Qazaqstannyń jalpyulttyq deńgeıdegi qasıetti oryndary men keshenderiniń tolyq tizimi jarııalandy, dep habarlaıdy Baq.kz aqparat agenttigi.
Elbasymyz Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda Qazaqstannyń qasıetti rýhanı qundylyqtaryn halyq sanasyna sińirýdiń erekshe mańyzdylyǵyn aıtyp ótken bolatyn. Osyǵan oraı, QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń bastamasymen qazaq halqynyń tarıhynan eleýli oryn alatyn Qazaqstannyń qasıetti oryndaryn anyqtap, onyń tizimin jasaý qolǵa alyndy. Ǵylymı-saraptamalyq keńes ashylyp, oǵan belgili ǵalymdar men qoǵam qaıratkerleri tartyldy. Aımaqtarda jergilikti ólketanýshylar men ǵalymdar, oblystyq ákimdiktiń qatysýymen qasıetti oryndardy anyqtaý úshin oblystyq jumys toptary quryldy. Solardyń usynysy boıynsha Qazaqstannyń 100 qasıetti oryndary men keshenderiniń tizimi anyqtaldy. «Qazaqstannyń qasıetti oryndary men keshenderi» retinde erekshe qasterlenetin tabıǵı, mádenı muranyń, zaıyrly jáne dinı sáýlettiń aıryqsha qasterli eskertkishteri, keseneler, sondaı-aq, Qazaqstan halqynyń jadynda óshpes iz qaldyrǵan tarıhı jáne saıası oqıǵalarmen baılanysty oryndar uǵynylady. Qazaqstannyń tarıhı-mádenı murasy men áleýmettik-saıası ómirindegi mańyzdy oryn alatyn ulttyq birlik pen jańǵyrý nyshany retindegi nysandar, sondaı-aq ulttyq birlik pen jańǵyrý sımvoly retinde kórinetin memlekettiń áleýmettik-saıası ómirinde mańyzdy oryn alatyn nysandar men keshender kirdi.
Elimizdegi barlyq qasıetti nysandar bes topqa jikteldi.
1. Erekshe baǵalanatyn tabıǵı mura eskertkishteri. El aýzynda kıeli atalyp ketken, keıbireýi qazirdiń ózinde memleket qaraýynda turǵan tabıǵat qubylystarynyń nátıjesinde paıda bolǵan oryndar.
2. Arheologııalyq eskertkishter jáne orta ǵasyrlyq qalalyq ortalyqtar. Bul topqa qalashyqtar, bekinister, petroglıfter, qorymdar, halqymyzdyń qalyptasýynda erekshe ról atqarǵan, Qazaq memleketiniń, Uly Jibek jolynyń qurylýyna uıytqy bolǵan orta ǵasyrlyq qalalar kiredi.
3. Dinı jáne ǵuryptyq oryndar. Bundaı qasıetti oryndardy áýlıe fenomenimen baılanystyrýǵa bolady. Túrki kezeńine deıingi dáýirdegi attary ańyzǵa aınalǵan, kóne túrki dáýiri jáne orta ǵasyrlardaǵy, sonymen birge XIX aıaǵy - XX ǵasyrdyń basyna deıingi tarıhı tulǵalardy qamtıdy.
4. Tarıhı tulǵalarǵa qatysty qasıetti oryndar. Qazaqstan tarıhynda eleýli oryn alatyn, búkil ómirin qazaq eliniń bostandyǵy men egemendigine arnap, úsh júzdiń batyr-bılerin jıyp, eldik mańyzdy máselelerdi sheshken handar, qazaq handyǵynyń táýelsizdigi úshin kúresken qazaqtyń batyrlary, ult-azattyq qozǵalysynyń jetekshileri, qolbasshylar, ǵylym men bilimge, mádenıetke úles qosqan memleket jáne qoǵam qaıratkerleri, aqyndar, ǵalymdar, aǵartýshylar týraly máni zor jerler alynyp otyr.
