(Esse)
Qaqpa men qalam
Eŋbegimen erlegen, Bel-beleske örlegen. Qaqpasyna öziniŋ Gol jiberip körmegen! (Jurnalistik folklordan)
Ol Almatyǧa oquǧa tüsuge kelgen bette tosyn köriniske tap boldy. Panfilov köşesimen joǧary örlep, Qazaq universitetiniŋ bas ǧimaratyna jaqyndaǧan tūsy edi. Opera teatry jaq betten küŋirengen azaly äuenniŋ jetegimen qara qūrym halyq keŋ köşede baiau jyljyp keledi. Jer qaiysqan jūrt eŋsesi tüsip, ezile egilip barady. Auyl balasy būryn mūndaidy körmegen-di. Töŋiregine taŋdana qarady. Būl qazaq mädenietiniŋ marqasqasy Iliias Omarovty aqtyq saparǧa şyǧaryp salyp kele jatqan qaraly köş edi. Albyrt abiturientke būl jait qatty äser etti. Jas bolsa da qalyŋ eldiŋ qaiǧysyn jüregimen sezindi. Bükil qazaqtyŋ jaqsyny joqtap, küizele biletinin közimen kördi. Tanymal bir tūlǧa ömirden ötti. Belgisiz bir ūlan ömir jolyn bastady. Jalǧasqan qairan tirşilik...
Sol sätte Qazaqstannyŋ Mädeniet ministri Iliias Omarov mäŋgilik mekenine attanǧan küni Almatyǧa endi ǧana taban iliktirgen būl beimälim bozbalanyŋ özi de keiin täuelsiz elimizdiŋ märtebeli ministrleriniŋ biri bolady dep kim oilapty?!
Eger ol jurnalistikanyŋ dodasyna at qospaǧanda, qalyŋ qazaq büginde Sauytbek Abdrahmanov degen elge belgili futbolşyny tanyp-bilui äbden mümkin be edi? Jas küninde sporttyŋ osy türine keremet qyzyqty. Biraq onyŋ qyzyǧuşylyǧy auyldyŋ kädimgi dop quǧan qara siraq balasynyŋ et pen teriniŋ arasyndaǧy jeligine onşa ūqsamaityn. Ädette, bala bitken şarşamaityn, şaldyqpaityn şabuylşy boluǧa ūmtylady. Ol zaŋdy da. Şabuylşy gol salady, golmen birge sporttaǧy bolaşaǧyna jol salady. Al būl qaqpaşylyqty qalady. Äueli üi irgesindegi Kenenbai sazynyŋ qaqpasyna tūrdy. Birte-birte sovhoz qūrama komandasynyŋ qaqpasyn qorǧaityn boldy. Qaqpaşy bolǧanda qandai! Basynan qūs ūşyrmaidy. Teŋbil dop qalai kelse de qaǧyp alady. Būryştan soqqan doptardy da mült jibermeidi. Qapy qalmaidy, küiip-janbaidy. Qimyly jyldam, tüisinui tez.
Qazirgi qas-qaǧymda qaǧyp tüsetin aitqyştyǧy sol qaqpaşylyǧynan qalǧan jyldam reaksiiasynyŋ äseri siiaqty körinedi. Onysymen qoimai, futboldy kädimgidei zerttedi. Aiaqdop öneriniŋ qyr-syryna tereŋ boilady. Jyl saiyn «Futbol» aptalyǧyn, «Sportivnye igry» jurnalyn jazdyryp alady. Sonyŋ bärin bas kötermei ütir-nüktesine deiin oqidy. Söitip jürip orysşasyn da äbden oŋdap aldy. Qazir orys tilinde jazylǧan maqalalarynyŋ özinen bir kitap şyǧatyndai bolyp qaldy. Auylǧa teledidar kelgenge deiin tünimen radionyŋ qūlaǧynda otyrdy. Oiyn balasy äigili qaqpaşylardyŋ ömiri turaly derekterge qūmartty. Būl keŋes futboly qaqpaşylarynyŋ dünieni dürildetip tūrǧan kezi edi. Aty aŋyzǧa ainalǧan Lev Iаşin, Evgenii Rudakov, Anzor Kavazaşvili, Viktor Bannikov, Iýrii Pşenichnikov, Vladimir Lisisyn, Vladimir Maslachenko, Ramaz Uruşadze, Sergei Kotrikadze, Vladimir Pilgui syndy tanymal tarlandardyŋ ärqaisysy – öz aldyna bir älem. Sol zamandaǧy barlyq qaqpaşylar siiaqty «Keles» sovhozy qūrama komandasynyŋ qaqpaşysy Sauytbek Abdrahmanov ta №1 futbol jeidesin kiip oinaityn. Aqyry qaqpaşylyqty öner deŋgeiinde igerdi. Ekinşi razriad ielendi.
№1 oiynşy keiin mümkindiginiŋ mol ekenine qaramastan qolyna dop ūstamady. Esesine söz ūstady. Qaqpasyn qalamǧa aiyrbastady. Biraq №1 jeidesin özinde qaldyrǧan siiaqty. Qaşanda qatarynyŋ aldynda jürdi. Sabaqty öte jaqsy oqydy. Jastaiynan jetekşilikke beiimdigin körsetti. Jazudan da aldyna jan salmady. Ünemi birinşi bolu maŋdaiyna jazyldy. Qazaq synynyŋ dami qoimaǧan salasy – kinoresenziiaǧa tyŋnan türen saldy. Nomenklaturanyŋ nu ormanynda nyq tūrǧan siresken «Sosialistik Qazaqstannyŋ» bergi tarihyndaǧy eŋ jas bölim meŋgeruşisi atandy. El täuelsizdik alǧannan keiin qasietti Mekkeden qazaq tilinde bükil älemdegi mūsylman elderine tügel taraǧan on minuttyq tūŋǧyş tikelei radioreportajdy jürgizdi. Tūŋǧyş Prezidentimizdiŋ tūŋǧyş ūlyqtau saltanatynda sahnaǧa birge köterilgen sanauly qazaqtyŋ biri boldy. Oǧan Elbasyǧa bata bergen alaştyŋ abyz aqyny Şäkir Äbenovpen qatar tūryp tüsken, el zerdesinde jattalǧan tarihi suret kuä.
