Şahkärım Qūdaiberdıūly – ömırı de, öleŋı de bügıngı qazaq elıne aŋyz bolǧan abyz tūlǧa. “Abyz” köneden kele jatqan söz. Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde abyz sözın arab tılınen engen, bırınşı maǧynasy – köp bıletın, bılımdı adam, bılgır,ekınşı maǧynasy – säuegei, körıpkel dep körsetken (QTTS, 1974, 1-tom, 38-bet).
Köne türkı tılı sözdıgınde (DTS) aba – mat, aba – (arab) praroditel, predki maǧynalary berıledı. Abyz sözınıŋ törkını “aba” sözımen törkındes, tektes, “ülken, zor, ata, būrynǧy” degen ūǧymdy bıldırgen tūlǧa. “Aba” sözı arqyly keiın abadan (küştı, myqty), abaja (kebejenıŋ ülkenı), abajur (ülken şam), baba (ülken ata), apa (ülken apa) sözderı jasalǧan. Būl sözderdıŋ barlyǧyna tän ortaq maǧyna – nysannyŋ ülkendıgı; Demek, ab, aba tübırlerı ejelgı zamannan berı kele jatqan, köptegen tılderge ortaq etimon tübır dep sanaluǧa tiıstı. “Aba” etimon tübırı arqyly jasalǧan sözderdı tek arab tılınen ǧana emes, türkı, slavian t.b. tılderınen tabuǧa bolar edı. Tūlǧasy men maǧynasy, mänı men mazmūny, jalpy ūǧymy ortaq mūndai ataulardy damu tarihy köne, tek arab tılınde ǧana emes, özge tılderde de ülkendık, keŋdık maǧyna bergen ortaq tūlǧa retınde qarau oryndy bolmaq.
Aqyn şyǧarmalarynda öz ömırınıŋ syryn da, mänın de, ızdeitının de, ızdep tapqanyn da aityp beredı. “Ömırdıŋ basy – bala, ortasy – adam, qartaiyp şal bolǧan soŋ, kettı şamaŋ” dei kele, osy ortanşy ömırdıŋ bır sätın de bos jıbermei, artyŋda adam atyŋ qalsyn deseŋ, ǧylym ızdeu kerektıgın basa körsetkenı – būl ömırdıŋ mänın ızdeuşılerge bergen jauaptai.
Şahkärım – ūly gumanist, kemel oidyŋ iesı. Ūly ūstazy Abaidyŋ “Atanyŋ ūly bolma, adamnyŋ ūly bol” degen taǧylymyn berık ūstai jürıp, özı de kemeldıkke jetken. Şahkärım şyǧarmaşylyǧynyŋ kemeldıgı – onyŋ konseptualdy oiynda, bolmystyŋ syryna üŋıluınde, ömırdıŋ mänın taldauynda.
Ömır syryn közdeseŋ,
Jarǧa şoqyn, jannan bez,
Syr qalasyn ızdeseŋ,
Syrly, sūlu tamnan bez.
Aqyn dünietanymy, aqyn jüregı tanyǧan şyndyq osylai. Mänısı, sırä, qazaq atamyz “jalǧan dünie” sanaǧan myna tırşılıktegı sän men saltanatqa qyzyǧudyŋ ötkınşılıgın, jalǧandyǧyn paş etu men pendelıkten bezu, “kemel adam” deŋgeiıne jetu mümkındıgın körsetu.
