Qoǧam da tabiǧat siiaqty, bärı özara tyǧyz bailanysta ekendıgı anyq. Ūlttyq tarih jalpy tarihpen bailanysty jazylady. Qai tarihtyŋ da qainar közı ūrpaqtar jalǧastyǧynyŋ kuäsı – köne mūralarymyzda ekendıgı sözsız. Osyndai köne jazbalarymyz – älemdık tarihtyŋ bırtūtas bölşegı ǧana emes, şyqqan tegımız ben tılımızdıŋ tüp törkının aiqyndauşy, ruhani qazyǧymyzdyŋ qainar közderı. Sondyqtan da älı de bolsa alys, jaqyn şetel mūraǧattary men elımızdegı köne jazbalarymyzdyŋ syryn aşu, ony zertteu, elımızge qatysty qūjattardy tügendeu, tabu, qaitaru bügıngı künnıŋ negızgı talaptarynyŋ bırı bolyp sanalady. Osyndai qajyrly eŋbek pen tabandylyqty qajet etetın ǧylymynyŋ būl salasyndaǧy aldyŋǧy qatarly naǧyz ǧalymdarymyzdyŋ bırı – Aleksandr Nikolaevich Garkavestıŋ alar orny tym bölek.
Mūndai qūndy jädıgerler halyqtyŋ ruhani tūrǧyda jaŋǧyryp, sanasynyŋ oianuyna türtkı bolatynyn tüsınetın, elımızdıŋ ǧylymyna özındık üles qosuǧa barynşa at salysyp jürgen A.N. Garkavestıŋ tıl tarihyna jäne türkıtanu ǧylymynyŋ damuyna qosqan ülesı orasan.
Aleksandr Nikolaevich Garkaves – ukrain tektı keŋestık jäne qazaqstandyq türkıtanuşy ǧalym. Harkov universitetın bıtırgen, «Türkı tılderı» mamandyǧy boiynşa filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, qoǧam qairatkerı. 1988 jyldan berı Almaty qalasynda tūrady. Ukrainanyŋ eŋbek sıŋırgen jurnalisı jäne beldı qoǧam qairatkerı bolyp tabylady. Ǧalym ejelgı däuırden qazırgı zamanǧa deiıngı kezeŋdı qamtityn barlyq otandyq jäne şeteldık mūraǧattar düniesıne eleulı ırgelı zertteuler jürgızgen Qazaqstandaǧy türkıtanudyŋ damuyna özındık ülesın qosyp jürgen ǧalym. Aleksandr Nikolaevich, negızınen türkıtanu, tıl teoriiasy, tılderdıŋ özara ärekettesuı boiynşa zertteuler jasaǧan, Euraziia tarihy boiynşa 28 kıtap jäne 160-tan astam ǧylymi maqalalar men ūjymdyq monografiialar jariialaǧan.
Jaqynda Türkiia Respublikasy memlekettık deŋgeide türık tılı künı men 1932 jyly Kemal Atatürık negızın qalaǧan Türık lingvistikalyq qoǧamynyŋ (Türk Dil Kurumu) qūrylǧanyna 79 jyl toluyn atap ötken bolatyn. Osy mereke aiasynda dästür boiynşa türık tılı men basqa türkı tıldes halyqtary tılderınıŋ damuyna eleulı üles qosuşy ǧalymdar, körnektı öner, ädebiet qairatkerlerıne erekşe qūrmet körsetıledı. Sondai erekşe qūrmetterdıŋ bırıne Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, körnektı türkıtanuşy, köptegen otandyq jäne halyqaralyq syilyqtardyŋ laureaty, ǧalym Aleksandr Nikolaevich Garkaves ie boldy. 2017 jyly Abai atyndaǧy QazŪPU professory Gülbanu Qosymova Seiılbekqyzy «Türık tılıne qyzmetı üşın» atty marapatty Türkiia Respublikasynyŋ prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧannyŋ qolynan alǧan edı. 2021 jyly «Türık tılıne qyzmetı üşın» atty marapatty Gülbanu Qosymova Seiılbekqyzy Aleksandr Nikolaevich Garkaveske Türk Dil Kurumu prezidentı, f.