Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ Qūryltaiy qarsaŋynda
İä, Nesıpbek Aitūly bastap, bügıngı ūlttyq baspasözımızdıŋ betke ūstarynyŋ bırı derlık «Jas alaş» qostap, «Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ qūryltaiy qarsaŋynda» degen aidarmen igılıktı bır ıstı qolǧa alǧan eken. Onyŋ «Qūryltai qarsaŋynda ortaǧa salar oi köp» dep bastaluynyŋ özı bügıngı qazaq ädebietıne qolynan kelgenşe azdy-köptı üles qossam deitın, onyŋ qazırgı jai-küiıne alaŋdaityn kım-kımdı de beijai qaldyrmasa kerek. Ätteŋ, Nesıpbektıŋ «Söz tanityn köz kerek» degen būl maqalasynan bügıngı qazaq ädebietınıŋ, onyŋ qara şaŋyraǧy Jazuşylar Odaǧynyŋ hal-ahualy turaly syŋar auyz söz tappaǧanymyz ǧana qiyn boldy. Onyŋ ornyna maqala bügıngı poeziiamyzda qalai degende de öz orny bar aqyn Amanhan Älımūlynyŋ öleŋderındegı kemşılık ataulyny qarjy polisiiasynyŋ jemqordyŋ jegen aqşasyn jıpke tızgenındei tügendep-aq şyǧypty.
Şyndyǧyna kelsek, ekınıŋ bırı özı oqymasa da bırınen-bırı estıp alyp danyşpan, köregen, ūly aqyn, bas aqyn atap jürgenderdıŋ är öleŋınen ızdegen adam nebır kemşılıktı de, ersılıktı de op-oŋai-aq tauyp alady. Jer betınde altyn atty asyl tastyŋ özı 100 paiyz taza küiınde kezdespeitını siiaqty, öleŋ şırkınnıŋ de jaqsysy, ortaqoly (ortaŋqol emes!), naşary bolady. Bıraq äŋgımesın «Jazuşylar Qūryltaiy qarsaŋynda ortaǧa solar oi köp» dep bastaǧan Nesıpbek şynynda da ordaly oi, biık parasattyŋ iesı bolsa, būl jerde bır adamnyŋ öleŋındegı olqylyqtardy tızıp berumen şektelıp qalmas edı. Amal ne özı soŋynan qalmai jürıp äzer alǧan aty-jönınıŋ astynda Memsyilyq laureaty degen ataq ılese jüretın būl aqynymyzdyŋ ädebiet, äsırese poeziiaǧa qatysty oi-örısınıŋ şama-şarqy soǧan ǧana jetıptı. Äitpese, bügıngı ädebiettıŋ, onyŋ ışınde poeziianyŋ kün tärtıbıne qoiar problemalary az ba edı? Baiaǧyda A. Chehov belletrist V. Tihonovqa jazǧan hatynda «Keiıngıler bızdı Chehov ta, Tihonov ta, Korolenko da, Şeglov ta demeidı «seksenınşı jyldardaǧylar» nemese «HIH jüzjyldyqtyŋ aqyryndaǧylar» dep ataityn bolady degen eken. Sol aitqandai, Nesıpbek dos osy maqalasynda bügın aqyn-jazuşylar keiıngı ūrpaqqa qandai poeziia qaldyryp bara jatqany, solardyŋ ışınde ärtürlı jüldeler men syilyqtar, äsırese, Memlekettık syilyq laureaty degen ataq qalai berılıp, ony kımder qandai ädıs-täsıldermen alyp jürgenı, tıptı, sony Nesekeŋnıŋ özı qalai alǧany turaly aitsa «Äp, bärekeldı! Naǧyz aqyn osylaişa Aqiqatty aitsa kerek edı» der edık qoi. Aqiqat demekşı, V. Daldıŋ Sözdıgı boiynşa Aqiqat degenımız adam aqyl-oiynyŋ igılıgı. Qasiettı islam dını Aqiqatty aitu adami qasiettıŋ eŋ biık şyŋy dep baǧalaidy. Al özın aqynmyn dep sanaityn adam ne jazsa da öz jüregın, jan-düniesın şyn tebırentken ömır qūbylystarynyŋ tek Aqiqatyn, Rasyn, Şyndyǧyn aituy– paryz. Amal ne, bügıngı poeziiamyz lepırme jel sözdıŋ, jalaŋ madaqtyŋ, aşylau aitsaq jylpos, ataqqūmar-öleŋşılerdıŋ künkörıs jemtıgıne ainaldy. Bügıngı poeziiamyzdyŋ mūndai küige tüsuıne äsırese, öleŋge degen eşqandai talap-talǧam eskerılmei, şyǧarmalar qataŋ süzgıden, mūqiiat talqylaudan ötkızılmei, tıptı, bır künde 40-tan astam adamǧa berıle salatyn «Alaş» (özı halyqaralyq dep atalady!) syilyǧy siiaqty syilyqtar men jüldeler anaǧan da, mynaǧan da berıle saluy da kesırın tigızıp tūr.