Keiipkerimiz «Keles» sovhozynyŋ №1 futbolşysynan elimizdiŋ №1 jurnalisi – Qazaqstannyŋ Aqparat ministri qyzmetine deiingi joldan ötti. Keiın memleketimizdiŋ №1 basylymy – «Egemen Qazaqstannyŋ» birinşi basşysy boldy. Saiasat sahnasynda da ūtymdy jüris jasap, birden bige şyǧudyŋ toqsan täsilin biletin tegeurindi tūlǧalardan kem soqpady. Biliktiŋ bederlisi men kedergisin köre biletin jitiköz jetekşige ainaldy. Osynyŋ bäri oǧan qaida da birinşi boluǧa jol aşty. Jä, osymen jetetin şyǧar... Äitpese, onyŋ ömir jolyndaǧy birinşi boludyŋ mysaldaryn tolassyz tizbelei beruge beiilmiz.
Syn men satira
Sögilmeitin köbesi – «Egemenniŋ» egesi. Basylymnyŋ, ol barda, Bosamaidy şegesi! (Jurnalistik folklordan)
Sauytbek Abdrahmanov degen arqaly aqyndy nemese saiypqyran satirikti közge elestete alar ma ediŋiz?! Ärine, joq. Biraq ilgeride onyŋ şyǧarmaşylyqtyŋ osy bir türlerine bet būrǧan kezi de boldy. Eger şyndap ainalysqanda būl salalardyŋ maitalmany atanar ma edi, kim biledi? Bir klastan tanymal eki jurnalist şyqty. Talai jyl şoŋ keŋseniŋ şeneunigi bolǧan, Leningrad universitetiniŋ jurnalistika fakultetiniŋ tülegi Äbdimütäl Älibekov ekeui bir partada otyrdy. Qos qalamger besinşi klastan beri qatar jaiǧasqan sol partany muzeige qoiuǧa da bolar. Keiin Sekaǧa baratynyna köringen şyǧar, Sauytbek aǧamnyŋ eŋ birinşi audandyq gazette jariialanǧan öleŋi Lenin turaly edi. Ol öleŋ 1970 jyly 22 säuirde kösemniŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan nömirde basyldy. Özi kädimgidei tapsyryspen jazyldy. Bir küni redaksiiaǧa barsa, aǧalary qinalyŋqyrap otyr eken. «Osy seniŋ de öleŋ jazatynyŋ bar şyǧar?» – dep būǧan ümittene qarady. «Öleŋdi jūrttyŋ bäri jazbai ma?». «Lenin turaly jazşy. Osy qazir kerek». «Aiaq astynan qalai jazam?». «Jazşy endi, birdeŋe etip... Merekelik nömir öleŋsiz şyqqaly tūr». Sodan otyra qalyp, üş-tört şumaq öleŋ jazdy. Tili jatyq, ūiqasy myǧym, ūstanymynda min joq. Audandyq gazetke jarap-aq tūr. Odan artyq ne kerek? Alaida saiasi sipaty basym osy düniesinen keiin Sauytbek aǧam qara öleŋniŋ köşine köp ilese qoiǧan joq. Söitip, ol qazaqtyŋ has talanttarynyŋ bäri jappai jyrlaǧan, Jambyl joqtaǧan, İsa iin qandyrǧan, Tūrmaǧambet tökpeletken taqyryp – leninianaǧa bir bas sūqty da qoidy.Aitqandai, min joq demekşi, öleŋ jaza qalsa, onysy jiptiktei bolyp, örilip tūrady. Qaratai Tūrysov jetpiske tolǧandaǧy qūttyqtau öleŋi «Azamat» degen kitapqa kiripti. Bir bettik öleŋdi bastan-aiaq bir ūiqaspen bitirgen. Tehnikasy tastai, ūiqastary baltalasaŋ būzylmastai. Qadirli aǧany quantuǧa, inilik iltipat bildiruge jetip jatyr. Özi: «Meniŋ öleŋderimde poeziiadan basqanyŋ bäri bolady...», – dep ezu tartyp qoiady. Öleŋ kiesin qalai qadirleitinin «Jiyrmasynşy ǧasyr jyrlaidy» atty qos tomdyq avtorlyq antologiia qūrastyru arqyly körsetip berdi. Ondaǧy 52 aqynǧa jazylǧan şymyr da jūmyr alǧy sözderde talǧampaz sarapşynyŋ sara sözi bar.Zady, oǧan jurnalist bolǧannan göri ädebiet synşysy bolu köbirek ūnaityn. Onyŋ sebebi de joq emes-ti. Segizinşi klasta oqyp jürgende, «Keles» sovhozyndaǧy Säken Seifullin atyndaǧy orta mektepte Almatydan kelgen jazuşylarmen kezdesu