Öleŋdegı är sözge jaŋa maǧyna, ruhani erekşe män berılgen. “Ömır syry” – auyspaly tuyndy maǧynada jūmsalatyn tūlǧa, osy sözdegı “syr” sözınıŋ mänın tereŋdete tüsıp, üşınşı joldaǧy “Syr qala” qoldanysyn aqyn özı jasaidy. Kontekstık qoldanysta “Syr qala” sözınıŋ maǧynasy ömırdıŋ mänın ızdeuşıler üşın aqyn dünietanymyndaǧy şyndyq, aqiqat. Ömır syryn ızdeseŋ, jannan bezıp, Jarǧa şoqyn – deuınıŋ de astary tereŋde. Jar – Şahkärımdık dünietanym qalyptastyrǧan Şahkärımdık qoldanystaǧy Jaratuşy, Alla maǧynasynda. Avtordyŋ būl jerde “şoqyn” sözın paidalanuyn ärtürlı tüsındıruge bolar edı. Jalpy aqyn qoldanysynda şoqynu leksemasy bırneşe ret kezdesedı. Jarǧa – Allaǧa senım keltıru maǧynasynda qoldanǧan būl tırkestıŋ alǧaşqyda qūlaqqa ersı estılerı dausyz. Aqynnyŋ däl osy sözdı nege taŋdap alǧan syryn kım bılsın, ony aityp säuegeilık tanytpai-aq, şoqyn, şoqyndy sözınıŋ qazaq tanymynda terıs maǧyna beretının eskere otyryp, bälki, aqyn şoqynuşylardyŋ dınıne berıktıgın mezgegenı me eken dep paiymdaiyq.
İia, ömırdıŋ syry – Allaǧa degen süiıspenşılıkte deidı Şahkärımdık tolǧamdy oi. Aqyn maqsaty – ruhani şynaiylyq; päktıkke, tazalyqqa, ädılettıkke ūmtylys.
Şahkärım – köp oqyǧan, oqyǧanyn jüregıne toqyp, är tarapta özındık syni közben baǧa berıp, şyǧystyq dünietanym arqyly oqyǧanyn süzgıden ötkızıp, oilana kele aqylǧa salyp, öz tūjyrymyn jasaǧan ǧūlama.
Bızdıŋ maqsatymyz, Şahkärım öleŋderındegı söz qoldanysy men ondaǧy söz maǧynasyn, astaryn, ataudyŋ jūmsalu erekşelıkterın paiymdau. Aqyn dünietanymy men filosofiialyq oilary söz arqyly taŋbalanǧandyqtan, qazaq sözınıŋ būrynǧy qoldanysy men maǧynasy Şahkärımdık paiymdauda jaŋa arnada damidy. Köptegen ataular düniiaui män alyp, termindık qalyp kiedı, maǧynalyq tūrǧyda damidy. Söz jüiesınde būryn-soŋdy bolmaǧan auyspaly maǧynalar qalyptasyp, damytylady. Aqyn özı tanyǧan bolmystyŋ syryn söz älemı arqyly jetkızudı közdeidı. Onyŋ negızgı qūraly – söz. Körkem, kestelı söz qoldanysyna ǧalym jaŋa ǧylymi män berıp, filosofiialyq yrǧaqta erekşe özındık terminder jelısın qalyptastyrǧan. Qazaq sözın jaŋa qyrynan tanytyp, būrynǧy jalpy qoldanystaǧy ataularǧa erekşe filosofiialyq, psihologiialyq, dıni teologiialyq maǧyna sıŋırgen.
Aqyn özı:
Şoşyma, dostym, sözımnen,
Söz – Qūdaidan şyqqan bu.
Ūqpasaŋ, kör özıŋnen,
Jūtqyzaiyn nūrly su, – dep, bılım men bılık, ǧylymi täjıribe aityp jetkıze almaityn irrasionaldyq ūǧymdardy poeziiada tūspaldap aityp, simvolmen jetkızude köpten köş ılgerı tūr. Filosofiialyq-estetikalyq oi jelısı qazaqy ūǧymdar arqyly örnektele kelıp, özındık jaŋa örıs tapqan. Şahkärımnıŋ oi-tolǧamdary qai dünietanym sanatyna jatatynyn saralaudy filosof ǧalymdardyŋ enşısıne qaldyryp, bız avtor qoldanysyndaǧy sözderdıŋ maǧynasynda qalyptasqan jaŋa ūǧymdar men männıŋ mazmūnyn saralauǧa, taŋbanyŋ ışkı maǧynalyq qūrylymynda jasalǧan semalyq özgerıstı anyqtauǧa talaptanamyz.