Ädette, talant, daryn degen qasietten maqūrym adamdar ataq-daŋq, syilyq-jülde alu üşın jasalatyn qulyq-sūmdyqtyŋ, aila-şarǧynyŋ tür-türıne şeber keledı. Al osy künı Memlekettık syilyq iegerı atanyp, el aralap keş ötkızıp, oblys äkımderınen qaltasyn qompaityp kölık mınıp şalqyp jürgen (atyn ata dese atap beruge de bolady!) 4-5 azamattyŋ ol ataqty alu üşın qandai aila-şarǧyǧa barǧanyn bıletındıkten solardy körgen saiyn öz basym ärı külkım keledı, ärı baiǧūstarǧa janym aşidy. Olardyŋ ışınde Elbasymyzǧa aty isı qazaqqa mäşhür aqsaqal Qasym Qaisenovty salyp ta, rakpen auyramyn, därıgerler 5-6 ai ǧana ömırıŋ qaldy, raktan öldım ne, asylyp öldım ne bärıbır, eger osy joly (Ol osynyŋ aldynda kemınde 5-6 ret laureattyqqa talasyp ala-almaǧan edı) Memsyilyq laureaty ataǧyn taǧy da ala-almasam asylyp ölemın dep jūrtty şoşytyp alǧan da, t.b. bar. Solarǧa qarap, adam balasy, äsırese özın aqynmyn dep esepteitın pende «laureat» degen ataq üşın de ar-namysyn qūrbandyqqa şalatyn boldy-au dep köŋıl şırkın qūlazi jöneledı. Sosyn sol köŋılı tüspegırdı ornyna tüsıru üşın
Jelep-jebep jatatyn
Namys – naǧyz pır-baba,
Sol namysty satatyn
Syilyq qūrǧyr pūl-ǧana,-dep äzıl jazyp özıŋdı-özıŋ jūbatqan bolasyŋ. Nesıpbek dos äldebıreulerdı Amanhandy qolpaştauşy «klassikter» dep keketıptı. Şyndyǧyna kelsek, älgındei qulyq-sūmdyqpen, araǧa aqsaqal salyp, özınde joq rau auruyn salyp Memlekettık syilyq laureaty atanyp jürgender ǧana özderın «klassikpız» dep jiyn-toilarda, as-sadaqada kösemsıp söilep tūrady, qatyn-balasymen, jegjat-jūraǧatymen teledidar habarlaryna qatysady.
Al Qūryltai qarsaŋynda ärtürlı oi aituǧa bastamaşy bolyp otyrǧan Nesıpbek Aitūly qalai Memsyilyq laureaty atandy deisız be? Nesıpbek dostyŋ Memlekettık syilyqqa ūsynǧan «dünielerı» bır emes bırneşe märte būl ataqqa laiyq emes bolyp, dodadan qūralaqan qaitty. Ärine, alǧan betınen qaitpau janqiiarlyq, tabandylyq degen bar. Bıraq sol kezderı öz basym Nesıpbek körsetken janqiiarlyqty-jankeştılık, ölermendıktıŋ eŋ bır ozyq ülgısı eken dei jazdaǧanym bar. Olai deitınım, künderdıŋ künı bolǧanda ol sol kezdegı «Jas Alaş» gazetıne ölgennen keiın bız de Memlekettık syilyq alarmyz dep eŋıregende etegı tolǧan zarlama maqala jazdy.
Şaqyryp ümıt alda san,
Laureattyq jaily tökkende oi
Syilyqqūmarlar ärqaşan
Jylaumenen ötken ǧoi, - dep bız de qosyla jylai jazdadyq.
«Oŋai kelgen baqytqa da jylai salǧan pendemın» dep bır aqyn aitqandai Nesıpbek jylasa jylaǧany aiyp emeste şyǧar. Öitkenı, aqyn degenıŋız emosiianyŋ adamy ǧoi. Bıraq onyŋ qazaq poeziiasynyŋ maŋdaiyna bıtken jaryq jūldyzy, tūŋǧiyq tereŋ oişyl aqyn äldeqaşan baqilyq bolǧan Jūmeken Näjımedenovke Memsyilyq laureaty berıluıne bailanysty älgındei zar-maqala jazǧany adam aitqysyz ūiat boldy. Al myna maqalasynyŋ basynda ol Abai, Iliias, Maǧjan siiaqty aqyndarǧa «M.Maǧauin men Tölender»-dı qosyp Jūmekendı ūmyt qaldyrady. Būrynǧy aqyndyq şama-şarqy qandai bolǧanyn qaidam Nesıpbektıŋ sol kezdegı de bügıngı de jazǧan-syzǧandary jasandy ūranǧa, lozungılık pafosqa, nauqanşyldyqqa tolyp tasyp-tögılıp jatady. Oǧan Memlekettık syilyq äpergen «düniesı» de belgılı bır adamnyŋ ata-babasynyŋ da atap aitsaq Nauryzbaidyŋ da erlıgın jyrlauǧa büiregı būryp tūrǧanyn közı aşyq adamǧa aŋǧaru da asa qiyn emes. Osy jerde onyŋ Amanhan Älımdı synai kele «aqyn arzan sözge aldanbai, marjan sözden monşaq tızuı» kerek degen ǧibratyn özı qalai qadırleitınıne köz tıgıŋızşı:
Alaby Alataudyŋ dübırledı,
Ataǧy batyrlardyŋ dürıldedı
Daŋqynan Sabalaq pen Nauryzbaidyŋ
Tızesı ata jaudyŋ dırıldedı.