boldy. Baspasözge jazylu nauqanynyŋ kezi. Būl qalamgerler «Jūldyz» jurnalyn nasihattap jür eken. Kelgender üşeu: Qalaubek Tūrsynqūlov, Sabyrhan Asanov, Zeinolla Serikqaliev. Bir prozaik, bir aqyn, bir synşy. Osynyŋ aldynda tiri jazuşyny bir-eki ret körgen-di. Bir ret partizan jazuşy Qasym Qaisenov «1-maidaǧy» klubqa kelip, el aldynda äŋgime şertken. Taǧy birde Mūhtar Şahanov öleŋ oqyǧan. Ol kezde jastau edi. Al myna kisiler oŋ-solyn tanyǧan, oi-tanymy qalyptasa bastaǧan tūsta kelip otyr. Sonda Sauytbekke aqynnan da, jazuşydan da synşy artyǧyraq bolyp körindi. Syrbaz Zekeŋniŋ jüris-tūrysy, oi-örisi, saliqaly sözi, kigen kiimi, qairatty şaşy, qysqasy, bar bolmysy qatty äser etti. Äŋgimesiniŋ mäninen göri mäneri köbirek ūnady. Sodan ädebiet synşysy boluǧa bekindi. Sol maqsatpen KazPİ-ge kelip edi, joly bolmai elge qaitty. Auylda jürgende audandyq jäne oblystyq gazetterge belsene aralasty. «Oŋtüstik Qazaqstannyŋ» bölim meŋgeruşisi Joldas Aqberdievke jazǧan dünielerin ūsynatyn. Onyŋ qarsy betinde bir jas jigit otyrady. Ol bügingi tanymal aqynymyz İsraiyl Saparbaev edi. Säukeŋniŋ alǧaşqy jazǧandary osy İsraiyldyŋ qolynan ötti. Teginde, keiipkerimiz şyǧarmaşylyǧyn satira men iumordan bastaǧan-dy. Tipti syn-syqaqtyŋ sardary Ospanhan Äubäkirov Qazaq universitetindegi jas satirikterdiŋ şyǧarmalary toptastyrylǧan «Ara» jurnalynyŋ arnauly nömirin äzirlegen kezde, 2-kurs studenti Sauytbektiŋ äŋgimesin taŋdap alǧan. Arnauly nömirdiŋ eŋ syily tūsyndaǧy täuir dünie de osy bolǧan. Osaǧaŋ KazGU-diŋ jurfagynan taǧy bir satirik şyǧatyn boldy dep kädimgidei ümittengen. Ospanhan aǧamyz keiin Jazuşylar odaǧynda jolyǧyp qalǧan kezde: «Äi, osy sen satirany beker qoiyp kettiŋ-ei. Sen basqa jaqqa tüsip kettiŋ-ei», – deidi eken. «Basqa jaqqa» tüsip ketkenimen, qalamnan ajyraǧan jeri joq. Sarabdal synşy, asyl aǧa Saǧat Äşimbaevtyŋ jön silteuimen kinoresenziiaǧa bet būrdy. Būl salanyŋ qazaq tilindegi izaşary atandy dese de bolǧandai. Basşylyq qyzmettiŋ qai buynynda jürse de üzbei jazdy. Öz maqalasyn özi jazatyn ministrlerimiz asa köp emes-ti. Būl kisi de sol azdyŋ biri boldy. Baiaǧyda Zeinolla Serikqalievke beker eliktemepti. Ädebiettanu ǧylymymen tübegeili ainalysyp, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor atandy. Qazaqşa da, orysşa da monografiialar şyǧardy. Puşkintanuşy retinde de halyqaralyq deŋgeide moiyndalyp, Resei söz öneri akademiiasynyŋ «Revniteliu prosveşeniia» medaline ie boldy.
Aqyndyq pen satirany erterek qoiyp ketse de, būl qabiletin eşkim tartyp alǧan joq. Osynyŋ ekeuine de beiim ekendigin körsetetin bir-aq mysal keltireiik. Kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialarynyŋ ǧylymi jetekşisi, akademik Seiit Qasqabasovqa arnalǧan äzil öleŋi bylai bastalady:
Jetekşim bolmaǧanda ne eter edim,
Ömirden bir diplommen öter edim.
Esimde, minimumdy tapsyrtqyzyp,
Ǧylymi keŋesterge jetelediŋ...
Mine, solai. Jūrt jetekşisiniŋ janyna jolai almai jürse, būl kisi ǧylymi keŋesşisimen qaljyŋ qaǧystyryp, ataqty «Ūstazym» äniniŋ ülgisimen parodiia jazady. Sondaida saliqaly minezi salmaqty satira jazuǧa mümkindik berer edi-au dep te oilaisyŋ...
