ata árýaǵyna Quran baǵyshtap, mýzeı aralap júrip, eleýsizdeý turǵan eski dombyraǵa kózimiz tústi. Jumaqyz apamyzdan suraǵanymyzda kúıshiniń kózin kórgen kóne jádiger eken. Alyp qaraýǵa batpadyq. Bizsiz de ıtalıan ǵalymdary zerttep, baǵasyn berip tastapty. Jasalǵanyna 200 jyldaı ýaqyt ótse de, dombyrdaǵy notalardyń ornalasýy men dáldigi qazirgi zamanaýı aspaptardan esh kem emes. Bul – batys ǵalymdarynyń baǵasy. Aǵylshyn aqyny Oskar Ýaıldtyń «óner – ómirdiń ózi, ol ólimdi bilmeıdi» degen dana sózin eriksiz eske aldyq. Astrahan azamattary Oblysta «Joldastyq» qazaq birlestigi tolyq qandy jumys istep tur. Aýdandarda túgelge derlik fılıaldary bar. Ulttyq qundylyqtarymyz ben salt-dástúrimizdi nasıhattaıtyn «Aq-arna» oblystyq gazetin shyǵaryp otyr. Myń tırajben taraıtyn basylym qazaq jáne orys tilderinde jaryq kóredi. Birlestik tóraǵasy – Nurlan Qandyqov esimdi janyp turǵan jas jigit. Ózi osyndaǵy oblystyq dýmanyń depýtaty. Aldyn eń iri Narımanov aýdanynyń basshysy qyzmetin atqarǵan. Aıta ketetin jaıt, búginde oblystyq dýmadaǵy 6 depýtat qazaq ultynan. Nurlannyń bastamasymen bıyldan bastap, «Joldastyq» dep atalatyn Astrahandaǵy aǵaıyndardyń basyn qosqan úlken toı uıymdastyrylypty. Bizder osy torqaly toıdyń kýágeri boldyq. 10 myń qazaq jınalǵan toıdy kóńil tolqymaı qaramaý múmkin emes edi. Umyt bola bastaǵan túıe báıgeni tamashalap, taspaǵa jazyp aldyq. Alystaǵy aǵaıyndar máre-sáre. Kópten kórmegen qýanyshtaryn basa almaı, kıiz úı tigip, Narımanov aýdanyndaǵy Djakýevka aýylyn dýyldatyp jiberdi. Djakýevka qadym zamandardan qalmaqty jeri. Ýaqyt óte kele, qazaqtar yǵystyryp, qalmaqtar ózge jaqqa kóshýge májbúr bolǵan. «Toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq» degen máteldi tilge tıek etken qandastar atalǵan sharaǵa arnaıy shaqyrylǵan qazaq estradasynyń juldyzy Roza Rymbaevanyń ónerin tamashalaǵansha asyqty. Jandy daýyspen bir saǵattan astam eki tilde án shyrqaǵan Roza Qýanyshqyzynyń ónerin moıyndamasqa sharań joq. Az-kem suhbattasyp úlgerdik. «Qazaqtar qaıda shaqyrsa da bara beremin. Keıde tegin-aq bara salamyn» degen qazaqtyń Rozasynyń mundaı erligin qalaısha jazbaısyń. Munda qyzmettegi qazaqtar az emes. Mysaly, Astrahan oblysy gýbernator ákimshiliginiń jetekshisi – Qanat Shantemirovpen joǵaryda jazǵan toıda tanystyq. Zapastaǵy polkovnık. 2008 jyldan beri atalǵan qyzmetti abyroımen atqaryp keledi. 1989 jyly «Erligi úshin» medalimen marapattalǵan. Reseıdegi Prezıdent saılaýynda V.V.Pýtınniń senimdi ókili bolǵan. Bir ul, eki qyzy bar. «Bir qyzym Almatyda turady. Jylyna bir ret elge kelip turýǵa tyrysamyn», - deıdi. Jasyratyny joq, Astrahan asyp, kólikten qatty qınaldyq. Krasnoıarsk, Volodar, Harabalınsk, Narımanov aýdandaryn aralaýǵa aıaq artarǵa zar boldyq. Osyndaǵy qazaq aǵaıyndarymyz ben Qanat aǵamyz qushaq jaıyp, ketkenshe bar jaǵdaıymyzdy jasady. Umytyp baram, qazaqtardyń toıyn dúrkiretip ótkizgen Narımanov aýdanynyń basshysy Valerıı Áljanovtyń anasy – qazaq eken. Bar qonaqtyń kóńilin tabýǵa tyrysyp, zyr júgirip júr. Jasy úlken aqsaqaldar «bizdiń jıen», - dep ezý tartady. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn!» degen. Eń bir qyzyq derek – 2016 jyly ǵalamsharymyzdyń eń qart turǵyny retinde Astrahan oblysy, Krasnoaıar aýdany, Islamǵazy aýylynyń turǵyny Tánzıla Bısembeeva tanylǵan. Sol jyldyń naýryz aıynda Tánzıla apamyz 120 jasqa tolypty. Keshegi ótken tarıhqa úńilsek, II Dúnıejúzilik soǵysta Astrahan qazaqtarynyń arasynan 4 birdeı Keńes Odaǵynyń Batyrlary shyqqan. Soıalıstik Eńbek Eri atanyp, «Dańq» ordeniniń tolyqqandy kavaleri atanǵany qanshama. Eki apta meken bolǵan Astrahanmen qımaı qoshtastyq. Jarlysy men baı teń qut meken sekildi kórindi. Bir shańyraqtyń astynda tatý-tátti tirshilik etip jatqan qanshama ult pen ulystyń ókilderiniń beıbit ómiri úzilmesin dep tiledik. El jaqqa qarap, jaqsy jańalyq kútken qandastarǵa qaıta aınalyp kelýge ýáde ettik. Balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qoıdaı shýlaǵan Aq Edildiń boıyn armansyz araladyq. «Qazaqtyń tarıhy – netken baı tarıh!» dep oı qushqan kúıi elge jınaldyq. Keter sátte «Qazaqstanym aman bolsyn! Raqmet! Saý bolyńyzdar. Nazarbaevqa sálem aıtyńyz. Reseıdiń kempiri sálem aıtty» dep qol bulǵap qımaı qoshtasqan Baıbek aýylynyń turǵyny Altynaı Úbishqyzynyń amanatyn arqalap attandyq. Aldymyzda ózge elder bar edi. Sebebi, tarydaı shashyraǵan árbir qazaqtyń tarıhyn baıandaıtyn tarıhı saparymyzdy jalǵastyramyz.
Avtor: Oljas BERKINBAEV
Astana-Astrahan-Astana