Oiratty oiran salǧan Täŋır atty,
Aqyry aidalada aŋyratty
Atanyp «Aŋyraqai» jerdıŋ aty
Qoŋyrsyp jūrtyndaǧy köŋı jatty.
Öleŋnıŋ qalasa jylatyp, qalasa şattyqqa şomyldyratyn qūdıretın tüsınetın adam osyndaǧy «dürıldedı», «dübırledı», «dırıldedı», «Täŋır atty», «aŋyratty», «köŋı jatty» degen su tatyǧan dämsızdıktı aqyndyq, aqynnyŋ alpys ekı tamyryn iıtıp aitylǧan Aqiqat söz dei qoiar ma eken? Nemese
Jıgıtter soŋyna ergen kökjal bärı
Bılıner ata körıp, oq jonǧany.
Aiqasqa asyǧady qany qainap,
Joŋǧardyŋ janǧa batyp jondanǧany,-degen joldardy Nesıpbekten özge eşkım de «Arzan sözge aldanbai, marjan sözden monşaq teru» dei qoimas, sırä. Osyndai qarabaiyrlyqqa, osyndai qaradürsındıkke tūnyp tūrǧan dünie-symaq jazyp Memlekettık syilyq laureaty atanu üşın qandai qoǧamda, qandai memlekette ömır ötkızu kerek dep oilaisyz? Mıne, Nesıpbek aqyn Jazuşylar Qūryltaiy qarsaŋynda dep maqala jazǧanda bügıngı ädebietımızge kesırın tigızıp otyrǧan osyndai «barmaq basty, köz qystylyq», «tamyr-tanystyq» siiaqty keselderdı, aqyndarǧa tän ar men jan tazalyǧyn tılge tiek etuı kerek edı ǧoi. Bıraq ondailardy aitsa taiaqtyŋ bır ūşy özıne tiıp keterın bıleme qaidam, Nesekeŋ būndai auqymdy mäselelerge at ızın saludan aulaqtap ketıptı.
Qūryltai qarsaŋynda dep söz bastaǧan aqyn adam bügıngı poeziiamyzdyŋ taǧy bır ülken qasıretı bügıngı poeziiany bıreulerge, ne bır adamǧa tabynu, men jaǧympazdyq jailap alǧany turaly aitqany abzalyraq bolar edı. Ras, sonau bır kezderı Leninge, Stalinge, kommunistık partiiaǧa arnap «Altyn zaŋ», «Kün kösem» dep öleŋ jazǧandar boldy. Bıraq bügıngı keibır öleŋşılerımızdıŋ (olardy aqyn deuge auyz barmaǧsyn osylai dedıık) osy zamannyŋ qaltalylary men baişykeşterıne arnaǧan öleŋderımen salystyrǧanda ol öleŋder Lenin men Stalinge jäi rahmet aitu siiaqty körınedı eken. Al Elbasymyzǧa arnalǧan şekten şyǧa aitylǧan keibır lepırtuler men köpırtulerdı ol kısınıŋ özı oqysa, jatyp kep aşulanuy, tıptı, «mynaǧan bergen Memsyilyqty qaityp alyŋdar» deuı de mümkın şyǧar. İä, «Ar-namysty satatyn syilyq qūrǧyr pūl ǧana» degenımızdei syilyq ataulynyŋ adamdy qūnyqtyryp jıberetın bır siqyry bar siiaqty. Jäne qazır Qazaqstanda ana jerde de, myna jerde de ötkızılıp jatqan bäige, jülde, festival ataulydan qūrqol qaitpaityn bır top bar. Solardyŋ bırı osy Nesekeŋ desek, ol byltyrǧy «Ruh» atty bäigeden de oza şauyp şyqqannyŋ bırı boldy. Onyŋ būl joly nebır qūlager jyrdy qūm qaptyryp bäigı alǧan jüirıgı «Jaŋǧyru jyry» dep atalady eken. Ony oqyp otyryp, «Qūdai-ai, jer betınde eşqaşan ädıldık degen äljuaz baiǧūs ornai qoimas desek te poeziia degen päkizat sūludy būlaişa qorlap, zorlauǧa bolmaidy ǧoi» dep küŋırene jazdadyq. Sol päkizat janrǧa ǧana tän sūlulyqtan, körkemdıkten, şeberlıkten, şynaiylyqtan, suretkerlıkten, eŋ aqyrynda aqynǧa tän aq jürek aqiqatşyldyqtan jūrdai, ne bır tarihi dälel-däiegı joq sapyrmai sözden, aiqai-ūiqaiǧa toly jalaŋaş ūran men madaq-maqtaudan, aty aityp tūrǧandai qūr jaŋǧyryq sözden tūratyn poema dep atalatyn ışınde keiıpkerı joq «poema» jeŋımpaz atanǧanyn körgende «e-e, tūlpardan mästek ozǧan zaman tuǧan eken ǧoi» degennen basqa amalymyz qalmady. Ras, būl dünie-symaqtyŋ basynan bastap eŋ aqyryna şeiın Elbasynyŋ aty atalyp otyrady. Būl jerde Amanhannyŋ är sözın jılıktep, borşalaǧan Nesıpbekşılemei ol poema dep ataǧan būl jazu-syzudy taldap şyǧu mümkın emes. Öitkenı, būl – basynan aiaǧyna şeiın tarihymyzǧa, täuelsızdıgımızge bailanysty ötken zamandardyŋ «zobalaŋy», «bır qazaq bır qazaqtyŋ körın qazǧany», «azattyq kındıgınen jaratylǧan jaŋa zaman» «taǧdyrdyŋ qatulansa qas-qabaǧy, qara būltyn aspan älı üiıruı äbden mümkın» degen siiaqty jattandy da jalaŋ ūran men sudyraǧan sözderdıŋ, öitpeiık te büitpeiık deitın arzan aqyl-keŋesterdıŋ jiyntyǧy ǧana. Iаǧni, poemaǧa qyryq qainasa da sorpasy qosylmaityn. Mūnda