«SQ» men Seka
«SQ»-da da istedi, Sekada da istedi. Tarazyny teŋ ūstap, Tūǧyrynan tüspedi. (Jurnalistik folklordan)
Bizdiŋ «Leninşil jasqa» jaŋa kelgen kezimiz edi. Siresken saiasat sahnasynda seŋ jürip jatqan sekseninşi jyldardyŋ orta tūsy. Jastar gazetiniŋ redaksiiasy ornalasqan jetinşi qabat öte köŋildi. Erkin söileisiŋ, bir-biriŋdi qaljyŋmen irep soiasyŋ. Rahat! Soǧan orai redaksiiaǧa bas sūqqan adamdar da seniŋ osy köŋil äueniŋe beiimdeledi. Jasy da, jasamysy da şiyrşyq atyp tūratyn «Leninşil jas» ünemi jylylyqtan arylmaidy. Al osy toǧyz qabatty ǧimarattyŋ işinde barsaŋ, külkiŋdi sap tyiyp, ezuiŋdi jiǧyza qoiatyn bir qabat bar. Ol – üşinşi qabat. Öitkeni onda «Sosialistik Qazaqstannyŋ» redaksiiasy qonys tepken. Basqa qabattardyŋ edenine linoleum, al ol qabatqa parket töselgen. Partiialyq basylym sonysymen de erekşelenip tūrady.Kädimgi syqiǧan «SQ». Mūnda öŋkei bir tüsi suyq, minezi asa salmaqty, saliqaly kisiler qyzmet isteidi. Orynsyz külseŋ, jalt qaraidy, janarymen jasqap, jerge tyǧyp jibere jazdaidy. Al kabinetterine kiru degendi atamaŋyz. Alda-jalda bastyqtaryŋ birdeŋege jūmsap jiberse, kelgen şaruaŋdy kömeiiŋe tobyq tirelip tūrǧandai äzer aitasyŋ. Sebebi, bäriniŋ de ataǧy jer jarady. Jüieniŋ jūlyn-jüikesi – «SQ» da istegen soŋ şyǧar, bäri de maŋǧaz basyp jüredi. Aşyq tūrǧan esikteriniŋ aldynan aiaǧyŋnyŋ ūşymen basyp äreŋ ötesiŋ. Bälkim iba, bälkim imenu... Ötip ketkenşe arqaŋnan suyq ter şyǧady. Qysqasy, «SQ»-da jürgendei emes, Sekada jürgendei bolasyŋ. «Olai bolsa, seni qūdai quyp jür me, neŋ bar üşinşi qabatta?» – dersiz... Bolmaidy onda barmauǧa. Sebebi, bükil basylymdy basyp şyǧaratyn baspahanaǧa jetu üşin solardyŋ ūzyn dälizi arqyly ötesiŋ. Basqa jol joq. Sol dälizden demiŋdi işiŋe tartyp ötip, qos ǧimarattyŋ arasyn jalǧaityn aspaly quys ötkel baspahanaǧa baryp tirelgende, dauysyŋ qaitadan jarqyn-jarqyn şyǧa bastaidy. Al endi osy aduyndy aǧalardyŋ ortasynda aşaŋ jüzdi, kelbeti kelisti jap-jas bir jigit jüredi. Özi jiyrma segiz jasynda bölim meŋgeruşisi bolypty. Sol kezde «SQ»-daǧy aibyndy aǧalarymyz «Būl ne bop ketti özi, basylymdy bala-şaǧa basaiyn dedi me?» dep küŋkildesipti» degen söz aitylatyn. Ne bolsa da būl jigit tegin bolmady. Sala qūlaş maqalasy jii jariialanyp jatady. Köbine ädebiet pen öner mäselelerin qauzaidy. Zamany jaqyndau ǧoi dep siresken «SQ»-lyqtardyŋ işinen sodan jylylyq izdeimiz. Biraq ol da işin aldyra qoimaidy. Sälemiŋdi salqynqandylyqpen alady. Bir tūtam saualyŋa eki-aq auyz sözben jauap beredi. Sosyn äŋgime bitip qalady. Odan äri til qata almai, taiyp tūramyz. E, būl aǧamyzǧa da sirespelik syrqaty jūqqan boldy. Qairan «SQ» syqystyrmai qoisyn ba?!Keiin eptep aralasa bastadyq. Joq, olai emes eken. Säken kökem aitpaqşy, sym pernesin basyp qarasaŋ, syr sandyq aşyla tüsedi eken. Köŋil-küii kelisse, tereŋnen tolǧaidy. Oqymaǧan kitaby joq, bilimi aǧyl-tegil. Talqylanyp otyrǧan taqyryptyŋ tamyryn tap basady. Bir qaraǧanda qaljyŋnyŋ auylynan alys qonǧandai körinedi. Şyndyǧynda äzil äŋgimege öte jüirik. Är mysaly ömir bar jerde iumor bar ekenin däleldep tūrady. Barynşa baisaldy degen adamyŋ qūrdastaryn qaljyŋmen qajai bastaǧanda, külkiden öle jazdaisyŋ. Baiaǧyda bekerge satira jazdy ǧoi deisiŋ be? Köp ilige qoimaityn asa salmaqty aǧamyz jiyn-toida bidiŋ de tübin tüsiredi... Tıptı aiaqtaryn oŋdy-soldy sıltep, şiratyla jönelgende «SK»-da ıstegen kısı osy aǧamyz ba, basqa ma?» dep, ekı közıŋ tas töbeŋe şyǧady. «Sosialistik Qazaqstanda» jurnalistik mektepten ötip, şyŋdalǧan ol Ortalyq Komitetke şaqyryldy. «SQ»-daǧy tolysqan täjiribesi Sekada abyroily boluyna negiz qalady. Ömirine önege bolǧan ardaqty aǧalary Özbekäli Jänibekov, Myrzatai Joldasbekov, Äbiş Kekilbaev, Seiit Qasqabasov, Tölen Äbdikovtermen birge qyzmet istedi. Osy aǧalarymen birlesip, Sekanyŋ talai jylǧy toŋyn jibitip, aqtaŋdaqtardy arşyp, ūlttyŋ ruhyn köteruge üles qosty. Qazaq halqyna qyryn kelgen keibir qūjattardyŋ jolyn kesu üşin tiimdi täsilder qoldana bildi. Eŋseli keŋseniŋ esiginen el üşin baǧaly bastamalardyŋ köptep şyǧuyna nietti boldy.