ǧ.doktory, professor Gürer Gülsevinıŋ basqaruymen jürgızılgen jiynda onlain rejimde öz qolymen tabystady. Jiynnyŋ aşyluynan soŋ, Türk Dil Kurumu prezidentı, f.ǧ.doktory, professor Gürer Gülsevin A. N. Garkavestıŋ ırı lingvistikalyq jäne tarihi zertteulerı men ırgelı sözdıkterı turaly jäne onyŋ evrei, grek, armian, latyn alfavitterı, kirillisa jäne türkı runikalyq, qyrym tatarlarynyŋ, türkı tıldes grekter-urumdardyŋ, qaraittar men qazaqtardyŋ bıregei dialektılık materialy men folklory, sondai-aq Qyrym tatar tılı men ädebietı boiynşa oqulyqtar men qazaq tılı boiynşa audio qūraldar boiynşa 130-dan astam qypşaq jazba eskertkışterı turaly ǧylymi jariialanymdary turaly barynşa jan-jaqty baiandai otyryp, türkı halyqtarynyŋ tarihyn tereŋ zertteulerı arqyly körsetıp jürgenı üşın, tyŋ jaŋalyqtarmen bölısıp, türkı älemınıŋ ǧylymyna orasan zor ülesın qosyp jürgenıne erekşe alǧysyn bıldırdı. Onyŋ ışınde erekşe atap aitqanda A. N. Garkaves sözdıkterınıŋ bırı, «Urumca Dictionary» (Urumca Sözlük) türık nūsqasy türık lingvistikalyq qoǧamynda 2019 jyly jaryq kördı.
Qoǧamdastyq jaqynda 1973-1986 jyldary jazylǧan DVD formatyndaǧy 3250 mätındık dybystyq faildary bar Urum folklorynyŋ jinaǧyn (Urumi Nadazov'ia - Azov Urumlary - Azak Urumları) basyp şyǧaruǧa daiyndyqty aiaqtady. Urum tılı qazırgı kezde joǧalǧan tılder sanatyna jatady tek A. N. Garkavestıŋ osy basylymy Urumnyŋ 12 dialektısı men folkloryn zertteitın bırtūtas derekköz retınde esepteledı.
Onlain rejimdegı kezdesude Aleksandr Nikolaevich Garkavestıŋ keŋesın alǧan, täjıribe jinaǧan, ǧalymmen bırlese jūmys jasaǧan, qyzyndai bolyp ketken professor Hüliä Cheŋel-Qasapoǧlū ǧalym turaly qazaq tılınde jürek jardy jyly lebızı men pıkırın bıldırdı. Marapattau räsımı Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynda ūiymdastyryldy. Jiynda söz alǧan instituttyŋ direktory Anar Fazyljan Mūratqyzy, Aleksandr Nikolaevich Garkavestı bedeldı marapatpen qūttyqtai otyryp, ūjym atynan zor densaulyq tılei otyryp, qazaq tıl bılımı men älemdık türkıtanu ǧylymyn zertteu jolynda jaŋa şyǧarmaşylyq tabystar tıledı. Örkeniettı elderdıŋ ürdısı negızınde mädeni mūralardy jinastyru, düniejüzılık örkeniet jetıstıkterın ūlt müddesıne paidalanu jüielı türde ekı ǧasyr boiy jürgızılıp jatyr, şyǧys qoljazbalaryn tüpnūsqa türınde saqtap qoimai, olardy öz tılderınde bastyryp şyǧardy. Orhon-Enisei jäne Talas jazbalaryn zertteu nätijesınde ǧalymdar VI-VIII ǧasyrlardaǧy türık halyqtarynyŋ tarihyna basqa qyrynan qarau arqyly, köptegen saualdarǧa jauap aldyq. Sol kezeŋderde türık imperiiasy köptegen halyqtar men memleketterdıŋ taǧdyrynda tarihi röl atqarǧandyǧyn bılemız.