Şattyǧym nūrǧa bölep şaŋyraqty
Köŋıldıŋ kök aspanyn jadyratty,,-dep, odan jalmajan
Asqaqtap Bäiteregım odan saiyn
Jaiqalyp japyraǧyn jamyratty nemese
«Armannyŋ köppen bırge astym belın, Berekem-ortamdaǧy tas dıŋgegım», «Balasy äkesınen tuǧan asa, Biıkke arman bolmas tu qadasa» degen siiaqty qitardyŋ közderındei bırı-qyrǧa, bırı-Syrǧa qarap tūrǧan, bır-bırıne eş qatysy joq, ūiqasqa qūrylǧan sözderdıǧŋ jiyntyǧy ǧana. Bügıngı qazaq poeziiasynyŋ qadırın ketıretın mūndai qūnsyz dünie jazǧyştar keiıngı jyldary öte köbeiıp ketkenımen tūrmai, sol dünielerınıŋ ışıne oryndy-orynsyz Elbasynyŋ esımın tyqpalaityn pasyq ädet tauyp aldy. Bügın bızdıŋ osy mäselelerdı qozǧauymyzǧa jol aşyp bergen Nesıpbek myrza solardyŋ aldynda sar jelıp kele jatqandardyŋ bırı ekenın būryn da baiqaitynbyz. Al ol «poema» dep ataǧan myna ūrannamany oqyǧanda sol oiymyz dūp-dūrys ekenıne közımız jete tüskendei boldyq. Nesıpbek Aitūly osy düniesın «Elbasy baǧdarymdy aiqyndady, tört bölıp tün ūiqysyn taŋ atyrǧan», «Boljaǧan Elbasymyz bolaşaqty, Bekerge jaŋartqan joq astanany», «Elbasy kemeŋgerlık oiyn aitty, Küŋgırtte qolyŋa şam ūstatqandai», «Saqta dep Elbasymyz eldıgıŋdı, Qūlaqqa qūiyp otyr künde osyny», « Elbasy jönge salyp, äi, demese, Qaitady jatqa ketken qaidan ese?», «Elbasy sılkınbese tosyn bügın, Jūrtym-au jiǧyzady esıŋdı kım?» degen siiaqty özı aitqandai «marjan sözden tızgen monşaqtarmen» örnektep kelıp ony 18 million halyqqa qarap
Biıkten ūşam deseŋ alǧa, sırä,
Qam jasa qanatyŋnyŋ talmasyna,
Qyrandai dür sılkınıp qaita tülep,
Serık bol samǧaǧanda Elbasyǧa dep aiaqtaǧanyn körgende qandai oiǧa kettıŋ deisız be? Bırınşıden, eŋ aqyrǧy qos jolda dür sılkın, qaita tülep, dep kımge aityp otyr, halyqqa ma, älde Elbasyǧa ma? Eger halyqqa qaratyp aitsa samǧaǧanda Elbasyǧa serık bol degenı nesı? Au, özı dür sılkınıp, özı qaita tülep, özı samǧan bara jatqan 18 million halyqqa bır adamǧa, iaǧni, Elbasyǧa ǧana serık bolamyz dese, sonyŋ ainalasynda topyrlap tūryp qalmai ma? Al Elbasy ǧana samǧap bara jatsa şe? Oǧan sonşama qaraqūrym halyq qosyla samǧap ūşa ala ma? Nesıpbektıŋ öleŋderınde qaşan körseŋ, bır jol qyrǧa, bır jol Syrǧa qarap, bırıne-bırı terıs ainalyp tūratyny nesı deimız, ıştei. Ekınşıden, eger däl osy Nesıpbekke ūqsaǧan bıreu Reseiden tabylyp, Putin-prezidentke arnap osyndai öleŋ ne poema jazsa, bükıl Reseige, masqara bolar edı. Ony tıptı, sol Putinnıŋ özı-aq ne ısterın Qūdai bıledı. Al Amerikadan osyndai bır öleŋşı şyǧyp Trampqa arnap poema tügıl bır-ekı şumaq maqtau öleŋ jazsa onyŋ künı ne bolar edı degen oi taǧy da mazamyzdy şūqidy. İä, ar-namysynan, ūiaty men imanynan airylmaǧan jäne özın aqynmyn dep esepteitın adam Aqyndyq eşqandai syilyqpen, ölıp-talyp, jylap-eŋırep nemese aqsaqal salyp alǧan laureattyqpen ölşenbeitının, aqyndyq degenımız – ar tazalyǧy, jan tazalyǧy ekenın, namysyŋdy, adamdyq qadır-qasietıŋdı eşqandai syilyqqa, eşqandai jüldege, satudan aulaq bolu ekenın bıluı kerek. Jazuşylar Qūryltaiy aldynda bızdıŋ aitpaq oiymyz osy. Artyq ketken jerımız bolsa keşırıŋız, qalamger qauym.