Baisaldy basylym men köşeli keŋsedegi qyzmet jazǧan düniesine asqan jauapkerşilikpen qarauǧa üiretti. Üzbei izdenuge maşyqtandyrdy. Bir maqala jazu üşin birneşe kitap oqidy. İnternettiŋ iiriminen damylsyz derek suyrtpaqtaidy. Tapqanyn salmaqtap-saralaidy, iriktep-sūryptaidy. Mysaly, Palestina turaly maqalasyn jazuǧa äzirlendi delik. Aldymen özi jaqsy biletin, biraq taǧy bir köz jügirtkenniŋ artyǧy bolmaityn eŋ qarapaiym ūǧymdardy tiianaqtap şyǧady. Üiindegi bai kitaphanadaǧy 30 tomdyq «Bolşaia Sovetskaia Ensiklopediiaǧa» jüginedi. Palestina, İzrail, İerusalim turaly maqalalardy şolyp şyǧady.Daulasuşylardyŋ qaisysy qai ǧasyrlarda aldymen jetkenin, kimde tarihi qūqyq köbirek ekenin baǧamdaidy. Sosyn internetten mol mälimet jinaidy. Odan keiin Syrtqy ister ministrliginen alǧan, basqanyŋ qolyna tüspeitin baǧaly derekterge zer salady. Qazaqstannyŋ halyqaralyq mäselelerge bailanysty ūstanymyna köz jetkizedi. Ol az deseŋiz, AQŞ-qa bir barǧanda ala kelgen Taiau Şyǧys mäseleleri jönindegi kitapty paraqtaidy. Ärqaisysynan bir ǧana derek alatyn şyǧar. Esesine oqysa da, paidalanylmaǧan düniesi osy jariialanymnyŋ mazmūnyna äser etip tūruy äbden mümkin. Mūhitta jüzgen mūztaudyŋ su astyndaǧy alyp böligi siiaqty... Är maqalasyn osylai jazady. Eŋseli keŋselerdegi erekşe tärtip ony tynymsyz eŋbek etuge baulydy.
Bolmys pen bitim
Aqparattyŋ arlany, Taqyryptyŋ tarlany. Jetpısıne jetkenşe, Jarty älemdi şarlady. (Jurnalistik folklordan)
Atasy Tautai aqsaqal tekti adam edi. Auyl-aimaq auzyna qaraǧan kisi boldy. Eti tiri, közi aşyq. Kenen Äzirbaevpen, Bauyrjan Momyşūlymen aralasqan kisi. Ataqty Maqūlbektiŋ Qara atymen talai jyl bäigege şapqan. Qara attyŋ taǧdyry turaly jazylǧan körkem şyǧarmalardyŋ birazynda (Ä.Jylqyşiev, E.Tūrysov, M.Qaldybaev) şabandoz bala Tautaidyŋ da aty atalady. «Än qanatynda» filminde aqsaqaldyŋ beinesi bar. Özi 98 jasynda dünie saldy. Söz saptauy keremet. Aitqan äŋgimesiniŋ jazbaşa nūsqadan aiyrmasy bolmaidy. Talaidy taŋǧaldyratyn tirkester birinen soŋ biri tögilip tüsip jatady. Qystyrma sözdi mülde qoldanbaidy. Garmonnyŋ qūlaǧynda oinaidy. Naǧyz qazyna-qariia edi. Qazyna demekşi, Tautai aqsaqal turaly kezinde tüsirilgen jarty saǧattyq telehabar da «Qazyna» dep atalady. Aqsaqaldyŋ aitqyştyǧynan bir mysal keltire keteiik. Alǧaşqy nauryz toilanǧan jyly Almatyǧa kelipti. Jasy ūlǧaiǧanyna qaramastan taŋerteŋnen keşke deiin köşede merekeni qyzyqtap jüripti. Qasyna ilesken Säukeŋniŋ özi şarşap, «Üige qaitsaq qaitedi?» – dese, aqsaqal: «Şyraǧym, meniŋ qūrdastarymnyŋ köbisi ana jaqqa ketti, birazy üide otyryp qaldy. Maǧan qūdai bärin berip tūr. Jürip tūrǧanda aiaqtyŋ, körip tūrǧanda közdiŋ qyzyǧyn köru kerek», – deitin körinedi. Osyndai qasietti qara şaldyŋ qūimaqūlaq nemeresi osal bolsyn ba?! Al äkesi Abdrahman sovhozdyŋ bas esepşisi qyzmetinde jürgende, qyryq jasynda dünieden qaitty. Asa qabiletti adam bolypty. Üş-tört taŋbaly sandardy bir-birine auyzşa köbeitip-böle beredi eken. Keibir jazǧan-syzǧandary bertinge deiin kelgen. Sözben suret sala bilgen. Ülken ūly Batyrbekke ūqsastyryp, ekinşi ūlynyŋ atyn Sauytbek dep qoiǧan. «Batyrdyŋ sauytyndai bolsyn» dep yrymdaǧan. Mektepti altyn medalmen bitirgen Batyrbek aǧasynyŋ qabileti bölekşe eken. «Maǧan aǧamdai bolu qaida? Myna zamanda sondai adamdardyŋ ömir sürgenine taŋǧalamyn», – deidi Säukeŋniŋ özi. Anasy alty balamen qalypty. Äke ömirden ötkende, eŋ kişkenesi alty ailyq eken. Älima, Naǧima, Rahima, Maira degen qaryndastarynan qazir qanşama jien körip otyr. Auyl-aimaq, aǧaiyn-tuǧan ardaq tūtqan asyl ana Saiypjamal şeşemiz ünemi perzentterine joǧary talap qoiyp, köp ümit kütken. Sol talapşyldyǧyna bir mysaldy keiipkerimizdiŋ özi bylai äŋgimeleidi. «Ortalyq Komitette sektor meŋgeruşisi kezim edi. Birde