5. Saıası, tarıhı oqıǵalarǵa baılanysty qasıetti oryndar. Qazaq dalasynda qazaq halqynyń birligi úshin bolǵan shaıqastardy, erlikti, batyrlyqty, qaısarlyqty nasıhattaıtyn, eldiń birligin bildiretin eskertkishter men el jadynda óshpes iz qaldyrǵan qasiretti oryndar. Qoǵamnyń, memlekettiń tarıhynda erekshe orny bar memleketimizdiń jańa nyshandary enip otyr.
1. Erekshe baǵalanatyn tabıǵı mura eskertkishteri
1. Áýlıetaý (Aqmeshit), Edige taýy, Altyn Shoqy – Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany.
2. Qazyǵurt taý kesheni – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Qazyǵurt aýdany.
3. Jylaǵan ata bulaǵy men úńgiri – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy
4. Aqmeshit úńgiri – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Báıdibek aýdany.
5. Bektaý ata taýy jáne úńgiri – Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdany.
Imanqara kesheni – Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany.
6. Aqtas taýyndaǵy Qońyr Áýlıe úńgiri – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany.
Baıanaýyl taýyndaǵy Qońyr Áýlıe úńgiri – Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany.
7. Oqjetpes jartasy – Aqmola oblysy, Býrabaı aýdany.
8. Muztaý – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Katonqaraǵaı aýdany.
Han Táńiri taýlary – Almaty oblysy, Raıymbek aýdany.
9. Otpan taý tarıhı-mádenı kesheni – Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý aýdany.
10. Sharyn shatqaly – Almaty oblysy, Raıymbek aýdany.
11. Jamanshyń krateri – Aqtóbe oblysy, Yrǵyz aýdany.
12. Tamshybulaq bulaǵy – Almaty oblysy, Aqsý aýdany.
2. Arheologııalyq eskertkishter jáne orta ǵasyrlyq qalalyq ortalyqtar
1. Torǵaı geoglıfteri – Qostanaı oblysy. Jangeldi, Amangeldi aýdandary men Arqalyq qalasy
2. Tańbaly (Tamǵaly) tas arheologııalyq kesheni– Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany.
Terekti áýlıe petroglıfteri – Almaty oblysy, Jambyl aýdany.
3. Aqbaýyr tarıhı-arheologııalyq kesheni – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Ulan aýdany.
4. Berel, Shilikti, Taqsaı, Araltóbe, Boraldaı, Esik tarıhı-arheologııalyq keshenderi – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Katonqaraǵaı aýdany. Shyǵys Qazaqstan oblysy, Zaısan aýdany. Batys Qazaqstan oblysy, Terekti aýdany. Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany. Almaty qalasy. Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdany.
5. Botaı qonysy – Soltústik Qazaqstan oblysy, Aıyrtaý aýdany.
6. Beǵazy arheologııalyq kesheni – Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdany.
7. «Qamysty» (QazArqaım) qorǵanysy – Qostanaı oblysy, Denısov aýdany.