Orta kezeŋdegı jazulardy da zerdeleu arqyly köptegen maŋyzdy mälımetterdı aituǧa bolady. Ǧalym türkı tılderın tyŋǧylyqty zerttep, auyzşa söileudı jazyp alyp, folklorlyq jäne jazba eskertkışterdı, äsırese qypşaq eskertkışterın jinady jäne soŋǧy jyldary qypşaq derektanu boiynşa jaryq körgen ırgelı eŋbekterdıŋ jaryq köruınıŋ arqasynda ol qazaq tılıne ölşeusız üles qosty. Düniejüzılık qypşaqtanu men qyrym-tatar tıl bılımınıŋ damuy, al ürım tılı men folklory turaly ırgelı eŋbekter – Soltüstık Azov ölkesınıŋ (Mariupol oblysy) türkı tıldes grekterı urumistikanyŋ ǧylymi negızın qalauşylardyŋ bırı bolyp tabylady. Onyŋ zertteulerınıŋ negızgı baǧyttary köne jäne qazırgı qypşaq tılderı – kun-poloves, armian-qypşaq, ūrym- jäne qypşaq jazba eskertkışterı; türkı tılderı, atap aitqanda qazaq tılı jäne onyŋ basqa tıldermen özara ärekettesu jaǧdaiynda damytu; tıl saiasaty, tıldık bailanystar, tıldık qūrylys; qazırgı qyrymtatar tılınıŋ qūrylymy, qyrym tatar jazuy men emlesı reformasy, t.b. Eŋbekterın jariialaudaǧy belsendılıgın atap körsetuge bolady. Ol kısınıŋ tıkelei jetekşılıgımen “Abai eli” (“Na zemle Abaia”, “On the Land of Abai”, 1994), “30 let elektrifikasii jeleznyh dorog Kazahstana” (1995), “Doroga drujby i sotrudnichestva. Şelkovyi put vchera, segodnia, zavtra” (1996), “Jeleznodorojnyi transport nezavisimogo Kazahstana” (1998) jäne t.b. keŋınen taralǧan fotoalbomdar. Al «Abai. İzbrannoe» atty eŋbektı Qazaqstan tūŋǧyş prezidentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ jeke tapsyrmasy boiynşa Aleksandr Nikolaevich özı daiyndaǧan bolatyn.
Aleksandr Nikolaevichtıŋ ǧylymi jäne qoǧamdyq qyzmetı ärqaşan memleket tarapynan qoldau men qūrmetke ie boldy. Ǧylym men bılım salasyndaǧy joǧary jetıstıkterı üşın Aleksandr Nikolaevich bırqatar memlekettık nagradalarmen marapattaldy: Ukraina KSR bılım beru üzdıgı (1988), A.S.Makarenko medalı (1989), «Bılım berudegı 50 jartas» medalı (memorialdyq belgı) Ukrainanyŋ» (1994). Prezidenttık Beibıtşılık jäne ruhani kelısım syilyǧynyŋ laureaty (1997, Qazaqstan). Onyŋ ǧylym men qoǧamǧa sıŋırgen eŋbegı joǧary baǧalanyp, 2003 jyly «Täuelsız Tarlan» syilyǧy, eŋ joǧary Platina Tarlan syilyǧymen marapattalady. Qazaqstan mesenattar klubynyŋ 2004 jylǧy 16 qaŋtardaǧy şeşımınde «Qazaqstan mesenattar kluby körnektı türkıtanuşynyŋ «Platina Tarlan» syilyǧynyŋ laureaty atanǧanyn habarlau ülken qūrmetke ie ekendıgı atap ötıldı. 2003 jylǧy «Bılım» nominasiiasy, onyŋ şyǧarmalary qazaq jäne basqa türkı halyqtarynyŋ ruhani mädenietınıŋ bıregei tarihymen jäne damuymen jūrtşylyqty tanystyratyn, «Qypşaq jazba mūrasy» ırgelı ǧylymi eŋbektıŋ avtory.
Aleksandr Nikolaevich ǧylym älemınde baǧalanatyn, tanymal, ülken qūrmetke ie tūlǧa. Joǧary käsıbilık, oilau erekşelıgı, zerdelılıgı ainalasyndaǧylardyŋ janaşyrlyǧyn oiatpauy mümkın emes. Ol şyǧarmaşylyq küş pen jıgerge toly, qazaq halqynyŋ tarihi mūrasyn zertteudıŋ konseptualdy negızderın jaŋartu men jetıldıru üderısıne orasan zor üles qosuda. Kemeŋger ǧalymnyŋ tamaşa qasietterı ony ärıptesterı men jūrtşylyq arasynda qūrmet pen bedelge ie boldy. Aleksandr Nikolaevich ülken ǧylymi jetıstıktermen, elımızdıŋ ǧylymy men bılımınıŋ igılıgı üşın jasampaz eŋbegın jalǧastyryp kele jatqan, özındık orny men özındık pıkırı bar, türkıtanu ǧylymyna älı de tyŋ jaŋalyqtar äkeler naǧyz ǧalymdarymyzdyŋ bırı ärı bıregeiı.
Eşmetova B.B,
Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl Bılımı isntituty