üige ülken kisiler qonaqqa keldi. Qalaǧaŋ bar (Qaltai Mūhamedjanov), Äbekeŋ bar (Äbiş Kekilbaev), İmekeŋ bar (İmanǧali Tasmaǧambetov). Jaqsy otyrdyq. Aǧalarym aǧyl-tegil aqtarylyp, äŋgime aitty. Tipti qimai qoştasqandai bolǧan keşten keiin köŋilim köterilip, qazaqşa aitqanda, tilimnen qaǧynyp: «Apa, qazaqtyŋ igi jaqsylary dastarhanyŋyzda otyrdy, balaŋyz SK-da otyr, balaŋyzdy maqtap jatyr, qalai, rizasyz ba?» – dep qalǧanym. Sonda apam: «Şyraǧym-ai, ne aitaiyn, meniŋ senen kütkenimniŋ onnan birin de jasaǧan joqsyŋ ǧoi äli», – degeni. Moinymnan suyq su qūiyp jibergendei boldy. Rasynda da, jeti-segiz jyldan beri apparatta alaşapqyn bolyp, jüieli jūmys istemei, būrynǧy jazǧan-syzǧandarymnyŋ basyn qosuǧa da qūnttylyǧym jetpei jürgen kezim edi. Aqyry anam sonşa ümit kütken balasynyŋ bir kitabyn da körmei, 1996 jyly ömirden ötip kete bardy. Kei-keide «Qazir apam ne aitar edi?» dep te pendeşilikpen oilap qoiamyn». Otbasynan osyndai önege alǧan Säukeŋe özi tuyp-ösken «Keles» sovhozynyŋ «Kommuna» bölimşesinen şyqqan tanymal tūlǧalar da özinşe yqpal etti. Arqaly aqyn Toqaş Berdiiarov, zerdeli ǧalym Nemat Kelimbetov, bilim salasynyŋ qairatkeri, tanymal şyǧystanuşy Leninşil Rüstemov osy auyldan edi. Solardyŋ kitaptaryn üzbei oqydy. Aiadai auyldan şyǧyp, äigili adam atanuǧa bolatynyna közi jetken sekildendi. Äsirese, tentek minez aqyn Toqaştyŋ auylǧa är kelgeni aŋyz edi. Bir kelgeninde özi tuǧan «Ūşqyn» auylyndaǧy avtobus marşrutynyŋ mäselesin şeşip ketipti. Audandyq «Maqtaşy» gazetine bölimşe tūrǧyndarynyŋ atynan maqala jazypty. Onysyn öleŋmen örnektepti. «Avtobaza bastyǧy Töretaev, Avtobus talap etsek, köredi aiyp», – dep basşylardy tilimen tüirep ötken körinedi. Mine, osynyŋ bäri Säukeŋniŋ şyǧarmaşylyqqa qyzyǧuşylyǧyn oiatty.Qaşannan ūqyptylyq, tiianaqtylyq qanyna daryǧan. Maqalany jazyp bolǧannan keiin jiǧan mälimetterin sapyrylystyryp, saqtai bermeidi. «Jurnalist este saqtai, jinai, jüiege tüsire bilui kerek. Sosyn ūmyta bilu kerek. Ūmyta bilmeseŋ, öziŋdi öziŋ qūrtasyŋ, – deidi ol. – Mysaly, meniŋ Äbiş aǧamnyŋ (Kekilbaev) zerdesi ǧalamat. Onyŋ esesine qarapaiym närselerdi este ūstamaidy. Öitkeni, ol närselerdiŋ Äbekeŋe keregi joq».Är sūhbatyna tyŋǧylyqty daiyndalady. Birde akademik Töregeldi Şarmanovpen äŋgimelesetin boldy. Almatyda eki kün boiy kitaphanada otyryp, är taǧamnyŋ qūramynda qanşa kaloriia bolatyny jönindegi mälimetterge deiin qanyqty. Ettiŋ, irimşiktiŋ, süttiŋ närliligi turaly derekterdi jatqa soǧyp otyrǧanda Tökeŋ taŋǧaldy. «Sen öziŋ būl taqyrypty bir ǧylym kandidatynyŋ deŋgeiinde biledi ekensiŋ ǧoi», – dep küldi. Esesine erkin äŋgimege jol aşyldy. Keiipkerimizdiŋ közdegeni de osy edi. Būl mälimetterdi sūhbattan keiin ūmytatynyn bildi. Biraq akademiktiŋ jan düniesine äser etu üşin kerekke jarady, sol jetip jatyr. Al Gruziianyŋ būrynǧy basşysy, KSRO Syrtqy ister ministri bolǧan Eduard Şevardnadzemen äŋgimelesu üşin eptegen qulyqqa bardy. Marina degen hatşysy bar eken. «45 minut qana söilesesiz», – dep otyryp aldy. Şiraqtau keziniŋ özinde är sözin oilanyp alyp, bappen, baiau baiandaityn Eduard aqsaqal jasy ūlǧaiǧanda 45 minuttyŋ işinde ne aityp ülgeredi? Marinamen aitysyp-tartysyp, bir saǧatqa äzer köndirdi. Eduard Amvrosievich divanda otyryp, şalqaiyŋqyrap alyp, söz bastady. Sol baiaǧy mäner, sol ūza-a-aq oilanu... Bir saǧattan asty. Ülken bölmeniŋ bir būryşyndaǧy Marina typyrşyp, qolymen ymdap, belgi bere bastady. Säukeŋ sol kezde keşirim sūrap, kelisken uaqyt azdyq etetinin, äŋgime barysynda basqa da sūraqtar tuyndaǧanyn aityp, aqsaqaldyŋ rūqsatyn sūrap aldy. Mazasyz Marinanyŋ üni öşti. Söitip, ekeui eki saǧat on bes minut söilesti. Al endi äŋgimege eki saǧat kerek dep aldyn ala aitsa, Marina Şevardnadzeniŋ maŋyna ölse jolatar ma?!