8. Bozoq qalashyǵy – Astana qalasy.
9. Shirik-Rabat qalashyǵy – Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy aýdany.
10. Otyrar qalashyǵy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Otyrar aýdany.
11. Taraz qalashyǵy – Jambyl oblysy, Taraz qalasy
12. Iascy (Kúltóbe, Túrkistan) qalashyǵy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
13. Qosbatyr-Qýmaı memorıaldy kesheni – Aqmola oblysy, Ereımentaý aýdany.
14. Jankent qalashyǵy – Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany.
15. Syǵanaq qalashyǵy – Qyzylorda oblysy, Jańaqorǵan aýdany.
16. Jent qalashyǵy – Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany.
17. Aqyrtas kesheni – Jambyl oblysy, Taraz qalasy
18. Merki, Jaısan túrki ǵuryptyq kesheni – Jambyl oblysy, Merki, Shý aýdandary.
19. Qoılyq qalashyǵy – Almaty oblysy, Sarqand aýdany.
20. Qyzylqala qalashyǵy – Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý aýdany.
21. Aqkól-Jaıylma qalashyǵy – Pavlodar oblysy, Ekibastuz aýdany.
22. Saraıshyq qalashyǵy – Atyraý oblysy.
23. Saıram qalashyǵy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Saıram aýdany.
24. Saýran qalashyǵy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
25. Sozaq qalashyǵy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany.
26. Jaıyq qalashyǵy – Batys Qazaqstan oblysy, Oral qalasy.
3. Dinı jáne ǵıbadat oryndary bolyp tabylatyn oryndar
1. Dombaýyl, Ekidiń ǵuryptyq eskertkishteri – Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany, Jezqazǵan qalasy. Qostanaı oblysy, Arqalyq qalasy.
2. Úkash ata kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
3. Qorqyt ata memorıaldy kesheni – Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy aýdany.
4. Begim ana munarasy, Juban ana kesenesi – Qyzylorda oblysy, Aral aýdany. Qaraǵandy oblysy, Jańaarqa aýdany.
5. Abat-Baıtaq kesenesi – Aqtóbe oblysy, Qobda aýdany.
6. Baba Túkti Shashty Áziz kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany.
7. Aısha bıbi, Babadja Hatýn keseneleri – Jambyl oblysy, Jambyl aýdany.
8. Ibrahım ata, Qarashash ana, Gaýhar ana keseneleri – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Saıram aýdany. Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
9. Báıdibek bı, Domalaq ana keseneleri – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Báıdibek aýdany.
10. Ismaıl ata sáýlet kesheni – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Qazyǵurt aýdany.
11. Botaǵaı kesenesi – Aqmola oblysy, Qorǵaljyn aýdany.
12. Qorasan Ata kesenesi, Tólegetaı-Qylyshty ata kesheni – Qyzylorda oblysy, Jańaqorǵan aýdany.
13. «Áziret Sultan» tarıhı-mádenı kesheni (Q.A.Iassaýı kesenesi,Salqam Jáńgir han, Táýke han, Abylaı han, Shaqshaq Jánibek, Qaz Daýysty Qazybek bı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Jaýǵash batyr jáne basqada uly tulǵalardyń jerlengen jeri) – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
14. Mańǵystaý jerindegi qorymdar men jerasty meshitteri: Beket ata (Oǵylandy jerindegi, XVIII ǵ.), Shopan ata, Kóne Beıneý jáne Beket-ata, Qaraman ata, Masat ata, Shaqpaq ata, Sultan-epe saıy, Sısem ata – Mańǵystaý oblysy, Qaraqııa aýdany, Mańǵystaý aýdany, Túpqaraǵan aýdany, Beıneý aýdany.
15. Arystan bab kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Otyrar aýdany.
16. Qarahan kesenesi – Jambyl oblysy, Jambyl aýdany.
17. Qozy Kórpesh pen Baıan sulý kesenesi – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Aıagóz aýdany.
18. Joshy han kesenesi – Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany, Jezqazǵan qalasy.
19. Alasha han kesenesi – Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany.
20. Tekturmas kesheni – Jambyl oblysy, Baızaq aýdany.
21. Ushqan ata,Aqmeshit qorymdary, Qulshan ata jerasty meshiti Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany.
22. Buqar jyraý, Qojabergen jyraý keseneleri – Qaraǵandy oblysy, Buqar jyraý aýdany. Soltústik Qazaqstan oblysy, Jambyl aýdany.
23. Qarabýra kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany.
24. Oısylqara qorymy – Aqtóbe oblysy, Hromtaý aýdany.
25. Oqshy ata kesenesi – Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany.
26. Yrǵyzbaı ata, Jumaǵazy haziret, Isabek haziret, Naýan haziret keseneleri – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Tarbaǵataı aýdany. Batys Qazaqstan oblysy, Syrym aýdany. Pavlodar oblysy, Ekibastuz aýdany. Aqmola oblysy, Kókshetaý q.