Şyndyǧyna kelsek, ekınıŋ bırı özı oqymasa da bırınen-bırı estıp alyp danyşpan, köregen, ūly aqyn, bas aqyn atap jürgenderdıŋ är öleŋınen ızdegen adam nebır kemşılıktı de, ersılıktı de op-oŋai-aq tauyp alady. Jer betınde altyn atty asyl tastyŋ özı 100 paiyz taza küiınde kezdespeitını siiaqty, öleŋ şırkınnıŋ de jaqsysy, ortaqoly (ortaŋqol emes!), naşary bolady. Bıraq äŋgımesın «Jazuşylar Qūryltaiy qarsaŋynda ortaǧa solar oi köp» dep bastaǧan Nesıpbek şynynda da ordaly oi, biık parasattyŋ iesı bolsa, būl jerde bır adamnyŋ öleŋındegı olqylyqtardy tızıp berumen şektelıp qalmas edı. Amal ne özı soŋynan qalmai jürıp äzer alǧan aty-jönınıŋ astynda Memsyilyq laureaty degen ataq ılese jüretın būl aqynymyzdyŋ ädebiet, äsırese poeziiaǧa qatysty oi-örısınıŋ şama-şarqy soǧan ǧana jetıptı. Äitpese, bügıngı ädebiettıŋ, onyŋ ışınde poeziianyŋ kün tärtıbıne qoiar problemalary az ba edı? Baiaǧyda A. Chehov belletrist V. Tihonovqa jazǧan hatynda «Keiıngıler bızdı Chehov ta, Tihonov ta, Korolenko da, Şeglov ta demeidı «seksenınşı jyldardaǧylar» nemese «HIH jüzjyldyqtyŋ aqyryndaǧylar» dep ataityn bolady degen eken. Sol aitqandai, Nesıpbek dos osy maqalasynda bügın aqyn-jazuşylar keiıngı ūrpaqqa qandai poeziia qaldyryp bara jatqany, solardyŋ ışınde ärtürlı jüldeler men syilyqtar, äsırese, Memlekettık syilyq laureaty degen ataq qalai berılıp, ony kımder qandai ädıs-täsıldermen alyp jürgenı, tıptı, sony Nesekeŋnıŋ özı qalai alǧany turaly aitsa «Äp, bärekeldı! Naǧyz aqyn osylaişa Aqiqatty aitsa kerek edı» der edık qoi. Aqiqat demekşı, V. Daldıŋ Sözdıgı boiynşa Aqiqat degenımız adam aqyl-oiynyŋ igılıgı. Qasiettı islam dını Aqiqatty aitu adami qasiettıŋ eŋ biık şyŋy dep baǧalaidy. Al özın aqynmyn dep sanaityn adam ne jazsa da öz jüregın, jan-düniesın şyn tebırentken ömır qūbylystarynyŋ tek Aqiqatyn, Rasyn, Şyndyǧyn aituy– paryz. Amal ne, bügıngı poeziiamyz lepırme jel sözdıŋ, jalaŋ madaqtyŋ, aşylau aitsaq jylpos, ataqqūmar-öleŋşılerdıŋ künkörıs jemtıgıne ainaldy. Bügıngı poeziiamyzdyŋ mūndai küige tüsuıne äsırese, öleŋge degen eşqandai talap-talǧam eskerılmei, şyǧarmalar qataŋ süzgıden, mūqiiat talqylaudan ötkızılmei, tıptı, bır künde 40-tan astam adamǧa berıle salatyn «Alaş» (özı halyqaralyq dep atalady!) syilyǧy siiaqty syilyqtar men jüldeler anaǧan da, mynaǧan da berıle saluy da kesırın tigızıp tūr.Ädette, talant, daryn degen qasietten maqūrym adamdar ataq-daŋq, syilyq-jülde alu üşın jasalatyn qulyq-sūmdyqtyŋ, aila-şarǧynyŋ tür-türıne şeber keledı. Al osy künı Memlekettık syilyq iegerı atanyp, el aralap keş ötkızıp, oblys äkımderınen qaltasyn qompaityp kölık mınıp şalqyp jürgen (atyn ata dese atap beruge de bolady!) 4-5 azamattyŋ ol ataqty alu üşın qandai aila-şarǧyǧa barǧanyn bıletındıkten solardy körgen saiyn öz basym ärı külkım keledı, ärı baiǧūstarǧa janym aşidy. Olardyŋ ışınde Elbasymyzǧa aty isı qazaqqa mäşhür aqsaqal Qasym Qaisenovty salyp ta, rakpen auyramyn, därıgerler 5-6 ai ǧana ömırıŋ qaldy, raktan öldım ne, asylyp öldım ne bärıbır, eger osy joly (Ol osynyŋ aldynda kemınde 5-6 ret laureattyqqa talasyp ala-almaǧan edı) Memsyilyq laureaty ataǧyn taǧy da ala-almasam asylyp ölemın dep jūrtty şoşytyp alǧan da, t.b. bar. Solarǧa qarap, adam balasy, äsırese özın aqynmyn dep esepteitın pende «laureat» degen ataq üşın de ar-namysyn qūrbandyqqa şalatyn boldy-au dep köŋıl şırkın qūlazi jöneledı. Sosyn sol köŋılı tüspegırdı ornyna tüsıru üşın
Jelep-jebep jatatyn
Namys – naǧyz pır-baba,
Sol namysty satatyn
Syilyq qūrǧyr pūl-ǧana,-dep äzıl jazyp özıŋdı-özıŋ jūbatqan bolasyŋ. Nesıpbek dos äldebıreulerdı Amanhandy qolpaştauşy «klassikter» dep keketıptı. Şyndyǧyna kelsek, älgındei qulyq-sūmdyqpen, araǧa aqsaqal salyp, özınde joq rau auruyn salyp Memlekettık syilyq laureaty atanyp jürgender ǧana özderın «klassikpız» dep jiyn-toilarda, as-sadaqada kösemsıp söilep tūrady, qatyn-balasymen, jegjat-jūraǧatymen teledidar habarlaryna qatysady.