Tbiliside būl joly uaqytty ūzartudy oilasa, Mäskeude tanymal rejisser Andron Konchalovskiimen sūhbat kezinde ony toqtata almai qinaldy. Oǧan elge qaitatyn küni ǧana qoly jetken-di. Jūrt äzildep «Dvorianskoe gnezdo» dep ataityn Mihalkovtardyŋ būrynǧy imeniesi – «Nikolina gorada» jaiǧasqan Konchalovskii birden aǧyla jöneldi. Mülde toqtamaidy. Tipti äŋgime arasynda sözin bölip, sūraq qoiudyŋ özi qiyn. Öte köp biledi. Basqany bylai qoiǧanda, özimizdiŋ Şoqan turaly da, Abylai han turaly da mälimeti mol eken. Sonyŋ bärin aityp, keŋinen kösildi. Äŋgime uaqyty üş saǧattan asyp barady. Endigi basty mäsele ony toqtatu boldy. Qonaq üige jetip, jolǧa jinaluy kerek. Domodedovo Mäskeuden 70 şaqyrym jerde... Qalanyŋ işi tolǧan keptelek. Keşigip qaluy äbden mümkin. Onda Andronnyŋ şaruasy joq. Silte-e-ep otyr. Izdep kelgen özi, kilt toqtatu yŋǧaisyz. Jailap qaqpailap kördi. Arasynda bir ret rahmet aitty. Konchalovskii sonda da qiialap tarta berdi. İnterviudiŋ taqyryby jaiyna qaldy. Öz älemindegi äielder mäselesin bir tiianaqtap alyp, Saddamǧa bir soqty, qiiastap Kaddafige ketti. Bir emes, bes interviuge jetetin äŋgime aitty. Tört saǧat toqtamai söiledi. Bätuäli bir pauzanyŋ kezinde Säukeŋ maida tilmen rahmet aityp, qoştasyp ülgerdi. Endi bolmaǧanda «Ūşaqtan keşigetin boldym» deuge şaq qalyp edi... Al onyŋ äkesi Sergei Mihalkovpen Mäskeuge eki ret baryp jürip, zorǧa degende söileskeni öz aldyna bir hikaia.
Bala küninen boiyna daryǧan tiianaqtylyq pen mämilegerlik qalamgerliginiŋ qalyptasuyna ünemi paidasyn tigizip keledi.
Basşy men basylym
Söz saptaidy köneden, Ömir joly – önegeŋ. «Egemennen» – ministr, Ministrden – «Egemen». (Jurnalistik folklordan)
«Egemen Qazaqstannyŋ» kieli qara şaŋyraǧynda şirek ǧasyrdan astam uaqyt tūraq tapty. Ortalyq Komitetke auysqanşa būl gazette on eki jyl jūmys istep edi. Qaityp oralǧanǧa deiın Ortalyq Komitettiŋ nūsqauşysy, mädeniet sektorynyŋ meŋgeruşisi, Prezident Apparaty Işki saiasat bölimi meŋgeruşisiniŋ birinşi orynbasary, Mädeniet ministriniŋ birinşi orynbasary, Teleradiokorporasiianyŋ birinşi vise-prezidenti, Aqparat ministri bolyp qyzmet atqardy. Äitse de, öz ömirinde erekşe orny bar «Egemen Qazaqstannyŋ» jöni bölek. Būl qyzmette ol şyǧarmaşylyq şeberligin ǧana emes, menedjerlik qyryn da körsete aldy. Elbasydan bastap, Ükimetke, Parlamentke baryp jürip, osy salanyŋ ministri bolǧan bedelin salyp, būrynǧy Lomonosov, qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti köşesiniŋ boiynan basylymǧa arnap 8 qabatty eŋseli ǧimarat tūrǧyzdy. 1954 jylǧy eki qabatty eski üidi sürgizip tastap, ornyna 4 qabatty jataqhana salǧyzdy. Onyŋ aldynda «Jastar» şaǧyn audanynan on bes päterli alty qabattyq üi kötertip tastaǧany taǧy bar. Qyzmetkerleriniŋ bäriniŋ derlik päterge qolyn jetkizdi. Eŋ qyzyǧy, «egemendikterdiŋ» birazy redaksiiadan taiaq tastam jerdegi bir üidi mekendeidi. Kündiz qyzmettes, keşke körşiles. Osynyŋ bäri – basşynyŋ basqalarǧa da birdei bölingen qarjyny ūtymdy paidalanyp, bardy ūqsata bilgeniniŋ arqasy. Bas basylymnyŋ basşysy alǧaşqy kezekte öziniŋ jurnalist ekenin ūmytpady. Üzbei maqala jazyp, qyzmetkerlerine ünemi ülgi körsetip otyrady. Bir kezde üzdik qaqpaşy bolǧan Sauytbek aǧam futboldaǧy «igraiuşii trener» ūǧymyn esten şyǧarmaǧan tärizdi. Basqara da, jaza da biledi. Keide oidy jūptap-jüielep alyp, terimşige auyzşa aitu täsilin de paidalanady. Ūzaq jylǧy «diktovka» dästüri ony osyǧan üiretti. Äbden maşyqtanǧandiki bolu kerek, kompiuterge auyzşa tüsirilgen maqalalarynyŋ jazǧannan aiyrmasy bola bermeidi. Dūrys örilgen «diktovka» – dūrys oilaudyŋ nätijesi. Logikalyq qisynnyŋ beriktiginiŋ körinisi.