27. Máshhúr Júsip Kópeıuly kesenesi – Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany.
28. Jarkent meshiti – Almaty oblysy, Jarkent qalasy.
29. Qunanbaı qajy, Dosjan ıshan, Appaq-Ishan meshitteri – Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany. Aqtóbe oblysy, Temir aýdany. Ońtústik Qazaqstan oblysy, Báıdibek aýdany.
30. Voznesensk kafedraldy shirkeýi – Almaty qalasy.
31. Hrıstos Spasıtel shirkeýi – Qyzylorda oblysy, Qyzylorda qalasy.
4. Tarıhı tulǵalarǵa qatysty qasıetti oryndar
1. Qobylandy batyr memorıaldyq kesheni – Aqtóbe oblysy, Qobda aýdany.
2. Esim han kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túrkistan qalasy.
3. Haqnazar han kesenesi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany.
4. Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúresken batyrlardyń keseneleri: Qapal batyr, Qarasaı jáne Aǵyntaı batyrlar, Eset Kókiuly, Shanyshqyly Berdiqoja, Qabanbaı batyr, Baraq Qarabalýanuly, Malaısary Toqtaýyluly, Raıymbek batyr, Naýryzbaı Kuttymbetuly, Oljabaı Tólebaıuly, Jıdebaı Qojanazaruly, Qudaıberdi Qulsary, Baıan batyr, Jasybaı Ómiruly, Baıǵozy Naımantaıuly, Er Jánibek Berdáýletuly – Almaty oblysy, Eskeldi aýdany. Soltústik Qazaqstan oblysy, Aıyrtaý aýdany. Aqtóbe oblysy, Alǵa aýdany. Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany. Aqmola oblysy, elınograd aýdany. Qostanaı oblysy, Sarykól aýdany. Almaty oblysy, Kerbulaq aýdany Almaty qalasy. Almaty oblysy, Sarqand aýdany. Aqmola oblysy, Ereımentaý aýdany. Qaraǵandy oblysy, Shet aýdany. Soltústik Qazaqstan oblysy, Esil aýdany. Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany. Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany. Qaraǵandy oblysy, Shet aýdany. Shyǵys Qazaqstan oblysy, Jarma aýdany.
5. Han molasy memorıaldyq kesheni (Ábilqaıyr han, XVIII ǵ.) – Aqtóbe oblysy, Áıteke bı aýdany.
6. Abylaı han rezıdenııa kesheni, Abylaı han alańy – Soltústik Qazaqstan oblysy. Petropavl qalasy. Aqmola oblysy, Býrabaı aýdany.
7. Ult-azattyq kóterilis batyrlarynyń keseneleri: Mahambet Ótemisuly, Isataı Taımanuly, Eset Kótibaruly, Janqoja Nurmuhameduly, Baraq Satybaldyuly, Baızaq datqa – Atyraý oblysy, Mahambet aýdany. Aqtóbe oblysy, Qobda aýdany. Aqtóbe oblysy, Shalqar aýdany. Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany. Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany. Jambyl aýdany, Baızaq aýdany.
8. Kenesary han úńgiri, Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilis batyrlarynyń keseneleri: Aǵybaı Qońyrbaıuly, Bopaı hanym, Baýbek batyr, Jáýke Nazarǵululy, Buharbaı Estekbaıuly, Bespaqyr kesenesi, Qaraótkel musylman zıraty (K.Qasymuly batyrlary jerlengen jeri) – Aqmola oblysy, Býrabaı aýdany. Qaraǵandy oblysy, Shet aýdany. Aqtóbe oblysy, Aıteke bı aýdany. Aqmola oblysy, Jaqsy aýdany. Qostanaı oblysy, Arqalyq qalasy. Qyzylorda oblysy, Jalaǵash aýdany. Aqmola oblysy, Qorǵaljyn aýdany. Astana q.