Qazaqtyŋ ruhani-mädeni leksikasynda būrynnan bar aqyl, oi, jürek, jan, Şyn, nūr, rahat, jar, ar, mahabbat, süiu, saǧynyş, kezdesu, mas bolu, şarap t.b. sözder aqyn qoltaŋbasy arqyly jaŋa simvoldyq mänge ie bolyp qana qoimai, tereŋ ūǧymdar jüiesın tanytatyn konseptık deŋgeige köterıledı. Iаǧni qarapaiym qoldanystan, jaŋa ūǧymdyq, mändık deŋgeige köterıledı, är ataudyŋ astarynda jaŋa ideia paida bolady. Būl jaŋa ideia tanyp, tüsınıp oqyǧan oqyrmandy jaŋa ǧylymi paiymdaular jasauǧa, jaŋa ǧylymi dünietanym qalyptastyruǧa itermeleidı. Jaŋaşa oilau, özgeşe qabyldau jüiesın tanuǧa kömektesedı.
Şahkärım aqyn şyǧarmaşylyǧynda qoldanylatyn aqyl, oi, jürek, jan, Şyn, nūr, rahat, jar, ar, mahabbat, süiu, saǧynyş, kezdesu, mas bolu, şarap t.b. ūǧymdaryn bız filosofiialyq kategoriia retınde emes, etikalyq kategoriia retınde tanimyz. Şyndap kelgende, aqyn tanymyndaǧy, aqyn tüsınıgındegı aq jürek, taza aqyl, qairat (erık, jıger) ūǧymdary jeke subektıge qatysty alynǧan, sondyqtan da syr sözderde būlar ärtürlı etikalyq mänındegı qoldanysqa ie bolady.
Ar tüzer adamnyŋ adamdyq sanasyn,
Aq jeŋıp şyǧady aramnyŋ qarasyn.
Adal eŋbek, aq jürek berer şeşıp,
Taza aqyl qosylsa, älemnıŋ talasyn, – degen öleŋ joldaryndaǧy aq jürek pen taza aqyl konsepterın filosofiialyq kategoriia retınde tanu dūrys ǧylymi taldauǧa äkelmeidı, ärı avtordyŋ negızgı ideiasynan alystatady, sondyqtan mūndaǧy atalǧan konseptık ūǧymdar jeke subektıge qatysty aitylǧan etikalyq kategoriia retınde tanylady.
L. Vitgenştein “Logikofilosofskii traktat” atty eŋbegınde “Granisy moego iazyka oznachaiut granisy moego mira” degen eken. Şahkärım tanyǧan, tüisıngen körkemdıktanymdyq älem körkem şyǧarmalarynda söz arqyly taŋbalanyp, tanymdyq älemınıŋ kökjiegın beinelegen. Aqyn şyǧystyq dünietanym negızınde bolmysty qabyldaudyŋ özındık modelın jasaǧan. Būl modeldeudıŋ erekşe bolatyn sebebı – Şahkärımdegı aqyndyq quattyŋ moldyǧy, şyǧarmaşylyq oişyldyq pen dala ūlyna tän erkın oilaudyŋ jetkılıktılıgı, az deseŋız būǧan aqyndyq-körkemdık elestetu daǧdysy men körkem fantaziiany, şabytty qosyŋyz. Şekspirde mynadai söz bar:
Materii prirode ne hvataet,
Chtoby sopernichat s voobrajeniem
V izobretatelnosti.
Kez kelgen adam sanasy jete bermeitın tylsym dünienıŋ syryn aşu – körkem oi ielerınıŋ maŋdaiyna jazylǧan, jazmyştan berılgen syi şyǧar, bälkım. Zertteuşı-ǧalym N.K. Gei “İskusstvo slova” dep atalatyn zertteu jūmysynda Dante, Milton, Rable, Gete şyǧarmalary turaly aita kelıp, “Vymysel – ne soderjanie poezii, a sredstvo vosproizvedeniia soderjaniia, po forme podchas nesovmestimogo s realnoi deistvitelnostiu, – dep jazady . Al Şahkärımdegı qiial oidan şyǧaru emes, sezım men köŋıl düniesı jetken öz şyndyǧy. Şynǧa, Allaǧa degen ūly mahabbat pen süiıspenşılıkten tuyndaǧan, köŋıl sengen dünie, Şynnyŋ nūryn sezınuden tuyndaǧan tanym. Onyŋ qainar būlaǧy ışkı emosiialyq, sezımdık şabyt, dünienıŋ, jaratylystyŋ ışkı damu zaŋdylyǧyn, jūmbaǧyn aşsam degen talpynys. Osy talpynys aqyndy ǧūlamalyqqa jetkızdı.