«Egemen Qazaqstanda» bir bölimde birge istegen Aqseleu aǧasynan üirengen taǧy bir daǧdysy bar. Aqaŋnyŋ äriptes inileriniŋ birazy onyŋ nasybai şaqşasyna jarmasyp jürgende, būl aǧasy sekildi maqalalardy taqyryp boiynşa papkalarǧa bölek jinauǧa ädettendi. Reti kelgende, tiisti bumanyŋ bauyn aǧyta qoiady. Säukeŋ ürdis etip jürgen jurnalistikanyŋ sipaty bölek. Ony jahandanu ülgisindegi jurnalistika dep atauǧa bolady. Qazir qazaq qalamgerleri älemdik mäni bar oqiǧalarǧa ün qosyp, oi-pikir aitudy dästürge ainaldyrdy. Būryn mūnyŋ bäri özgelerge tiesili şarua sekildi körinetin. Seidahmet Berdiqūlov pen Nūrmahan Orazbekovti osy jyljymastai jüieni būzyp-jaryp şyqqany üşin erekşe baǧalaidy.Öz elimizge ülgi bolar özge öreli ölşemderdi keŋ tanytu üşin «Älemge äigili» aidarymen tanymdyq maqalalar toptamasyn ūdaiy jariialap otyrdy. Būl – jahandyq oilauǧa jol aşatyn, biraq köp izdenisti talap etetin jūmys. Biraq eldik birlik, ūlttyq bolmys – onyŋ basty ūstanymy. Jūrttyŋ jarasymdylyǧyna, ūlttyŋ ūiysuyna keri äserin tigizetin alaqol aqiqatty da qalamaidy. Eldiŋ irgesin şaiqaityn şiki şyndyqty da ūnata bermeidi. Basylymdaǧy barlyq maqala birliktiŋ boitūmary, tatulyqtyŋ tūtqasy bolyp tūruǧa tiis. Alys saparǧa şyǧa qalsa, baiypty basşydan tynymsyz tilşiniŋ keipine birden enedi. Şaranyŋ keş bitkenine qaramastan, onyŋ mälimetin erteŋgi nömirge ülgertip jiberuge tyrysady. Mysal kerek pe, aitaiyq. Elbasynyŋ Braziliiaǧa sapary kezinde resmi qabyldau räsimi ötedi. Sol qabyldau kezinde Braziliianyŋ Prezidenti Qazaqstannyŋ Prezidentine futbol koroli Peleniŋ qoltaŋbasy qoiylǧan dop syilaidy. Sergektikti serik etken Elbasy dopty tek qabyldap qana qoimai, ony jerge tüsirmei birneşe ret qaqpaqyldap teuip körsetip, jiylǧan jūrtty taŋǧaldyrady. Būl kezde Qazaqstan şyrt ūiqyda jatqan. Säukeŋ osy sättiŋ deregin lezde eki-aq söilemmen äzirlep, Astanaǧa SMS arqyly joldaidy. Basqadai reti joq edi. Taŋ aldynda «qaltafonmen» terilgen būl mälimet qol qoiylyp ketip bara jatqan reportajdyŋ bir tūsyna tabiǧi türde synalanyp, gazetke basylyp, qalyŋ elge jol tartty. Taǧy birde Avstriiaǧa Senat töraǧasy Qairat Mämimen birge bardy. Bas senator sol eldiŋ diplomatiialyq akademiiasynda leksiia oqydy. Leksiiadan soŋ özine qoiylǧan saualdarǧa ornyqty jauap berdi. Osy kezdesu bitkende, Astanada «Egemenniŋ» erteŋgi nömirine qol qoiylǧaly jatyr edi. Soǧan ülgeru üşin ūşaq trapynda tūryp, ūialy telefonmen qosymşa edäuir aqparat berdi. Stiuardessa qyz jan alqymǧa alyp, «kiriŋiz, kiriŋiz» dep asyqtyryp jatyr. Ūşaq aspanǧa köterilse-aq qaltafon qatardan şyǧady. Şetelge barsa, ünemi osylai attyŋ jalynda, atannyŋ qomynda jūmys isteuge tura keledi. Älemde Birikken Ūlttar Ūiymyna müşe 193 el bar eken. Sonyŋ alpys bırıne Säukeŋniŋ tabany tiipti. Birqatarynyŋ topyraǧyn talai ret basty. Mäselen, İtaliiada bes ret, Fransiiada bes ret, Avstriiada alty ret, Amerikada alty ret, Japoniiada tört ret boldy. Osylardyŋ işinde eŋ qatty ūnaǧan eli – İspaniia. Būl eldiŋ segiz qalasyn baiaǧyda Keŋes kezinde jarty ai boiy aralady. Londondai taza, Parijdei saltanatty bolmasa da, äiteuir, Madrid erekşe tartady da tūrady.
* * *
Bir kezdegi №1 oiynşy aqparat äleminde qaqpaşy bolǧan joq. Onyŋ esesine nysanany däl közdeitin şiraq şabuylşy bolyp qalyptasty. Qas qaqpai qorǧaǧan qaqpaşylyq täjiribesi de tekke kete qoimady. Qazir ol öziniŋ ruhani äleminiŋ qazynaly qaqpasyn qaiyspai qorǧaidy. Bir kezdegi käsibi qaqpaşy ūlaǧatty ūǧymdarǧa ūry közin salatyn ūrymtal tūstardy jaqsy biledi. Äldeqaşan jeidesinen jan düniesine köşip ketken №1 san osyǧan mindetteidi.
Baiaǧyda Kelestiŋ kök maisaly dalasynda enşilegen nömiri küni büginge deiin onyŋ ömirine serik bolyp keledi.* * *
Būl künderı №1 oiynşy mereilı jasqa tolyp jatyr. Bıraq ol jasy jetpıske jetkenşe älı qaqpasyna gol jıberıp körgen joq... Biık belesıŋız qūtty bolsyn!
Bauyrjan OMARŪLY