9. Táttimbet Qazanǵapuly, Dáýletkereı Shyǵaıuly keseneleri – Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany. Batys Qazaqstan oblysy, Bókeı ordasy aýdany.
10. Altynemeldegi Shoqan Ýálıhanovtyń memorıaldyq kesheni jáne jerlengen jeri, Syrymbet mekeni – Almaty oblysy, Kerbulaq aýdany. Soltústik Qazaqstan oblysy, Aıyrtaý aýdany.
11. Ybyraı Altynsarın kesenesi – Qostanaı oblysy, Qostanaı aýdany.
12. Abaıdyń «Jıbedaı-Bórili» tarıhı-mádenı kesheni – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany.
13. T.G.Shevchenko memorıaldy kesheni – Mańǵystaý oblysy, Túpqaraǵan aýdany.
14. F.M.Dostoevskııdiń ádebı-memorıaldy úıi – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Semeı qalasy.
15. Jambyl Jabaev kesenesi – Almaty oblysy, Jambyl aýdany.
16. Ahmet Baıtursynuly memorıaldy úıi – Almaty q.
17. Mirjaqyp Dýlatuly kesenesi, Ǵumar Qarash, Smaǵul Sádýaqasovtyń jerlengen jeri – Qostanaı oblysy, Jangeldi aýdany. Batys Qazaqstan oblysy, Jánibek aýdany. Astana qalasy.
18. 1916 j. kóterilis basshylary: Amangeldi Imanovtyń jerlengen jeri, Ábdiǵappar Janbosynuly jáne Keıki batyr keseneleri, «Ereýil tóbe» – Qostanaı oblysy, Amangeldi aýdany. Qostanaı oblysy, Arqalyq qalasy. Qostanaı oblysy, Arqalyq qalasy. Almaty oblysy, Raıymbek aýdany.
19. Tuńǵysh Prezıdent tarıhı-mádenı ortalyǵy – Qaraǵandy oblysy, Temirtaý qalasy.
5. Saıası, tarıhı oqıǵalarǵa baılanysty qasıetti oryndar
1. Tańbaly tas eskertkishi – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany.
2. Orbulaq, Ańyraqaı, Bulanty shaıqastary bolǵan tarıhı jerler – Almaty oblysy. Qaraǵandy oblysy, Ulytaý aýdany.
3. Birlik - Ordabasy memorıaldy kesheni – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Ordabasy aýdany.
4. Bókeı Ordasy tarıhı kesheni – Batys Qazaqstan oblysy, Bókeı ordasy aýdany.
5. Asharshylyq qurbandaryna arnalǵan monýment – Astana qalasy.
6. Qarlag (Dolınka k.) jáne Janalyq k. saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń jerlengen jeri, – «ALJIR» memorıaldy kesheni Qaraǵandy oblysy, Dolınka kenti. Almaty oblysy, Talǵar aýdany. Aqmola oblysy, elınograd aýdany.
7. Semeıdegi Alash arystary úıi – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Semeı qalasy.
Jympıtydaǵy «Alash Orda» úıi – Batys Qazaqstan oblysy, Syrym aýdany
8. Semeı polıgony qurbandaryna arnalǵan «Ólimnen de kúshti» monýmenti – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Semeı qalasy.
9. 1991 jyly Táýelsizdik Deklaraııasy qabyldanǵan «Úkimet úıi» ǵımaraty – Almaty qalasy.
10. Respýblıka alańy - Táýelsizdik monýmenti, «Táýelsizdik tańy» - 1986 jyly jeltoqsan oqıǵasyna arnalǵan eskertkish – Almaty qalasy, Respýblıka alańy.
11. «Otan-Ana» - Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta qaza tapqan maıdangerlerge jáne Otan qorǵaýshylarǵa arnalǵan monýment – Astana qalasy.
12. Astana-Báıterek, Qazaq eli monýmenti, Máńgilik El saltanatty arkasy – Astana qalasy.