Al Qūryltai qarsaŋynda ärtürlı oi aituǧa bastamaşy bolyp otyrǧan Nesıpbek Aitūly qalai Memsyilyq laureaty atandy deisız be? Nesıpbek dostyŋ Memlekettık syilyqqa ūsynǧan «dünielerı» bır emes bırneşe märte būl ataqqa laiyq emes bolyp, dodadan qūralaqan qaitty. Ärine, alǧan betınen qaitpau janqiiarlyq, tabandylyq degen bar. Bıraq sol kezderı öz basym Nesıpbek körsetken janqiiarlyqty-jankeştılık, ölermendıktıŋ eŋ bır ozyq ülgısı eken dei jazdaǧanym bar. Olai deitınım, künderdıŋ künı bolǧanda ol sol kezdegı «Jas Alaş» gazetıne ölgennen keiın bız de Memlekettık syilyq alarmyz dep eŋıregende etegı tolǧan zarlama maqala jazdy.
Şaqyryp ümıt alda san,
Laureattyq jaily tökkende oi
Syilyqqūmarlar ärqaşan
Jylaumenen ötken ǧoi, - dep bız de qosyla jylai jazdadyq.
«Oŋai kelgen baqytqa da jylai salǧan pendemın» dep bır aqyn aitqandai Nesıpbek jylasa jylaǧany aiyp emeste şyǧar. Öitkenı, aqyn degenıŋız emosiianyŋ adamy ǧoi. Bıraq onyŋ qazaq poeziiasynyŋ maŋdaiyna bıtken jaryq jūldyzy, tūŋǧiyq tereŋ oişyl aqyn äldeqaşan baqilyq bolǧan Jūmeken Näjımedenovke Memsyilyq laureaty berıluıne bailanysty älgındei zar-maqala jazǧany adam aitqysyz ūiat boldy. Al myna maqalasynyŋ basynda ol Abai, Iliias, Maǧjan siiaqty aqyndarǧa «M.Maǧauin men Tölender»-dı qosyp Jūmekendı ūmyt qaldyrady. Būrynǧy aqyndyq şama-şarqy qandai bolǧanyn qaidam Nesıpbektıŋ sol kezdegı de bügıngı de jazǧan-syzǧandary jasandy ūranǧa, lozungılık pafosqa, nauqanşyldyqqa tolyp tasyp-tögılıp jatady. Oǧan Memlekettık syilyq äpergen «düniesı» de belgılı bır adamnyŋ ata-babasynyŋ da atap aitsaq Nauryzbaidyŋ da erlıgın jyrlauǧa büiregı būryp tūrǧanyn közı aşyq adamǧa aŋǧaru da asa qiyn emes. Osy jerde onyŋ Amanhan Älımdı synai kele «aqyn arzan sözge aldanbai, marjan sözden monşaq tızuı» kerek degen ǧibratyn özı qalai qadırleitınıne köz tıgıŋızşı:
Alaby Alataudyŋ dübırledı,
Ataǧy batyrlardyŋ dürıldedı
Daŋqynan Sabalaq pen Nauryzbaidyŋ
Tızesı ata jaudyŋ dırıldedı.
Oiratty oiran salǧan Täŋır atty,
Aqyry aidalada aŋyratty
Atanyp «Aŋyraqai» jerdıŋ aty
Qoŋyrsyp jūrtyndaǧy köŋı jatty.
Öleŋnıŋ qalasa jylatyp, qalasa şattyqqa şomyldyratyn qūdıretın tüsınetın adam osyndaǧy «dürıldedı», «dübırledı», «dırıldedı», «Täŋır atty», «aŋyratty», «köŋı jatty» degen su tatyǧan dämsızdıktı aqyndyq, aqynnyŋ alpys ekı tamyryn iıtıp aitylǧan Aqiqat söz dei qoiar ma eken? Nemese
Jıgıtter soŋyna ergen kökjal bärı
Bılıner ata körıp, oq jonǧany.