“Ei, jastar, qalai deisıŋ, būl dünie?
Mūny büitıp jaratqan qandai närse? – dep sūraq qoia otyryp, jauap ızdeidı, tabady.
Sebebı, tolymdynyŋ ısı tolyq.
Eŋ tüpkı jaratuşy – mınsız ie.
Küş, bılım, şeberlıktı ıs bılgızer,
Estı, mınsız – şeberdıŋ ısı emes pe?
Osyndai jauapqa dau aitar pende bar ma? Eŋ tüpkı jaratuşyǧa, onyŋ mınsız şeberlıgıne kım kümän keltıre almaqşy.
Qasiettı Qūrannyŋ “Mülık” süresınde mynadai joldar bar: “Bırınıŋ üstıne bırın köterıp, Alla jetı qat aspandy jaratty. Meiırımdı Allanyŋ jaratuynan eşqandai aqau taba almaisyŋ. Sen aspanǧa qaita-qaita köz tastaşy – bır syzat körer me ekensıŋ? Taǧy ekı ret qara, közıŋ talyp ümıtıŋ mülde üzıledı (syzat taba almaisyŋ)”.
Ǧalym Harun Iаhia özınıŋ “Zolotoe sechenie – bojestvennaia mera krasoty, sotvorennaia v prirode” dep atalatyn zertteuınde köne Egipet piramidalary men Leonardo da Vinchidıŋ “Mono Lizasy”, qaraǧai jaŋǧaǧy men adam sausaqtary arasyndaǧy jaqyndyqty anyqtaidy. Osynşama bır-bırıne mülde ūqsamaityn, jaqyn kelmeitın zattardyŋ arasyndaǧy jaqyndyq – olardyŋ ışkı bolmysyna tän proporsiialyq altyn qazyq arqyly anyqtalǧan. Altyn qazyq – altyn orta, täŋırılık proporsiiany meŋgeru nätijesınde jasalǧan. Zertteuşı ataqty Fibonachchidıŋ sandyq zaŋdylyqtaryna süiene otyryp, altyn proporsiia – 1: 1,618 sanynyŋ atalǧan zattar men qūbylystardyŋ boiynda tolyq saqtalatynyn naqty derektermen körsetedı. Adamnyŋ tūlǧasy, bet beinesı, sausaqtary t.b. bärı de osy altyn proporsiia negızınde jasalǧan. Barlyq müşelerdıŋ arasyndaǧy qaşyqtyq altyn proporsiia – 1:1,618-ǧa teŋ ekenıne köz jetkızedı. “Vsevyşnyi Gospod kajdomu svoemu tvoreniiu ustanovil osobuiu meru i pridal sorazmernost, chto podtverjdaetsia na primerah, vstrechaiuşihsia v prirode. Mojno privesti velikoe mnojestvo primerov, kogda üderıs rosta jivyh organizmov proishodit v strogom sootvetstvii s formoi logarifmicheskoi spirali” (internet materialdary).
Şahkärımnıŋ jaratuşy mınsız ie, şeber, şeberlık, mınsız sözderın qaitalai qoldanuynyŋ da özındık mänı bar. Allanyŋ absoliut kemeldıgın özge sözdermen täptıştep taratpai-aq, avtor mınsız, şeber sözderın qaitalai qoldanu arqyly tyŋdauşynyŋ nazaryn audaryp, söz maǧynasyn keŋeite tüsedı. Söz oramynyŋ oryndy qoldanysy avtorlyq konsepsiiany aiqyn aŋǧartyp, bütınnıŋ erekşelıgın tanytatyn bırlık bolyp tūr.
Anar BEK,
FB paraqşasynan