Aiqasqa asyǧady qany qainap,
Joŋǧardyŋ janǧa batyp jondanǧany,-degen joldardy Nesıpbekten özge eşkım de «Arzan sözge aldanbai, marjan sözden monşaq teru» dei qoimas, sırä. Osyndai qarabaiyrlyqqa, osyndai qaradürsındıkke tūnyp tūrǧan dünie-symaq jazyp Memlekettık syilyq laureaty atanu üşın qandai qoǧamda, qandai memlekette ömır ötkızu kerek dep oilaisyz? Mıne, Nesıpbek aqyn Jazuşylar Qūryltaiy qarsaŋynda dep maqala jazǧanda bügıngı ädebietımızge kesırın tigızıp otyrǧan osyndai «barmaq basty, köz qystylyq», «tamyr-tanystyq» siiaqty keselderdı, aqyndarǧa tän ar men jan tazalyǧyn tılge tiek etuı kerek edı ǧoi. Bıraq ondailardy aitsa taiaqtyŋ bır ūşy özıne tiıp keterın bıleme qaidam, Nesekeŋ būndai auqymdy mäselelerge at ızın saludan aulaqtap ketıptı.
Qūryltai qarsaŋynda dep söz bastaǧan aqyn adam bügıngı poeziiamyzdyŋ taǧy bır ülken qasıretı bügıngı poeziiany bıreulerge, ne bır adamǧa tabynu, men jaǧympazdyq jailap alǧany turaly aitqany abzalyraq bolar edı. Ras, sonau bır kezderı Leninge, Stalinge, kommunistık partiiaǧa arnap «Altyn zaŋ», «Kün kösem» dep öleŋ jazǧandar boldy. Bıraq bügıngı keibır öleŋşılerımızdıŋ (olardy aqyn deuge auyz barmaǧsyn osylai dedıık) osy zamannyŋ qaltalylary men baişykeşterıne arnaǧan öleŋderımen salystyrǧanda ol öleŋder Lenin men Stalinge jäi rahmet aitu siiaqty körınedı eken. Al Elbasymyzǧa arnalǧan şekten şyǧa aitylǧan keibır lepırtuler men köpırtulerdı ol kısınıŋ özı oqysa, jatyp kep aşulanuy, tıptı, «mynaǧan bergen Memsyilyqty qaityp alyŋdar» deuı de mümkın şyǧar. İä, «Ar-namysty satatyn syilyq qūrǧyr pūl ǧana» degenımızdei syilyq ataulynyŋ adamdy qūnyqtyryp jıberetın bır siqyry bar siiaqty. Jäne qazır Qazaqstanda ana jerde de, myna jerde de ötkızılıp jatqan bäige, jülde, festival ataulydan qūrqol qaitpaityn bır top bar. Solardyŋ bırı osy Nesekeŋ desek, ol byltyrǧy «Ruh» atty bäigeden de oza şauyp şyqqannyŋ bırı boldy. Onyŋ būl joly nebır qūlager jyrdy qūm qaptyryp bäigı alǧan jüirıgı «Jaŋǧyru jyry» dep atalady eken. Ony oqyp otyryp, «Qūdai-ai, jer betınde eşqaşan ädıldık degen äljuaz baiǧūs ornai qoimas desek te poeziia degen päkizat sūludy būlaişa qorlap, zorlauǧa bolmaidy ǧoi» dep küŋırene jazdadyq. Sol päkizat janrǧa ǧana tän sūlulyqtan, körkemdıkten, şeberlıkten, şynaiylyqtan, suretkerlıkten, eŋ aqyrynda aqynǧa tän aq jürek aqiqatşyldyqtan jūrdai, ne bır tarihi dälel-däiegı joq sapyrmai sözden, aiqai-ūiqaiǧa toly jalaŋaş ūran men madaq-maqtaudan, aty aityp tūrǧandai qūr jaŋǧyryq sözden tūratyn poema dep atalatyn ışınde keiıpkerı joq «poema» jeŋımpaz atanǧanyn körgende «e-e, tūlpardan mästek ozǧan zaman tuǧan eken ǧoi» degennen basqa amalymyz qalmady. Ras, būl dünie-symaqtyŋ basynan bastap eŋ aqyryna şeiın Elbasynyŋ aty atalyp otyrady. Būl jerde Amanhannyŋ är sözın jılıktep, borşalaǧan Nesıpbekşılemei ol poema dep ataǧan būl jazu-syzudy taldap şyǧu mümkın emes. Öitkenı, būl – basynan aiaǧyna şeiın tarihymyzǧa, täuelsızdıgımızge bailanysty ötken zamandardyŋ «zobalaŋy», «bır qazaq bır qazaqtyŋ körın qazǧany», «azattyq kındıgınen jaratylǧan jaŋa zaman» «taǧdyrdyŋ qatulansa qas-qabaǧy, qara būltyn aspan älı üiıruı äbden mümkın» degen siiaqty jattandy da jalaŋ ūran men sudyraǧan sözderdıŋ, öitpeiık te büitpeiık deitın arzan aqyl-keŋesterdıŋ jiyntyǧy ǧana. Iаǧni, poemaǧa qyryq qainasa da sorpasy qosylmaityn. Mūnda
Şattyǧym nūrǧa bölep şaŋyraqty
Köŋıldıŋ kök aspanyn jadyratty,,-dep, odan jalmajan
Asqaqtap Bäiteregım odan saiyn
Jaiqalyp japyraǧyn jamyratty nemese
«Armannyŋ köppen bırge astym belın, Berekem-ortamdaǧy tas dıŋgegım», «Balasy äkesınen tuǧan asa, Biıkke arman bolmas tu qadasa» degen siiaqty qitardyŋ közderındei bırı-qyrǧa, bırı-Syrǧa qarap tūrǧan, bır-bırıne eş qatysy joq, ūiqasqa qūrylǧan sözderdıǧŋ jiyntyǧy ǧana. Bügıngı qazaq poeziiasynyŋ qadırın ketıretın mūndai qūnsyz dünie jazǧyştar keiıngı jyldary öte köbeiıp ketkenımen tūrmai, sol dünielerınıŋ ışıne oryndy-orynsyz Elbasynyŋ esımın tyqpalaityn pasyq ädet tauyp aldy. Bügın bızdıŋ osy mäselelerdı qozǧauymyzǧa jol aşyp bergen Nesıpbek myrza solardyŋ aldynda sar jelıp kele jatqandardyŋ bırı ekenın būryn da baiqaitynbyz. Al ol «poema» dep ataǧan myna ūrannamany oqyǧanda sol oiymyz dūp-dūrys ekenıne közımız jete tüskendei boldyq. Nesıpbek Aitūly osy düniesın «Elbasy baǧdarymdy aiqyndady, tört bölıp tün ūiqysyn taŋ atyrǧan», «Boljaǧan Elbasymyz bolaşaqty, Bekerge jaŋartqan joq astanany», «Elbasy kemeŋgerlık oiyn aitty, Küŋgırtte qolyŋa şam ūstatqandai», «Saqta dep Elbasymyz eldıgıŋdı, Qūlaqqa qūiyp otyr künde osyny», « Elbasy jönge salyp, äi, demese, Qaitady jatqa ketken qaidan ese?», «Elbasy sılkınbese tosyn bügın, Jūrtym-au jiǧyzady esıŋdı kım?» degen siiaqty özı aitqandai «marjan sözden tızgen monşaqtarmen» örnektep kelıp ony 18 million halyqqa qarap
Biıkten ūşam deseŋ alǧa, sırä,
Qam jasa qanatyŋnyŋ talmasyna,
Qyrandai dür sılkınıp qaita tülep,
Serık bol samǧaǧanda Elbasyǧa dep aiaqtaǧanyn körgende qandai oiǧa kettıŋ deisız be? Bırınşıden, eŋ aqyrǧy qos jolda dür sılkın, qaita tülep, dep kımge aityp otyr, halyqqa ma, älde Elbasyǧa ma? Eger halyqqa qaratyp aitsa samǧaǧanda Elbasyǧa serık bol degenı nesı? Au, özı dür sılkınıp, özı qaita tülep, özı samǧan bara jatqan 18 million halyqqa bır adamǧa, iaǧni, Elbasyǧa ǧana serık bolamyz dese, sonyŋ ainalasynda topyrlap tūryp qalmai ma? Al Elbasy ǧana samǧap bara jatsa şe? Oǧan sonşama qaraqūrym halyq qosyla samǧap ūşa ala ma? Nesıpbektıŋ öleŋderınde qaşan körseŋ, bır jol qyrǧa, bır jol Syrǧa qarap, bırıne-bırı terıs ainalyp tūratyny nesı deimız, ıştei. Ekınşıden, eger däl osy Nesıpbekke ūqsaǧan bıreu Reseiden tabylyp, Putin-prezidentke arnap osyndai öleŋ ne poema jazsa, bükıl Reseige, masqara bolar edı. Ony tıptı, sol Putinnıŋ özı-aq ne ısterın Qūdai bıledı. Al Amerikadan osyndai bır öleŋşı şyǧyp Trampqa arnap poema tügıl bır-ekı şumaq maqtau öleŋ jazsa onyŋ künı ne bolar edı degen oi taǧy da mazamyzdy şūqidy. İä, ar-namysynan, ūiaty men imanynan airylmaǧan jäne özın aqynmyn dep esepteitın adam Aqyndyq eşqandai syilyqpen, ölıp-talyp, jylap-eŋırep nemese aqsaqal salyp alǧan laureattyqpen ölşenbeitının, aqyndyq degenımız – ar tazalyǧy, jan tazalyǧy ekenın, namysyŋdy, adamdyq qadır-qasietıŋdı eşqandai syilyqqa, eşqandai jüldege, satudan aulaq bolu ekenın bıluı kerek. Jazuşylar Qūryltaiy aldynda bızdıŋ aitpaq oiymyz osy. Artyq ketken jerımız bolsa keşırıŋız, qalamger qauym.
Myrzan KENJEBAI, aqyn,
QR Mädeniet qairatkerı
